Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари - Литература - Рефераты

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари РЕЖА: 1. “Ҳозирги адабий жараён” фанининг обьекти.Мақсад ва вазифалари. 2. Ҳозирги адабий жараённинг тараққиёт манбалари , омиллари. 3. Ҳозирги адабий жараённинг асосий тенденциялари ва хусусиятлари.

Биз ўрганмоқчи бўлган “Ҳозирги адабий жараён ” фани тўла маънода мустақиллик меваси ҳисобланади. Ўз номидан ҳам кўриниб турибдики, бу фан Ўзбекистон республикаси мустақиллиги эълон қилинган 1991 йилдан то ҳозиргача бўлган давр ҳақида маълумот беради. Шунинг учун уни дастлаб “Мустақиллик даври адабиёти”, “Истиқлол даври адабиёти”, “Энг янги ўзбек адабиёти” деган номлар билан ҳам аталди. Икки асрни туташтирган, ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллиги билан шиддатли ХХ1 асрнинг илк декадасини ўзига хос олтин кўприк билан боғлаган бу адабий жараён ғоятда мураккаб даврни босиб ўтди. “Ҳозирги адабий жараён” фанининг объекти ХХ асрнинг 90-йилларидан ХХ1 асрнинг шу кунгача бўлган даврда яратилган адабий-бадиий асарларни ўз ичига олади. Аслида 20 йил боботарих учун нон ушоғидек қисқа муддат ҳисобланади. Аммо ана шу кичик муддат мустақиллик ишқи билан ёнган ўзбек халқи ҳаётида жуда катта ишлар амалга оширилган олтин давр бўлиб қолди. Бу кичик муҳлат ҳудди атом зарраси каби мамлакатимизнинг сиёсий, иқтисодий, маданий ва маънавий-маърифий жабҳаларида ижобий маънодаги кучли портлашларни вужудга келтирди. Бундай ижобий ўзгаришлар ўзбек халқининг маънавий потенциали туганмас заҳираларга бойлиги ва яшовчанлиги туфайли рўёбга чиқди. Бу ўсиш, ўзгаришларнинг туб асослари ва сабабларини билиб олиш учун Сиз муҳтарам Президентимизнинг адабиётлар рўйхатида берилган “Юксак маънавият – енгилмас куч”, “Адабиётга эътибор –маънавиятга, келажакка эътибор” номли асарларини пухта ўрганишингиз, конспектлаштиришингиз шарт. “Ҳозирги адабий жараён” фанининг бош мақсади ана шу 20 йиллик давр адабиётининг асосий хусусиятлари, бу йиллар ўзбек адабиётида пайдо бўлган муҳим концепциялар (лот. қарашлар, фикрлар тизими, дунёни тушуниш, англаш усули) ва асосий тенденциялар (лот. йўналиш, ҳаракат, интилиш, майл)ни аниқлаш, бу даврда яратилган асарларни ўрганиш ва таҳлил қилишдан, вазифаси эса бадиий асарни тушуниш малакасини шакллантириш, ҳозирги давр адабиётининг энг янги фазилатларини тарғиб

этиш кўникмасини ҳосил қилишдан иборатдир. Албатта, “Ҳозирги адабий жараён” фанини сўнгги 20 йиллик адабиёт билан чеклаб қўйиш уни тор тушунишдан иборат бўлур эди. Чунки истиқлол ғояси, эрк мавзуси адабиётнинг доимий йўлдоши бўлиб, у эрамиздан олдинги VI асрдаёқ пайдо бўлган (бу ҳақда қаранг: Й.Солижонов. “Ҳақиқатнинг синчков кўзлари” 125- 134-бетлар). Адабиёт сўзи ҳар доим эрк ва озодликка чақириқ бўлиб янгради. Лоақал ХХ аср бошларидаги жадид адабиёти намояндаларининг асарларини эсланг. Ёки совет тузумининг дастлабки босқичида Фитрат, Ҳамза, Қодирий, Чўлпонларнинг фарёдига қулоқ солинг! II жаҳон уруши йилларида ижод қилган “совет” адиблари Ғ.Ғулом, Ойбек, Ҳ.Олимжон, М.Шайхзода, М.Осим кабиларнинг нега тарихий мавзуга мурожаат қилганликларининг туб сабабини аниқланг! 70-йилларда коммунистик мафкура мустамлака қиличини қайраб, сал кўтарилган бошни, овоз чиқарган тилни кесиб турган пайтда Э.Воҳидовнинг “Руҳлар исёни”, А.Ориповнинг “Ҳангома”, О.Матжоннинг “Ҳаққуш қичқириғи”, Р.Парфининг Туркистон ҳақидаги ёниқ асарлари не-не машаққатлар билан дунёга келиб, халқимизнинг зимистон кўнгилга озодлик нурини олиб киргани, кўзини очгани адабиёт сўзининг ўлмаслигидан, унинг ҳар доим эрк бонгини чалиб турганлигидан дарак бермайдими?! Буларсиз ҳозирги адабий жараённи тасаввур этиш мумкин эмас. Демак, ҳозирги адабий жараён ўзининг шу кунги босқичига қуйидаги манбалар ва омиллар асосида эришди: Манбалар 1. Кўп асрлик ўзбек адабиётининг энг яхши анъаналарини ўрганиш, тадбиқ этиш, ижодий ёндашиш ва янгилаш туфайли; 2. Буюк Шарқ адабиётининг барҳаёт илдизларидан баҳрамандлик, Ғарб адабиёти билан ҳамкорлик; 3. Халқ ҳаётини чуқур ўрганиш ва реал ифодалаш, ҳақиқат ва адолат устиворлиги учун курашиш;

4. Халқ оғзаки ижодига хос буюк оптимистик ғоянинг барҳаётлиги. 5. Бошқа халқлар адабиёти билан доимий ижодий ҳамкорлик, ўрганиш ва таъсир этиш; Омиллар 6. Ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши; 7. Ўзбекистонда СССР таркибида яшаб туриб, Президентлик лавозимининг вужудга келиши; 8. Мустақилликнинг эълон қилиниши: а) мадҳия (18.11.91); б) байроқ, герб (18.11.91); в) БМТга аъзо (2.03.92); г) жаҳон ҳамжамиятига аъзолик (2.06.91); д) миллий валюта-сўм (08.94). Адабий жараённи даврлаштириш ҳар доим адабиётшунослик фанининг энг муҳим ва мураккаб масалаларидан бири бўлиб келган. Кўп асрлик тарих ва тажрибага эга бўлган ўзбек мумтоз адабиётини, қарийб бир асрлик даврни қамраб олган “Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти” ва “Янги ўзбек адабиёти”ни даврлаштириш ҳануз тўла-тўкис амалга оширилмаган бир пайтда эндигина 20 йиллик адабий жараённи даврлаштиришга уриниш бироз эриш туйилади. Бироқ ўтган 20 йил давомида мамлакатимизнинг сиёсий- ижтимоий, иқтисодий, маданий-маърифий ва маънавий ҳаётида шу қадар улкан ўзгаришлар, ютуқлар, айни чоғда, йўқотишлар юз бердики, бу мустақиллик даври адабиётининг шаклланиши, ривожланиши ва тез суръатлар билан янгиланишига туртки берди. Шуни ҳисобга олиб, “Ҳозирги адабий жараён”ни қуйидаги даврларга бўлиб ўрганишни тавсия этамиз: 1. Шаклланиш ва изланиш даври адабиёти (ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллиги); 2. Янгиланиш даври адабиёти (ХХ1 асрнинг 1-декадаси); Ушбу тараққиёт босқичларининг ўзига хос хусусиятлари, фазилатлари ва қусурларини кейинги дарсларимизда йўл-йўлакай тушунтириб борамиз.

Энди “Ҳозирги адабий жараён”нинг асосий тенденциялари ҳамда концептуал хусусиятларини аниқлаб олайлик. Асосий йўналишлар (тенденциялар): 1. Ҳозирги адабий жараённинг илк босқичида ўзбек ижодкорлари янгича услуб ва маҳорат сирларини эгаллаш мақсадида бевосита Ғарб адабиётига мурожаат қилдилар. Қисқа муддатда жаҳон тан олган Камю, Кафка, Ницше, Жойс, Маркес сингари санъаткорларнинг асарлари таржима қилинди. Бу адабиётнинг ривожланиши учун икки томонлама фойда берди. Бир томондан, ўзбек адабиёти хазинаси янги дурдона асарлар билан бойитилди. Адабий янгиликка муҳтож ўқувчининг эҳтиёжи қондирилди. Иккинчи томондан, ёзувчининг ўзи асарни таржима қилиш жараёнида ижод сирларини ўрганди, маҳорати ортди. Ана шу ўрганиш оқибатида ўзбек адабиётига абсурд, онг оқими тасвири кириб келди. 2. Ўзбек адабиёти бағрида модернизм усули бўй кўрсата бошлади. Аслида адабиётда пайдо бўладиган турли “изм”лардан чўчимаслик керак. Бу ҳар бир адабиётнинг маълум бир давридаги изланиш, янгиланиш жараёнидир. Агар у ижобий натижа берса, кашфиёт даражасидаги асарлар яратилиши мумкин. Айни пайтда бепарво ҳам бўлмаслик лозим – ҳали суяги қотмаган ёш қаламкашлар ўртасида тақлидчилик пайдо бўлиши хавфи бор. Ҳозир ўзбек адабиётида модерн шеърияти, модерн насри вужудга келди. Абдували Қутбиддин, Фахриёр, Баҳром Рўзимуҳаммад каби шоирлар, О.Мухтор, Х.Дўстмуҳаммад, Н.Эшонқул сингари адиблар бу йўналишда муваффақиятли ижод қилмоқдалар. 3. Модернизм адабиётимизни нечоғли бойитмасин, қанчалик ранг-баранг қилмасин, яна буюк Шарқ адабиёти анъаналари, мумтоз адабиётимизнинг ҳаётбахш илдизлари, қадимги ёдгорликлар, миф ва афсоналар, асотирлар ҳамда ривоятларга қайтиш, таяниш, қизиқиш кучайди. Шарқ адабиёти анъаналарига таяниш, аввало, миллий ўзликни англашга олиб келди. Шарқ адабиёти анъанасига кўра бадиий асарда тасвирланган шахс ўз манфаатини аждодлари манфаатлари ҳамда қадриятларидан устун қўймайди. Унинг Ғарб

адабиётидан фарқи ҳам айнан шундадир, яъни Ғарб адабиётидаги қаҳрамонларнинг аксарияти ота – боболари тутган йўлдан бормайдилар. 4. Қалам аҳлига ижодий эркинлик берилди. Натижада адабиётнинг барча тур ва жанрларида ҳаётни рўй-рост, бутун мураккаблиги билан тасвирлашга, ижтимоий-маънавий адолатсизлик, хўрлик ва қуллик шароитида яшаган, маънан мажруҳ бўлган инсон тасвирига эътибор кучайди. Ч.Айтматов айтганидек, “адабиёт ҳамиша инсонпарварликка хизмат қилиб келган”лигини амалда исботлашга киришди. 5. Йигирма йилдирки, мустақиллик байрами арафасида энг яхши ёзувчиларни “Ўзбекистон қаҳрамони”, “халқ шоири” ёки “халқ ёзувчиси” унвонлари, орден ва медаллар билан мукофотлаш одат тусига кирди. Энг яхши асарлар республика Давлат мукофоти билан тақдирланмоқда. Савол: 1. “Ўзбекистон қаҳрамони” унвонига ўзбек адабиётидан кимлар мушарраф бўлди? (А.Орипов, С.Аҳмад, Э.Воҳидов, Т.Қайипбергенов, Иброҳим Юсупов). 2. “Ўзбекистон халқ шоири” унвонига сазовор бўлган водийлик ижодкорларни сананг (Т.Низом, Ҳ.Саъдулла, О.Ҳакимов, И.Мирзо). Ўзбек адабиётининг тараққиётида муҳим рол ўйнаган асосий концепциялар қуйидагилардан иборат: 1. Мустақиллик йилларида чорак кам бир асрлик “совет даври адабиёти”га турлича қарашлар, уни инкор этувчилар пайдо бўлди, Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, А.Қаҳҳор, Уйғун каби адиблар социалистик тузум, коммунистик фирқа маддоҳлари сифатида айбланди. Уларнинг ижоди вульгар- социологик нуқтаи назардан талқин этилди. “Инқилоб куйчиси” номини олган Ҳамзага очиқ ҳужум бошланди. Кейинроқ бундай номақбул қарашларга барҳам берилди ва совет даври ижодкорларининг мероси холисона ва ҳақиқат нуқтаи назаридан ўрганила бошланди (бу ҳақда: Й.Солижоновнинг “Ҳақиқатнинг синчков кўзлари” китобидаги А.Қодирий, Ғ.Ғулом, Ойбек ҳақидаги мақолаларини, “Зулматдан нур қидирганлар” номли китобларини ўқинг).

2. Мустақиллик даври адабиётида инсон омилига алоҳида ва янгича қараш бошланди. Маълумки, шўро адабиётида бош қаҳрамон фақат камбағал тоифадан олинар, у ўта ақлли, тадбиркор, қўрқмас, фақат ижобий фазилатларга эга қилиб тасвирланарди. Унинг ички дунёсидан кўра ташқи олами, хатти-ҳаракатлари, ижтимоий-сиёсий фаолиятини ёритишга кўпроқ эътибор бериларди. Мустақиллик йилларида яратилган асарларда бундай бир ёқламаликка барҳам берилди. Эндиги қаҳрамонларни том маънодаги инсон – ҳам сурати, ҳам сийрати, ҳам фазилати, ҳам иллати билан мукаммал тарзда тасвирлашга эътибор кучайди. 3. Одамларнинг маънавий дунёсидаги ўзгаришлар туфайли бадиий адабиётга илгари кўрилмаган (тўғриси, таъқиқланган) янги ҳодиса – руҳоний кайфият – ислом маънавияти кириб келди ва халқимизни комиллик сари етаклашда муҳим рол ўйнади. Мухлислар бундай янгиланишни хайрихоҳлик билан кутиб олди. Албатта бу соғинч эҳтиёжини қондириш дастлаб ўзбек ижодкорлари зиммасига катта масъулият юклади. Чунки бу эҳтиёжни муаллиф ёки асар қаҳрамонларининг “Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим”, “худо - Оллоҳ” дейиши ёки номоз ўқишини тасвирлаш билангина қондириб бўлмасди. Дастлаб шундай камчиликлар ҳам рўй берди. Лекин тажриба ва билим ортган сари инсоннинг диний-ахлоқий руҳияти, ботиний дунёсини очишга кўпроқ эътибор қаратила бошланди. 4. Ижодий эркинлик туфайли адабиётда таъқиқланган мавзу ва муаммо қолмади. Ҳозирги пайтда ижодкор хоҳлаган соҳа тўғрисида ёзиши мумкин. Фақат у халқни ёмонликка ўргатмаса, жамиятга, умумий мақсадларимизга қарши қўймаса бас. Ҳозир шундай хавф сезилмоқда. Айрим ёзувчилар нуқул жиноятчилик, бузғунчилик, ахлоқий тубанлик, ур-йиқит, ўғрилик, одам ўлдириш каби инсониятга ёт мавзуларни ёритишга ружу қўймоқдалар. 5. Ҳаётда бадиий адабиётнинг маънавий ҳаётдаги ўрни ва тарбиявий ролини оширишга алоҳида эътибор берила бошланди. Муҳтарам Президентимизнинг қатор нутқ ва маърузаларида, суҳбатларида, хусусан, “Юксак маънавият – енгилмас куч”, “Адабиётга эътибор – маънавиятга,

келажакка эътибор” номли рисолаларида, адиблар билан ўтказган бир неча учрашувларида, ёзувчилар уюшмаси фаолиятини янада яхшилаш ва “Ижод” фондини ташкил қилиш тўғрисидаги қарорида бу масалага алоҳида урғу берилади. Мустақиллик даври адабиётининг асосий хусусиятлари: 1. Адабиёт яккаҳоким мафкура тазйиқи, адабий сиёсат зуғумидан халос бўлди. 2. “Бугунги адабий жараён ўз инон-ихтиёри, ички қонуниятлари асосида эркин , табиий ривожланиш йўлидан бормоқда” (У.Норматов. “Тафаккур” жур. № 1, 2009). 3. Мустақиллик йилларида Шўро даврида камситилган миллий адабий қадриятларни тиклаш, тарихни ҳаққоний, холис ёритиш, хусусан, тасаввуф ва жадид адабиётини ўрганиш имконияти туғилди. 4. Жаҳон адабиёти билан юзма-юз ижодий ҳамкорлик юзага келди. Жаҳон аренасига чиқиш йўллари излана бошланди.

АДАБИЁТЛАР: 1. И.А.Каримов. Юксак маьнавият – енгилмас куч. Т., 2008. 2. И.А.Каримов. Адабиётга эьтибор – маьнавиятга, келажакка эьтибор. Т., 2010. 3. Н.Каримов, С.Мамажонов ва б. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Дарслик. Т.,1999. 4. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 5. Адабий турлар ва жанрлар. 3 жилдлик. Т., “Фан”, 1991-1993. 6. Аристотель. Поэтика. Ахлоқи кабир. Т., “Янги аср авлоди”, 2004. 7. Т.Бобоев. Адабиётшунослик асослари. Т., “Ўзбекистон”, 2002. 8. И.Султон. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Ўқитувчи”, 2005. 9. Д.Қуронов. Адабиётшуносликка кириш. Дарслик. Т., “Фан”, 2007. 10. Мустақиллик даври адабиёти. Адабий-танқидий мақолалар. Т., 2006.

Похожие

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Мустақиллик ва истиқлол даври адабий танқидчилигининг ўзига хос хусусиятлари

Адабий жараён

Ҳозирги ўзбек романларининг ўзига хос томонлари

Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён)