Ўзбек халқ насри таснифи - Литература - Рефераты

Ўзбек халқ насри таснифи

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Ўзбек халқ насри таснифи Режа: 1.Насрий жанрлар тари 2.Насрий тур таркиби ҳақида 3. Афсона, ривоят жанрлари

Жанр барқарор, айни пайтда ўзгарувчан, ўзига хос санъат намуналари ва ифода услуби билан фарқлнувчи, бир гуруҳга жамланган асарлар мажмуини англатган муайян ҳодиса. Насрий жанрлар тарихан қадимийлик характерини касб этиб, даврлар маҳсули сифатида ёнма-ён яшаб келган, ниҳоят ҳар бири дифференциациялашган, мустақил чегара, ўзига хос белгиларига эга бўлган. Ҳар қайси жанрни ўз номи билан аташ, тўплаб тасниф этиш учун дастлаб уларни чуқур ўрганиш, ҳар бирининг воқеликка муносабати, акс эттириш мезонлари, бадиийлик даражаси, энг муҳими, унинг стилига эътибор бермоқ керак бўлади. Чунки жанрлар ривожланиш, ўзаро таъсир жараёнида юзага келган бошқача белгилар талаби билан ўзгаради ёки йўқ бўлиб, замирида янгича бир нафис санъат шакли пайдо бўлади. Масалан, миф воқеалари қанчалик ёлғоннамо ифодаланса ҳамки, қадимги кишилар томонидан ҳақиқат деб тан олинган 1 ва улар ўз даврида диний эътиқодни мустаҳкамлаш, ташвиқ этиш вазифасини адо этган. Демак, миф онгли қўлланган уйдирма эмас, бинобарин, у воқеаларни гўзал акс эттирган асар сифатида қабул қилинмаган. Шунинг учун ҳам унинг афсонага сингиб, йўқ бўлиб кетгунга қадар магик кучи, муқаддаслик, ритуаллик сифатлари сақланган, чиндан юз берган ҳодиса сифатида баҳоланган. Хусусан, миф матнидаги этиологик парчалар, ҳодисаларнинг ғайриоддий кучига ишонч кучли бўлган. Ана шу инонч афсонага кўчиш жараёнида ҳам сақланган, ниҳоят эртак тўқимасига қабул қилинганида йўқолиб кетган. Бу жараёнда мифологик образлар идеал қаҳрамонга, хаёлий воқеалар, уйдирмалар, бадиий тасвир воситаларига айланган. Диний эътиқод ўрнида эстетик завқ берувчи ҳодиса пайдо бўлган. Кўринадики, бадиий кўчим ижрочи билан тингловчининг воқеаларга муносабати, ҳикоя қилишдан келиб чиқадиган мақсад, вазифаларини ўзгартириб, янги юзага келган шакл учун хизмат қилишга бўйсундирган. Бундай изчил жараён жанрлараро чегарани 1 Стеблин-Каменский. Миф. Л., 1976. С. 4-5.

мураккаблаштиради. Айтиш жоизки, ўзаро таъсир замирида рўй берган тафовутларнинг пайдо бўлиши, ривож топиши дунёқараш, замон талабидан келиб чиқади. Мифик воқеликка дастлабки муносабатнинг ўзгариши, янги типдаги жанрнинг юзага келишига йўл очади. Демакки, моҳият эътибори билан ўз белгиларига эга бўлган насрий жанрларни маълум қолипга тушган, қотиб қолган бадиий шакллар деб бўлмайди. Шунинг учун ҳам у ёки бу жанрни чегара аниқловчи омиллар орқали белгилангандан сўнг эпик тур таркибига киритиб, тасниф этиш мақсадга мувофиқдир. Насрий тур таркиби ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилиш учун энг аввал жанрнинг ўзига хос хусусиятини аниқлаш, ўхшаш ва фарқли жиҳатларини тавсифлаш, қандай ҳақиқат тасвирланган ва баҳоланган, реал воқеликка муносабати ва у қай тарзда ифодаланганлигига 2 эътибор бермоқ керак бўлади, қолаверса, ҳар бирини композицион қурилмаси, образлар тизими нуқтаи назардан келиб чиқиб ўрганиш талаб этилади. Демак, насрий жанрлар тизмини аниқлаб, ҳар бирининг чегарасини белгилаш, тасниф этишда янгиланиш ва бадиий кўчимни эътиборда тутиш керак бўлади. Насрий фольклор жанрлар тизимини аниқ ва тўлиқ белгилаш учун уларни икки гуруҳга бўлиб, ўзаро қиёслаш, ҳар бирини алоҳида ўрганиш, ўхшаш, фарқли жиҳатларини ёритишга эътибор бериш керак бўлади. Насрий фольклор жанрлари аввало оғзакилиги, эпик турга мансублиги, насрий характерига кўра бир хилликни касб этадилар. Шунга қарамасдан, ҳар бир жанр ўзига хос жиҳатлари билан ўзаро фарқланадилар. Ўзбек халқ насри таркибига кирган жанрлар ўзаро умумий белгиларига кўра икки гуруҳга бўлинадилар. Биринчи гуруҳни миф, афсона, ривоят, демоник ҳикоялар ташкил этади. Бу гуруҳ жанрлари бадиийлик даражасининг нисбатан кучсизлиги ва ҳаётда 2 Пропп В.Я. Принципы классификации фольклорных жанров. В кн. Фольклор и историческая действительности. М., 1976. С. 16.

юз берган, ишонч уйғотадиган воқеаларни ҳикоя қилиш, маърифий аҳамият, қолаверса, диний эътиқодга даъват этиш, уни мустаҳкамлашга йўналтирилганлиги, маълумот бериш вазифасини адо этиши, амалий аҳамияти, хусусан, фактни тасдиқлаш, ўргатиш, билдиришга қаратилганлиги билан ажралиб туради. Иккинчи гуруҳ эртак, нақл, латифа ва лофлардан ташкил топган. Бу гуруҳ жанрлари юксак бадиийликка эга эканлиги, ахлоқ нормаларини белгилаш, таълим-тарбия ғояларини акс эттириш, айни пайтда эстетик завқ бериш вазифасини адо этиши, ижтимоий-маиший воқеаларни хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларда ҳикоя қилиши билан фарқланади. Иккинчи гуруҳ жанрлари барқарор, тайёр қолипга айланган сюжет тузилиши, анъанавийликка асосланиши билан алоҳидалик касб этадилар. Ҳар қайси жанр уйдирмалари, ўзига хос композицион қурилма, хусусан, конфликт ва унинг ечимига мос хусусиятлари, ранг-баранг бадиий тасвир воситалари билан ажралиб туради. Ҳар икки гуруҳ жанрлари ўзаро образлар тизимига кўра фарқланадилар. Биринчи гуруҳга мансуб жанрларда асосан диний, тарихий шахслар ҳаракат қиладилар. Афсоналарда асотир, тангри, муаккил, пир, авлиё, пайғамбарлар, ривоятларда улуғ шоир, аллома, саркардалар, машҳур табиблар, демоник ҳикояларда реал шахс ажина, арвоҳ, алвасти, пари, шайтон, девлар иштирок этадилар. Иккинчи гуруҳга мансуб жанр персонажлари хаёлий, қолаверса, умумлашма образ, идеал қаҳрамон сифатида фаолият кўрсатадилар. Ҳар икки гуруҳ жанрларида қаҳрамон ҳаракати билан боғлиқ замон ва макон таърифи ҳам турличадир. Вақт миф, афсоналарда «Дунё пайдо бўлганда, узоқ ўтган замонда», «Тангри дастлаб ер, осмонни яратганда» шаклида, ривоятларда вақт конкрет, аниқ замонда, эртак, латифа, нақл, лофларда ноаниқ замон, эпик маконда юз беради.

Оғзаки демоник ҳикояларда у яқин ўтган замонда рўй беради. Воқеанинг маълум давр билан алоқадорлиги бош қаҳрамон фаолияти, муносабатида ойдинлашади. «Одам боши булутга тегиб юрганида» (афсона), «Ҳазрати Алишер Навоий мадраса ёнидан ўтиб келаётганида» (ривоят) ва ҳоказолар. Ҳар икки гуруҳ жанрлари воқеаларни ижро этиш тарзи билан ўзаро фарқланадилар. Афсона ва ривоятларда воқеалар қандай бўлса шундайлигича, ўз ҳолича, кўпроқ баён шаклида тавсифланади. Оғзаки демоник ҳикояларда эса ижрочининг тасаввури, кўрган - кечирганлари замирида, аниқроғи, ўз ҳаётида юз берган воқеа янглиғ ҳикоя қилинади. Эртак, латифа, нақл, лофлар д а қаҳрамон, воқеа ва ҳодисалар бадиийлаштирилган, ҳаётда бўлгандай эмас, идеаллаштирилган тарзда, кенг кўламда тасвирланади. Биринчи гуруҳ жанрлари мифологик эътиқод, диний тушунча, тарих билан боғлиқ воқеаларни, иккинчи гуруҳ жанрлари хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларга асосланган воқеа ва ҳодисаларни ҳикоя қилади. Ҳар икки г уруҳ жанрлари айтилиш ўрнига кўра ўзаро фарқланадилар. Афсона, оғзаки демоник ҳикоялар суҳбат орасида, даъвони далиллаш, исботлаш мақсадида айтилади. Бу жиҳатдан мазкур гуруҳ жанрлари амалий аҳамият касб этадилар. Эртак, латифа, лофлар эса асосан дам олиш пайтида, уйқу олдидан айтилади. Шунга қарамасдан ҳар икки гуруҳ жанрларида ўзаро ўхшаш, муштарак жиҳатлар ҳам йўқ эмас. Бу нарса миф, афсона, эртакларнинг хаёлий уйдирмаларга асосланишида кўринади. Бироқ,, улар ижрочи билан тингловчининг айтилган воқеаларга муносабати нуқтаи назаридан ажралиб турадилар. Ижрочи билан тингловчи миф, афсона воқеаларига ишонади, уни ҳақиқат деб билади. Эртак воқеалари эса аксинча, бундай характерга эга эмас, тингловчи ҳам ижрочи ҳам эртак воқеаларига ишонмайди, «Ҳақиқат эмас, уйдирма» деб ҳисоблайди. Энг муҳими, ҳар икки гуруҳ жанрларининг юқорида келтирилган ўзаро чегараловчи умумий белгиларидан қатъи назар, хусусий сифатлари, ўхшаш, фарқли жиҳатлари ҳам мавжудки, бу томонлари ўзаро муносабат, таъсир жараёнида юзага келгандир.

Афсона, ривоят жанрлари асосан эпик турга мансуб, ҳар бири ўзига хос хусусиятига эга бўлган мустақил жанрлардир. Шунга қарамасдан, мазкур типларда хусусий, айни пайтда бир-бирига яқин, муштарак белгилар ҳам йўқ эмас. 1. Ҳар икки жанр воқеликка муносабати нуқтаи назаридан бир-бирига яқин туради. Шу маънода афсона билан ривоят воқеаларини ижрочи ҳам, тингловчи ҳам ҳақиқат деб билади ва ишонч ҳосил қилади. Ана шу ишонч ҳар икки жанрнинг ўзаро ўхшашлигини тасдиқловчи биринчи белги ҳисобланади. 2. Афсона ва ривоят жанрлари ахборот функцияси билан ўзаро тенглашадилар. Ана шу вазифадошлик ҳар икки жанрнинг ахборот характерига эга эканлигини тасдиқловчи иккинчи белги саналади. Бундан қатъи назар, афсона билан ривоят жанрлари ўзига хос хусусий хоссаларига кўра бир-биридан фарқланадилар. Бу тафовутлар қуйидаги белгиларда акс этган. Биринчидан, ҳар икки жанр воқеликни акс эттириш мезонига кўра бир-биридан ажралиб туради. Афсонада тасвирлаш хаёлий уйдирмаларга асосланади. Бу белги реал воқеа ва ҳодисаларни ғайритабиий шаклларда ифода этишни таъминлайди. Фантастика мазкур жанрда ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Сюжет воқеаларига асос бўлган тарихий ҳақиқат ана шу уйдирмалар соясида қолиб кетади. Шунга қарамасдан, ҳар икки ҳодиса ўзаро уйғун келади. Хаёлий уйдирма сюжет воқеаларини ҳаракатга келтирувчи воситага айланади. Масалан: Кунма-Гуннерга қўшни бўлиб яшаган усунлар ҳукмрон эди. Хуннлар Усунларга қарши ҳужум қилишган ва эмизикли Кунмо отасини ўлдиришган. Гунн ҳукмрони чақалоққа раҳми келиб, уни ўлдирмаган, чўлга ташлаб кетган. Буни кўрган қарға тумшуғида гўшт парчасини олиб, учиб келиб болани боқа бошлаган. Она бўри келиб эмизган 3 . Кўринадики, афсона 3 Бичурин Н.Я. Собраний свидений о народах обитавших в Седней Азии древние времена. М., 1950. Т. 1. С. 220.

заминида тарихий воқеа, Гуннлар билан Усунлар ўртасидаги жанг эпизодлари ётади. Сюжет тарихий воқеа ва хаёлий уйдирмалар асосига қурилган. Бироқ, , фантастика сюжет воқеаларини бошқарган ҳолда, уни бошқа томонга, хаёлатга буриб юборади. Шунга қарамасдан, у воқеалар уйғунлигини таъминлаб, қаҳрамон билан боғлиқ ғайритабиий муносабатларни тасвирлашга хизмат қилади. Афсонада тарихий ҳақиқат хираланиб қолган. Унинг функцияси тотем бўрига сиғиниш, эътиқодни мутаҳкамлашга қаратилган. Ривоятда тасвирлаш ҳаётий уйдирмаларга асосланади. Жанр уйдирмалари реал воқеликни айнан баён қилиб, тингловчига табиий ҳолда, ҳаётий шаклларда етказар экан, маълум бир давр нуқтаи назаридан келиб чиқиб баҳолашни таъминлаган. Иккинчи, афсона воқеалари асосан тингловчига диний таъсир кўрсатишга қаратилган. Ривоят эса ҳақиқатни ёритиш, маърифий таъсир кўрсатишга йўналтирилган. Учинчи, афсоналарда воқеа ва ҳодисалар кўпроқ хаёлий жой, ер усти, ер ости ёки осмонда, тоғ орасида содир бўлса, ривоятларда эса аниқ мақон, шаҳар, қишлоқда юз беради. Тўртинчи, кўпчилик афсона сюжетларининг хотима қисмлари этиологик характерда бўлса, ривоят сюжетлари бу хусусиятга эга эмас. Бешинчи, афсона жанри асосан мифологик ҳодиса, диний эътиқод, пайғамбарлар ҳақида, ривоят эса ижтимоий ҳаётда юз берган тарихий воқеа, алломалар, давлат арбоблари, географик ўрин жой, уруғ-аймоқларнинг пайдо бўлиш, номланиш тарихи ҳақида ҳикоя қиладилар. Олтинчи, а фсоналарда дастлаб юз берган тарихий воқеларга аниқлик киритган тафсиллар тушиб қолган бўлса, ривоятларда, аксинча, ҳатто ҳақиқат билан боғлиқ айрим детальлар айнан сақланади. Масалан: «Тўмарис» ва «Широқ» каби қадимий ривоятларда тарихий фактлар тўлиқ, оддий

баёнда, кейинги намуналари қисман бадиийлаштирилган шакл, эпик фон, кўтаринки руҳ ҳаётий уйдирмаларда айнан ҳикоя қилинган. Бу ҳодиса унинг ижрочи фантазияси, хусусан, эртак таъсирида ташкил топишидан келиб чиқади. Шунга қарамасдан, ривоятга асос бўлган тарихий воқеалар тўлалигича сақланган. Еттинчи, а фсонада тавсифланган тарихий шахс, пайғамбар ва илоҳлар ғайритабиий хусусияти билан, яратувчи ҳомий қиёфасида намоён бўладилар. Ривоят қаҳрамонлари бундай хусусиятга эга эмас, аксинча, улар доно, тадбиркор, адолатпарвар сифатида фаолият кўрсатадилар. Саккинчи, афсона конфликти кўпроқ диний-маиший маъно англатса, ривоятларда у ижтимоий-сиёсий маъно касб этади. Тўққизинчи, афсоналарда юз берган тўқнашувлар ечими тангри мўъжизаси, марҳамати билан боғланади. Ривоят жанрида пайдо бўлган зиддият ечими тарихий шахснинг ақлий тортишуви, жисмоний муносабатлари замирида кечади. Шунингдек, оғзаки демоник ҳикоялар функциясига кўра мазкур жанрларга ўхшаб кетса ҳамки, образлар тизими эътибори билан фарқланиб турадилар. Унда жин, алвасти, шайтон билан тўқнашган қаҳрамон оддий шахс, ижрочи персонаж, воқеани баён қилувчи сифатида фаолият кўрсатади, бошидан кечирган нотабиий ҳодисани ҳақиқат эканлигига гувоҳлик беради ва уни тасдиқлайди. Афсоналарда эса бундай хусусият кузатилмайди. Иккинчи гуруҳга мансуб эртак, нақл, латифа ва лоф жанрлари бир даврда яшаш жараёнида юз берган ўзаро фарқ ва ўхшаш жиҳатларига кўра бир-биридан ажралиб турадилар. Нақл ёки латифани бир нарса ёки эртак деб бўлмайди. Чунки учаласи уч хил, ҳар бири ўзига хос белги, хусусиятларга эга бўлган мустақил жанрлардир. Бироқ, , нақл билан латифаларда эртак таъсирига берилиш кучли кечган. Бу деган сўз нақл билан латифа эртакка айланади, деган маънони

билдирмайди. Ҳар икки жанр асосан маиший эртакларга яқин туради. Бироқ, нақл, ўрнак, панд-насиҳат, эртак эса эрмак учун айтилади. Ҳар икки жанр сюжет тузилишига кўра бир-биридан фарқ қилади. Эртак сюжети анъанавийлик, тайёр қолипга айланган формулаларга асосланади, нақл сюжети эса бундай қолипланма санъат шаклларига эга эмас. Унда панд- насиҳат билан бадиий завқ бериш функциялари уйғун келади. Эртакда эстетик функция асосий, хаёлий уйдирма тингловчи диққатини ғайриоддий ҳодисаларга жалб этишда устуворлик қилади. Мазкур жанрларда панд- насиҳат муштарак ҳодиса бўлиб, ўзаро таъсир жараёнида юзага келган ва ҳар икки жанрнинг бир-бирига яқин, ўхшаш бўлишини таъминлаган. Жанр нақл эмас, эртак бўлса қарама-қарши қўйилган персонажларга характеристика берилади. Сюжет воқеалари ғайриоддий шаклга эга бўлади. Агар у нақл бўлса, драматизм кескин, ҳодисалар лўнда ифодаланган сюжет мураккаб эмас, ечим тасодифан юз беради, дидактик характер касб этади, ҳаётийлик кучли ифодаланган. Нақл асосий воқеага сабаб ҳодисаларни ўрнак қилиб кўрсатиш учун, эртак топшириқ ёки шартлашиш билан боғлиқ хаёлий воқеаларни баён қилиш учун ҳикоя қилади. Эртакларда ҳикоя давомийлик характерига эга. Нақл алоҳида жанр сифатида масалга яқин туради ва ҳар иккиси кўчма маъно, мажозга асосланади. Шунингдек, нақл билан масал жанрий белгиларига кўра ўзаро яқин, муштаракдир. Нақл билан масал панд-насиҳат ва ўгит чиқариш, айбдорни белгилаш функциясини адо этади. Фарқли жиҳати шундаки, нақл қаҳрамони ривожланмаган, ҳатто , аниқ типлар даражасига кўтарилмаган. Масалда эса у индивидуаллаштирилган. Нақл воқеалари содда, равон, масал эса мураккаб ифодаланган. Нақлда юз берган ҳодисага сабаб насиҳатомуз воқеалар замирида кечади. Масалда воқеанинг содир бўлишида омил ҳодисаларга сабаб

ҳикматли сўзлар воситасида баён этилади. Нақл билан мақол айтилиш ўрнига кўра афсона ва ривоятларга яқин туради. Мазкур жанрлар суҳбат орасида, асосан фикр тасдиғи учун қўлланади. Шунингдек, латифа билан эртак ҳам бир нарса эмас. Баъзи латифалар ўзаро таъсир жараёнида эртакона шаклга эга бўлсалар ҳамки, асосий хусусиятини йўқотмайди. Улар маиший эртакларнинг ҳажвий типига яқин турадилар. Ҳар иккисида ҳам сюжет бир-бирига зид воқеалар замирида пайдо бўлади. Тугун тасодифан, ечим эса фавқулодда юз бериб, ҳажвий маъно касб этади. Ҳар иккиси ҳам эстетик функцияни адо этади. Шунга қарамасдан, мазкур жанрлар бир-биридан тамоман фарқ қиладилар. Латифаларда лутф, киноя, юмор уст у ворлик қилса, эртакларда саргузашт биринчи планга чиқади. Латифа кулдириш, танқид, эртак эса эрмак учун айтилади. Эртак сюжети нисбатан мураккаб, латифа сюжети қисқа, содда, аниқ мазмунга эга бўлади. Латифада Афанди, эртакда эса кал, хизматкор етакчи персонаж. Афанди типик қаҳрамон сифатида фаолият кўрсатади, кал, хизматчи эса Афанди даражасида эмас. Эртакда қаҳрамон фаолияти батафсил, нисбатан кенг кўламда тасвирланса, латифада у қисқа, бироқ, аниқ, лўнда ифодаланган. Бундай белгилар муайян ҳодисаларнинг ҳар бирини алоҳида, мустақил жанр деб баҳолашга имкон беради. Шундай экан, мазкур фикрлардан келиб чиқиб , насрий жанрларнинг ҳар икки гуруҳга мансуб таркибни қуйидагича белгилаш мумкин. Гуруҳнинг биринчиси реал, ишончли воқеликка асосланган тури бўлиб, таркибини миф, афсона, ривоят ва оғзаки ҳикоялар ташкил этади. Гуруҳнинг иккинчиси бадиийликка асосланган насрий тури бўлиб, таркибини эртак, нақл, латифа ва лофлар ташкил этади. Хулоса шуки, насрий жанрлар барқарор шакл, мазмуний хусусиятларини айнан, доимийликка сақлаб қолиш қудратига эга эмас. Чунки

ҳар бир жанр ривожланади, ўзаро таъсир жараёнида бойиб боради, ўзгаришларга учрайди ёки йўқ бўлиб кетади. Бу нарса насрий тур тизимини ташкил этган жанрлар миқдорини сон жиҳатдан камайиши ёки кўпайишига олиб келади.

Похожие

Ўзбек халқ оғзаки демоник ҳикояларининг табиати, тематик таснифи

Жадид насри

Ўзбек халқ афсун-дуоларининг бадиияти

Ўзбек халқ афсун-дуолар фольклор

Ўзбек халқ нақлларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари