Кичик эпик жанрлар - Литература - Рефераты

Кичик эпик жанрлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

Кичик эпик жанрлар Р Е Ж А : 1. Кичик эпик жанрлар ҳақида маълумот. а) памфлет; б) фельетон; в) очерк; г) новелла; д) эссе. 2. Кичик эпик жанрлар тараққиёти ва уларнинг синтезлашуви.

Сўз санъати шундай сеҳрли ва кутилмаган жараёнки, санъаткор тафаккури ва қалбида туғилган фикр ўз шакли-шамойили билан дунёга келади. Бу жараённи аёлнинг тўлғоқ пайтидаги ҳолатига ўхшаши мумкин: у 9 ой мобайнида ардоқлаб вояга етказган фарзанди қизми ёки ўғил бола бўладими; ўзига ёки умр йўлдошига ўхшайдими, соғми ёки носоғми - олдиндан билолмайди. Аслида унинг орзуси анча эрта бошланганини, аёл оналикка жуда ёшлигидан тайёргарлик кўрганини ҳам ёддан чиқармаслигимиз керак. Адиб ижод жараёнида жанрни белгилай олмайди ва табиийки, ёзиш пайтида бу асарим мана шу жанр қоидаларига тўғри келсин деб ўйламайди. Агар санъаткор жанр қоидалари қолипига ўралашиб қолса, ўйлаган ғояси, танлаган воқеа ва персонажлари ўзи истагандек чиқмаслиги мумкин. Буни жуда кўп ижодкорлар тан олишган (А.Мухтор, О.Мухтор, Ф.Усмон). Гап ёзувчининг айтмоқчи бўлган ғоясида, уни ифода қила билиш маҳоратида. Ёзувчи Н.Эшонқулнинг айтишича, “жанр – нисбий тушунча. Ёзувчи ўз фикрини қайси шаклда эплаб айта олса, ўша унинг жанридир”. (“Тафаккур” жур., № 2, 2009, 77-бет.) Океанни бутун жонзотлари билан аквариумга сиғдириш мумкинми? Бу санъаткорнинг қўлидан келади. Бугунги суҳбатимиз катта муаммоларни кичик идишга сиғдиришдек мураккаб ижод маҳсули бўлган кичик эпик тур жанрлари тўғрисида бўлади. 1. Памфлет – италянча сўз бўлиб, маъноси турли манбаларда турлича берилган. Масалан, “Краткий словарь литературоведческих терминов” китобида “пан” ёки “пам” – ҳаммаси (всё), “плечо” – куйдираман, алангалатаман, “ЎзМЭ” ҳамда “Адабиётшунослик терминларининг русча- ўзбекча изоҳли луғати”да “қўлдаги варақ”, “Адабиётшунослик луғати”да французчадан олинган сўз бўлиб, “учар варақа” деган маънони билдириши айтилган. Жанрнинг моҳиятини очувчи маъноси “куйдираман, алангада ёқаман” деган ибораларда ўз ифодасини топади. Чунки памфлет қисқа ҳажмдаги ҳажвий асар бўлиб, бирор бир сиёсий тузум, ижтимоий воқелик, у ёки бу тўда ёхуд гуруҳлар фаолиятини, уларнинг программ мақсади ва

вазифаларини кучли сатира воситасида фош этувчи публицистик асардир. Памфлет кенг халқ оммасининг манфаатларини ҳимоя қилади. Памфлетда у ёки бу тузум, ижтимоий воқелик ёки бирорта партиянинг аниқ намояндалари устидан шафқатсиз кулинади ва ҳукм чиқарилади. Шу хусусиятига кўра памфлет бошқа жанрлардан бадиий тўқиманинг нисбатан озлиги, унинг аниқ ҳужжатлар ва тарихий фактларга асосланганлиги билан фарқ қилади. Памфлетда танқид қилинаётган жамият, воқеа-ҳодисалар ва унда муҳим ўрин тутган турли шахслар характери аччиқ киноя, кучли сарказм воситалари асосида фош этилади. Памфлет жанрига хос илк намуналар дастлаб антик адабиётда яратилган. Кейинчалик Европа адабиётида ривожланди. Эразм Роттердамский, М.Лютер, Гуттен, Ж.Свифт, Вольтер, В.Гюго, Д.Дидро, Э.Золя, Мопассан, А.Несин памфлет устаси сифатида тилга олинадилар. Рус ёзувчиларидан М.Горький, Л.Леонов, И.Эренбург, М.Зошченко, ўзбек адибларидан А.Қодирий (“Совинак қори билан Мағзава қори” (1 бет), “Маҳкамаи шаръияда ҳолва-талқон масаласи” (2 б.), “Мочалов” (1 б.), Ғ.Ғулом (“Ҳожибобойи гулфуруш” (1 б.), “Порахўрлар” (1 б.), А.Қаҳҳор (“Барон фон Ринг”, “Бос тепкини!”) памфлетлар яратишган. Памфлетлар кўтарилган мавзусига кўра: 1. Сиёсий памфлетлар 2. Бадиий памфлетлар 3. Ахлоқий памфлетлар 4. Тарихий памфлетлар 5. Шахсий памфлетлар (якка шахс иллатлари фош этилади) 6. Психологик памфлетларга бўлинади. 2. Фельетон - барча манбаларда бир хил: французча сўз бўлиб, варақ, варақа маъносини билдиради. Фельетон бадиий публицистик жанрлардан бири бўлиб, у вақтли матбуот билан узвий боғланган. Фельетон номи билан ёзилган асар дастлаб Францияда XVIII аср охири Х1Х аср бошларида пайдо бўлган. Аслида бу атама остида газетада берилган модалар намойиши, театр

тамошаси ва бошқа кўргазмалар ҳақидаги кичик рекламалар тушунилган. Кейинчалик фельетон ўз ҳажми ва моҳиятини ўзгартириб борди. Театр асарлари, адабий ҳодисалар тўғрисида ёзилган жиддий танқидий мақолалар фельетон деб атала бошланди. Уларга газеталардан махсус жойлар, подваллар ажратилди. Фельетон – жанр сифатида ўзига хос хусусиятларга эга. У ҳар доим аниқ тарихий ёки замонавий воқелик, шахс, фактларга асосланади. Фельетон ўз табиатига кўра ижобий ва салбий бўлиши ҳам мумкин. Бироқ давр ўтиши билан унда салбий ҳодисаларга ўткир сатирик муҳит муҳим ўрин эгаллади. Ўзбек адабиётида фельетон ХХ аср бошларида дунёга келган бўлиб, унда ҳаётда учраб турадиган нуқсон ва етишмовчиликлар ўткир киноя билан фош этилади. Фельетоннинг дастлабки намуналари А.Қодирий, Чўлпон, А.Қаҳҳор, Ғ.Ғулом каби ўзбек адиблари томонидан яратилди. Кейин бу жанрда С.Аҳмад, Н.Сафаров, Х.Тўхтабоев, М.Худойқулов, О.Юнусовлар самарали ижод қилишди. Ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб фельетон жанри партиянинг адабиётдаги асосий танқидий қуролига айлантирилди. Фельетон қилинган ташкилот ва унинг раҳбари партиявий жазо олишдан то жиноий жавобгарликка тортилишгача маҳкум эди. Бу фельетонни бирёқлама тушунишга олиб келди. Фельетон жанрининг асосий вазифаси жамият ҳаётидаги ижтимоий- сиёсий, иқтисодий, маънавий-ахлоқий томонларини қамраб олиш ва акс эттиришдан иборатдир. Унда кўпроқ мазкур соҳаларда учраётган камчилик, ижтимоий иллатлар, тўрачилик, лаганбардорлик, порахўрлик, ўзибўларчилик сингари нуқсонларни фош этиш билан жамият тараққиётига ижобий таъсир кўрсатиш нияти устивор бўлади. Фельетоннинг бошқа жанрлардан фарқи унинг ҳажвий публицистика қоидаларига асосланиши, ижтимоий кулгининг устунлиги, сатира ва юмор воситаларига таянишидадир. Фельетон тузилишига кўра шеърий ва насрий йўлда ёзилиши мумкин. Шеърий усулда ёзилган фельетонга Муқимийнинг “Танобчилар”, “Кўр Ашурбой ҳожи ҳақида ҳажв”, Ғ.Ғуломнинг “Қўлтиқланган калла тўғрисида

қофияли ваъз”, А.Мухторнинг “Каттамиз”, “Мини юбка ва паранжи” асарлари мисол бўла олади. Насрий фельетонлар эса жуда кўп учрайди (А.Қодирий, Чўлпон, Ғ.Ғулом, А.Қаҳҳор, С.Аҳмад, Х.Тўхтабоев, М.Худойқулов, Н.Аминов, Я.Қурбон...). Фельетон ўз олдига қўйган мақсади ва вазифасига кўра: 1. Маълум фактга, шахс фаолиятига, объектга, воқеа-ҳодисага; 2. Умумий масалаларга асосланган бўлади. Биринчи турдаги фельетонларда ҳаётдан олинган аниқ фактлар, танқид қилинаётган шахс фаолиятидаги ижтимоий, маънавий-ахлоқий иллатлар аниқ кўрсатилади. Уларда фош этиш руҳи кучли бўлиб, баён сатирага асосланади. Иккинчи турида умумлаштириш устун туради. Ҳар иккисида ҳам асосий мақсад жамият тараққиётига, унинг умумий манфаатларига халақит бераётган иллатларга барҳам беришдир. Демак, фельетон адабиёт учун ҳар доим керак жанрдир. 3. Очерк – бу жанр ҳақидаги маьлумотни “ЎзМЭ”нинг 6-жилдида берилган Й.Солижоновнинг мақоласидан оласиз (нусха кўчириб олинг). 4. Новелла – италянча бўлиб, “янги сўз” деган маънони англатади. Ҳажми ҳикоядан ҳам кичикроқ жанр. Ҳажмнинг кичиклиги мазмуннинг кенглигига таъсир этмайди. Оз сўз билан кўп маънога эришилади. Оз сўз билан соз фикр билдириш ҳамма санъаткорнинг ҳам қўлидан келавермайди. Шу боис жаҳон адабиётида новеллист ёзувчилар сони оз. Манбаларда новелла ҳикоянинг бир тури сифатида тилга олинган. Ҳатто “Краткий словарь литературоведческих терминов”да “рассказ и новелла” бир жойда берилган. Уларнинг фарқи кўрсатилмаган. “Адабиётшунослик терминларнинг русча-ўзбекча изоҳли луғати”да новеллага кенгроқ таъриф берилади. Д.Қуронов ва б.ларнинг “Адабиётшунослик луғати”да ҳам “Адабиётшуносликда новелла масаласида якдил тўхтамга келинган эмас: “ҳикоя” ва “новелла” атамаларини синоним деб билувчилар ҳам, уларни кескин фарқловчилар ҳам бор. Яна бир тоифа новеллани ҳикоянинг бир кўриниши деб ҳисоблайди. Биз ўзимизни ҳикоя жанри билан новеллани

кескин фарқловчилар қаторида деб биламиз. Новелла мустақил жанр сифатида Италияда Уйғониш даврида юзага келган. Унинг илк намуналарини Бокаччо, Саккетти, Мазуччолар яратишган. Новелла сюжет қурилишининг кескин ривожланиши ва ўзгарувчанлиги билан фарқланади. Жанр сифатида новелла қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши керак: 1. Конкрет шахс ҳаётига оид воқеалар ихчам, бадиий жиҳатдан мукаммал ва тугалланган шаклда акс эттирилиши; 2. Новелланинг якуний хулосаси ўқувчи қалбида портлаш ҳодисасини вужудга келтириши; 3. Новеллада иштирок этувчи персонажлар миқдори ўта чегараланган бўлиши, эпик баённинг битта персонаж ҳаёти билан боғлиқ бўлиши; 4. Новелланинг сюжети кутилмаган бошлама ва кескин ечимга, ўткир драматик тарангликка эга бўлиши; 5. Кичик ҳажмга катта даврга хос асосий хусусиятларни сиғдира олиш ва шунга мос ҳолда воқеани лўнда, ихчам баён этишга эришиши; 6. Новеллада сюжет кўпинча битта муҳим деталь асосига қурилиши билан ажралиб туради. Шу 6 та талабга жавоб бера оладиган новелла А.Қаҳҳорнинг “Ўғри”, “Анор”, “Бемор”, С.Аҳмаднинг “Қоплон”, “Карнай”, Ш.Холмирзаевнинг “Нотаниш одам”, “Олма емадим”, “Кўк кўл” кабилардир. Улар ҳажман 3-4 бетдан ошмайди. Жаҳон адабиётида Ги-де Мопассан, В.Скотт, Э.Хемингуей, А.П.Чеховлар новеллист сифатида шуҳрат қозонганлар. Булар шуни исботлайдики, новелла мустақил жанр сифатида адабиётда яшаш ҳуқуқига эга. Ҳозирги ёзувчилардан Х.Дўстмуҳаммад, Х.Султонов, А.Йўлдошев, Н.Жалолиддин, З.Қуролбой қизи кабиларнинг айрим асарларини новелла сифатида баҳолаш мумкин. 1. Эссе – французча уриниш, синаш, очерк маъноларида бўлиб, ўзбек адабиётига ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллигида кириб келди. Шу сабабли мавжуд луғатларда у ҳақида маълумот учрамайди. Эссе тўғрисида тўлароқ

маьлумотни сиз Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиеваларнинг “Адабиётшунослик луғати” китобидан олишингиз мумкин. Эссени тадқиқот очерк дейиш тўғрироқ бўлади. Унда мен билган нарса, ҳодиса, муаммонинг билмаган томонларим очиб берилади. Тузилишига кўра 1. Бадиий эсселар; 2. Илмий эсселарга бўлиниши мумкин. Эссе жанри эркин композиция қурилишига эгалиги билан ажралиб туради. Ш.Холмирзаев эсселари (4-т.) бадиий, О.Шарафиддинов эсселари илмий йўналишга мос.

АДАБИЁТЛАР: 1. Л.Тимофеев, Н.Венгров. Краткий словарь литературоведческих терминов. М., “Учитель”, 1963. 2. Н.Ҳотамов, Б.Саримсоқов. Адабиётшунослик терминларининг русча- ўзбекча изоҳли луғати. Т., “Ўқитувчи”, 1979. 3. Адабиёт назарияси. 2 томлик. Т., “Фан”, 1978-1979. 4. И.Султонов. Адабиёт назарияси. Дарслик. Т., “Ўқитувчи”, 2005. 5. Т.Бобоев. Адабиётшунослик асослари. Дарслик. Т., “Ўзбекистон”, 2002. 6. Д.Қуронов. Адабиётшуносликка кириш. Дарслик. Т., “Фан”, 2007. 7. Д.Қуронов, З.Мамажонов, М.Шералиева. Адабиётшунослик луғати. Т., 2010. 8. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 6,9,10, 11-жилдлари. Т., 2002-2006. 9. Й.Солижонов. Ҳақиқатнинг синчков кўзлари. Т., 2009.

Похожие

Ҳозирги ўзбек адабиётида йирик эпик жанрлар

Адабий турлар ва жанрлар

Лиро-эпик тур ривожи

Адабий турлар ва жанрлар 1

Эпик тур ва унинг жанрлари