Лиро-эпик тур ривожи - Литература - Рефераты

Лиро-эпик тур ривожи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Лиро-эпик тур ривожи Р Е Ж А : 1. Лиро-эпик тур ҳақида маълумот. 2. Лиро-эпик тур жанрлари ва улар структурасидаги ўзгаришлар. 3. Замонавий ва тарихий мавзудаги достонлар. 4. Шеърий романлар ҳақида.

Лиро-эпик тур атамаси Аристотель “Поэтикаси”сида ҳам, В.Г. Белинский асарларида ҳам алоҳида адабий тур сифатида тилга олинмаган. Табиийки, улардан сўнг яратилган барча манбаларда ҳам бу тур ҳисобга олинмайди. Уч адабий турнинг эпос деб номланган турида ҳикоя, қисса ва романлар қаторида достон (поэма) жанри ҳам тилга олинади. Масалан, Сизга тавсия этилган илмий адабиётларнинг барчасида шундай таснифга дуч келасиз. У ҳолда нега биз тўртинчи адабий тур сифатида лиро-эпик асарларни киритяпмиз? Маълумки, ҳар бир адабий тур ўз шакли-шамойилига эга: лирика- шеърий, эпос-наср, драма эса – ҳаракат ва диалог асосида дунёга келади. Ҳам шеърий, ҳам насрий ёзилган, баъзан диалоглар ҳам аралашиб қоладиган асарлар қайси турга киради? Бу масала кўп асрлар давомида адабиётшуносларни ўйлантириб келаётган бўлса-да, ҳеч ким уни кўтариб ҳал қилишга журъат этмади. Ҳатто профессор Б.Саримсоқов “Тўртинчи адабий тур” сифатида лиро-эпик асарларни эмас, паремия турини таклиф қилади (қаранг: Б.Саримсоқов. Бадиийлик асослари ва мезонлари. Т., 2004). Гарчи адабий турлар қаторида лиро-эпик тур номи ишлатилмаса ҳам айрим дарсликлар, қўлланмалар, монография ва тадқиқотларда бу атама ишлатиб келинади. Биз бадиий адабиёт тараққиётини, ундаги сифат ўзгаришларни, жанрлар моҳияти ва структурасини инобатга олиб, лиро-эпик турни алоҳида рўйхатга олишни, уни жанрлар асосида тасниф этишни ва ўзига хос хусусиятларини ўрганишни лозим топдик. Адабиёт тарихидан яхши хабардор мутахассислар учун лиро-эпик тур бор ва у яшайди. Демак лиро-эпик тур ўз қурилиши ва тасвирлаш объектига кўра бошқа гуруҳга хос асарлардан фарқ қилади. Бу турга оид асарлар воқеликка асосланган бўлиб, лирик чекинишлар билан баён қилинади. Лиро-эпик турга қуйидаги жанрларни киритиш мумкин: 1 Масал. 2. Баллада. 3. Достон (поэма).

4. Шеърий роман. Адабиётшунос Д.Қуронов “Адабиётшуносликка кириш” дарслигида кичик эпик шакллар сифатида латифа, масал, ҳикоят, ривоят, эртак, афсона, бадиа, этюд, очерк, эссе кабиларни ҳам рўйхатга олади. Албатта, уларни шартли тарзда қабул қилиш мумкин. Аслида латифа, афсона, эртаклар фольклорга, ҳикоят, ривоят, бадиа, очерклар эпик турга мансубдир. Эссе эса адабий танқидчилик жанри сифатида тан олинган. Буларни олимнинг ўзи ҳам тан олади ва шартли равишда “уларни турдан ташқари формалар деб тушуниш тўғрироқ бўлади” дейди. Шундай қилиб, лиро-эпик тур жанрлари сифатида юқоридаги 4 хил асарларни ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Масал ўзбек адабиётидаги энг қадимий ва кенг тарқалган жанрлардан биридир. Унинг илк намуналари А.Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достонидан ўрин олган “Шеру Дуррож”, “Кабутар”, “Ёлғончи”, Гулханийнинг “Зарбулмасал”идаги “Тошбақа билан Чаён”, “Маймун билан Нажжор”, “Туя билан Бўталоқ” кабилардир. Бу жанрларга хос асарлар ундан ҳам олдинроқ Юнон адипи Эзоп томонидан ҳамда “Калила ва Димна”, “Қобуснома” каби ёдгорликларда яратилган. Хўш, масал нима? У қандай хусусиятларга эга? А.Зуннунов ва Н.Ҳотамовнинг ўрта умумтаълим мактаблари учун чиқарилган “Адабиёт назарияси” номли қўлланмасида масал ҳақида қуйидагича ёзилган: “Масал лиро-эпик асарларга (!) мансуб жанрлардан бири бўлиб, асосан шеърий шаклдаги, мажозий характерга эга қисқа сюжетли асардир. Масалларнинг тарбиявий аҳамияти ғоят катта бўлиб, инсон характерига хос хусусиятлар ҳайвонлар, ўсимликларга кўчирилади”. О.Носиров, С.Жамолов, М.Зиёвиддиновларнинг “Ўзбек классик шеърияти жанрлари” (1979) номли китобида “Масал арабча сўз бўлиб, ўрнак, мақол, хикоят маъноларини билдиради. Масалда турмуш ва ундаги воқеалар, инсонлар ҳаёти киноявий образлар орқали тасвир этилади. Унда аксар ҳолларда ҳайвонлар, қушлар, баъзан эса нарса-предметлар образи яратилади” деб таъриф берилган.

“ЎзМЭ”да масал ҳақида шундай ёзилган: “Масал (араб. намуна, мисол) – дидактик адабиёт (?) жанри. Таълимий характердаги, аксарият кичик шеърий, баъзан насрий шаклдаги асар. Масалда инсонга хос хусусиятлар, жамиятга хос ижтимоий ҳодисалар, муносабатлар қушлар, ҳайвонлар орасидаги муносабатлар ва табиат ҳодисалари воситасида акс эттирилади. Мазмуни мажоз асосига қурилади, комикликнинг ва киноянинг, ижтимоий танқид мотивининг устунлиги масалга ҳажвий руҳ бағишлайди” (5-ж., 498-б.). “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да эга қуйидагича қисқа изоҳ берилади: “Масал (а. намуна, андоза, ўхшашлик; рамзий ҳикоя). 1. Кишиларга ўгит бўладиган, хулосали, кичик мажозий ҳикоя” (2-ж., 549-б.). Бу таърифу изоҳларга қўшимча ва аниқлик киритиб, уларни тартибга соламиз-да, масалга қуйидагича таъриф берамиз: “Масал лиро-эпик турнинг фаол ва кўҳна жанрларидан бири бўлиб, бундай асарларда икки ёки ундан зиёд пероснаж иштирок этади (уларнинг бири-муаллиф). Асар баёни кинояга асосланади. Сиртдан қараганда баён этилаётган ҳодиса уч қисмдан ташкил топгандек (кириш, асосий воқеа ва хулоса) туюлса ҳам сюжети бир тугун асосида ривожланади ва ечим топади. Масалдаги персонажлар мажозий характерга эга бўлади”. Масал ХХ аср ўзбек адабиётида шоир, драматург, маърифатпарвар олим А.Авлоний томонидан янгиланди ва ривожлантирилди. Адиб дастлаб рус масалнависи И.А.Крилов асарларини таржима қилди ва ўзининг “Мактаб гулистони” номли асарида эълон қилди. Ўзи ҳам кўплаб ибратли масаллар яратди (бу ҳақда қаранг: Й.Солижонов. Зулматдан нур қидирганлар. Ўқув қўлланма. Т., 2007. 24-30-б.). Лиро-эпик тур жанрларидан яна бири Ғарбий Европадан кириб келган баллададир. Бу атама французча-лотинча сўз бирикмасидан тузилган бўлиб, бал ва ода , яъни базмда айтилган қўшиқ, рақс тушмоқ деган маъноларни англатади. Баллада драматик, трагик, қаҳрамонона воқеа-ҳодисаларни романтик метод асосида, кўтаринки услубда акс эттирувчи поэтик жанрдир. Унинг илк намуналари Францияда яратилган. XIV-XV асрларда француз

классик шеъриятида 28 мисрадан ташкил топган лирик шеърлар баллада деб аталган. Балладанинг структурал қурилиши қатъий қоидаларга бўйсунади. Баллада тўрт бандга бўлинади. Унинг уч банди 8 мисрадан (24 мисра), охирги банди 4 мисрадан иборат бўлиши шарт. Ана шу 4 мисралик охирги банд “бағишлов” деб аталади. Биринчи банднинг сўнгги мисраси қолган ҳамма бандларда такрорланиши шарт. Балладанинг дастлабки уч банди а-б-а- б = б-с-б-с; “бағишлов” банди эса б-с-б-с тарзида қофияланган. Италия ва Англияда баллада бироз структурал ўзгаришларга учради. Баллада ўзбек адабиётига ХХ асрнинг 20-30-йилларида кириб келди ва жиддий структурал ислоҳотлар (ўзгаришлар)ни бошидан кечирди. Аввало, ўзбек адабиётида баллада ҳажман кенгайди. Бундан ташқари ХХ асрнинг 30- 40-йилларида баллада кўпроқ қаҳрамонона воқеаларни тасвирлашга бағишланган (Ҳ.Олимжоннинг “Жангчи Турсун”, “Роксананинг кўз ёшлари”, М.Шайхзоданинг “Капитан Гастелло”, “Муҳаммад тўпчи” каби) бўлса, 80-90- йиллар ва мустақиллик даври адабиётида мазмунан ҳам ўзгариб кетди. Масалан, У.Азим, Х.Даврон, М.Юсуф, Э.Шукур, Т.Жўра каби шоирлар “баллада” деб тақдим этган асарлар юқоридаги талабларнинг биронтасига жавоб бермайди. Жанр сифатида фақат номи қолди холос. Лиро-эпик турнинг энг йирик жанри достон (поэма)дир. Бундай асарларда баён қилинаётган воқеа лирик қаҳрамон муносабати орқали ифодаланади. Чунки достон мазмуни асосида лирик йўналишда ёритилган сюжет ётади. Сюжет элементларини қай тарзда жойлаштириш, яъни асар шаклини лойиҳалаштириш муаллиф маҳоратига боғлиқдир. Истиқлол йилларида яратилаётган достонлар ўзининг шакли-шамойили билан ҳам, мазмуни ва ғоявий йўналиши билан ҳам ўзига хос хусусиятларга эга бўлмоқда. Бу давр достончилигида инсон қалбини чуқурроқ тадқиқ этиш, лирик кечинмалар кўламини кенгайтиришга эътибор кучайди. Уларда воқелик қамрови кенгайди, замонавий руҳ кучайди, мазмун ва шакл бирлиги янада мустаҳкамланди. Лирик қаҳрамоннинг тафаккур оламидаги эврилишлар мукаммалроқ ифодалана бошлади. Сиз достон жанрининг

тарихи, унинг ўзига хос жанр хусусиятлари, тараққиёт босқичлари тўғрисида юқори курсларда сабоқ оласиз. Биз эса ҳозирги адабий жараёндаги достонларнинг фазилатлари, улардаги айрим етишмовчиликлар хусусида тўхталайлик. Кейинги йилларда адабий ҳаётда юз берган ижобий ўзгаришлар, хусусан, тарихий мавзуга муносабатнинг янгиланиши достон жанрига ҳам хосдир. Халқимиз тарихидаги оқ доғларни йўқотиш, қора доғларни ювиш ниятида кўпчилик ижодкорлар ўтмишда муҳим ўрин тутган, аммо адабиёт саҳифаларига киролмаган тарихий сиймолар ҳақида достонлар яратишга киришдилар. Бу йилларда, айниқса, Амир Темур ва темурийзодалар фаолияти мавзуси достонларда кўп ишланди. Мавзунинг қаҳрамонона моҳиятини инобатга олган ҳолда драматик достон шаклида яратилиши бу жанрнинг имкониятларини янада кенгайтирди. А.Ориповнинг “Соҳибқирон” драматик достони, М.Жалилнинг “Соҳибқирон”, А.Суюннинг “Сарбадорлар”, У.Азимнинг “Халил Султон” достонлари, Олимжон Бўриевнинг “Амир Темур” деб аталган шеърий романи Соҳибқирон бобомизнинг ўзбек ўқувчисига маълум бўлмаган қирралари тўғрисида маълумот беради. Шунингдек, Ш.Қурбоннинг “Темур Малик”, “Сўз йўли” (Навоий ҳақида), М.Юсуфнинг “Кўҳна қудуқ”, “Қора қуёш”, Э.Самандарнинг “аждодлар қиличи” (Ж.Мангуберди ҳақида) сингари достонлари ҳам улуғ аждодларимизнинг ҳаёти ва фаолиятига бағишланган. Замонавий мавзуда ҳам кўплаб достонлар дунёга келди. Бундай мавзудаги достонлар руҳига истиқлол ғояси сингдирилганлиги, чуқур миллийлик билан суғорилгани аҳамиятлидир. А Суюннинг “Иморат”, “Ўзбекистон”, И.Отамуроднинг “Узоқлашаётган оғриқ”, “Тағаззул”, “Ёбондаги ёлғиз дарахт”, Ш.Қурбоннинг “Укажонлар, сингилжонларим”, “Бир қалб манзараси”, Т.Сулаймоннинг “Эргаш Жуманбулбул эл кезади”, Т.Низомнинг “Чўлпон”, “Оқ гул”, “Хумо”, О.Мухторнинг “Буюк бир муҳаббат”, Т.Аҳмаднинг “Фиғон” номли достонлари шулар жумласидандир. Агар А.Суюн билан Т.Сулаймоннинг достонлари бахшиёна усулда ёзилгани

билан ажралиб турса, О.Мухтор асари теран публицистик руҳнинг кучлилиги билан эътиборни тортади. Тўғри, бу достонлар орасида ҳали юксак бадиийлик даражасига кўтарилмагани, шакл ночорлиги туфайли мазмуннинг мукаммал ифода этилмаганлиги, қаҳрамонларнинг руҳий кечинмалари тўлароқ очилмаганлари ҳам учрайди. Шунингдек, тарихий мавзуда ёзилган достонларда недурки, мустақиллик бизга тарихимизни ёритиш имконини берди деган фикр билан ҳақиқатдан чекиниш, тарихий шахслар образини идеаллаштиришга уриниш ҳоллари учрайди. Булар, шубҳасиз, достончилик тараққиётининг такомилига маълум даражада путур етказади. Лиро-эпик турнинг ҳажман энг катта, шаклан ранг-баранг, мазмунан бой жанри шеърий романдир. Шеърий роман достонга нисбатан камҳосил, аммо структарси жиҳатдан илдизи чуқур. Гарчи шеърий роман атамаси бизга Ғарбий Европа ва рус адабиёти орқали (А.С.Пушкиннинг “Евгений Онегин” асари) кириб келган бўлса-да, бу жанр талабларига жавоб берадиган асарлар ўзбек адабиётида Х-Х1 асрлардаёқ дунёга келган. Фирдавсийнинг “Шоҳнома”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Адиб Аҳмад Югнакийнинг “Ҳийбат ул-ҳақойиқ” сингари фанда достон сифатида қабул қилинган асарлар катта ижтимоий-маърифий воқеликка асосланганлиги, персонажларга бойлиги, сюжет қурилишининг мураккаблиги билан шеърий роман дейишга арзийди. А.Навоий “Хамса”си ҳам тўла маънода шеърий роман бўла олади. Ўзбек адабиётида шеърий роман номи билан эълон қилинган биринчи асар Мирмуҳсиннинг “Зиёд ва Адиба”сидир (1959). 70-йилларга келиб Ҳ.Шариповнинг “Бир савол”, М.Алининг “Боқий дунё”, С.Акбарийнинг “Кўкан бобо” каби шеърий романлари дунёга келди. Янги аср бошида яратилган Олимжон Бўриевнинг “Амир Темур” асари ҳам шу ном билан аталган. Шеърий роман яратишда шоир Б.Бойқобилов ҳаммадан ўзиб кетди. У мустақилликнинг дастлабки 10-йиллигида дастлаб “Навоийнома”, кейинроқ “Янги Хамса” деган ном остида 5 та (“Нотинч Хуросон”, “Шукуҳли карвон”, “Сокин Хуросон”, “Қонли Хуросон”, “Ҳайрат ул-Аҳрор”), “Дебоча”

ва “Хотима”дан ташқари 7 фаслдан ташкил топган “Ўзбекнома” (844 бет) “шеърий роман”ларини тақдим этди. Аммо улар адабий жамоатчилик томонидан чин маънодаги шеърий роман сифатида тан олинмади. Шунга қарамай, лиро-эпик йўналиш адабий тур сифатида яшамоқда ва юқоридаги тилга олинган жанрлар озми-кўпми дунёга келиб, адабиётимимз хазинасини бойитмоқда.

АДАБИЁТЛАР: 1. Адабий турлар ва жанрлар. 3 жилдлик. 1-жилд. Т., “Фан”, 1992. 2. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 3. И.Султон. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Ўқитувчи”, 2004. 4. Т.Бобоев. Адабиётшунослик асослари. Дарслик. Т., “Ўзбекистон”, 2000. 5. Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати. Т., “Академнашр”, 2010.

Похожие

Эпик тур ва унинг жанрлари

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Манбалар ривожи

Кичик эпик жанрлар

Адабий тур тушунчаси