Ўзбек халқ оғзаки демоник ҳикояларининг табиати, тематик таснифи - Литература - Рефераты

Ўзбек халқ оғзаки демоник ҳикояларининг табиати, тематик таснифи

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

78 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Демоник ҳикоя атамаси ҳақида 2. Оғзаки демоник ҳ икояларнинг меморат шакли 3. Оғзаки демоник ҳикояларнинг фабулат шакли

Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар рус ва чет Эл фольклоршунослигида атрофлича ўрганилган. Бу мавзу В.Н.Перец, П.Т.Богатирев, С.А.Токарев, ака- ука Соколевлар, Э.Я.Померанцева, В.Я.Пропп, С.М.Азбелов, И.В.Чистов ва бошқалар 1 томонидан муфассал ёритилган. Шунингдек, тожикистонлик фольклоршунос О.Муродов 2 , ўзбекистонлик Д.Тоғаевалар 3 нинг ушбу мавзуга қарашлари илмий-назарий фикр, мулоҳазалари эътиборлидир. Демоник ҳикоя ўзбек халқ насрининг мустақил жанридир. Демоник ҳикоя рус фольклоршунослигида «биличка» атамаси билан юритилган, алоҳида жанр сифатида баҳоланган. Биличка атамасининг маъноси ўзбек тилида «воқеий ҳикоя»ни англатади. Бу жанр туркий халқ, хусусан, ўзбеклар орасида қадимдан мавжуд бўлиб, «бўлган воқеа», қозоқларда «бўлмыш ҳекаят ва ҳикоя» 4 терминлари билан юритиб келинган. Бу атамалар ҳақиқатда юз берган воқеа маъносини билдиради. «Бўлган воқеа» атамаси «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да воқе бўлмоқ, содир бўлмоқ, рўй бермоқ, юз бермоқ, келиб чиқмоқ маъноларини англатиб, «рўй берган воқеа», ниҳоят воқеий ҳикоя 5 шаклида тавсифланган. Шунга кўра, демонлар ҳақида оғзаки ҳикоя ўрнида жинлар ҳақида «бўлган воқеа» атамасини қўллаш мумкин. Бироқ, у илмий эмас, халқ орасида юзага келган, хабар маъносини англатган атамадир. Биз бу терминни қўллашдан тийиламиз. Чунки у ҳикоя характерини тўлиқ ифодаламайди. Шунинг учун ҳам мазкур термин ҳатто, илмий характер касб этса ҳамки, унинг ўрнида демоник ҳикоя атамасини қўллашга жазм қилдик. 1 С.А.Токарев. Религиозные верования восточнославянских народов XIX -ХХ веков. М., 1957. С. 155; Э.А.Померанцева. Русская, устная проза. М., 1985. С. 173; В.Я.Пропп. Жанровый состав русского фольклора. Русская литература. М., 1964. № 4. С. 60; Н.В.Чистов. Прозаические жанры в системе фольклора. Прозаич.жанры фольклора народов СССР. Минск, 1974. С. 6; С.Н.Азбелов. Отношение притчи, легенд и сказок к действительности. Словянский фольклор и историческая действительность. М., 1964. 2 Муродов О. Особенности таджикских демонологических рассказов. Прозаич. жанры народов СССР. С. 204. 3 Тоғаева Д. Ўзбек оғзаки демонологик ҳикояларнинг жанр хусусияти ва бадиияти: Номзодлик дисс. Т., 1993. 4 Каскабасев С.А. Жанры казахской народной несказочной прозы. Автореф. докт. дисс. М., 1989. С. 14-15. 5 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. 1 том. М., 1981. 181-бет.

Оғзаки демоник ҳикояларнинг жанрий хусусиятлари Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар фанда турлича таърифланган. Хусусан фольклоршунос олима Э.А.Померанцева мазкур жанрни тўлиқ ва аниқ белгилайди. У ёзади: Биличкалар ирим-сирим, хурофот билан боғлиқ ҳикоялардир. Улар инсон зотининг жин, пари, шайтон билан тўқнашуви ҳақида ҳикоя қиладилар, унинг ўзига хос шаклий тузилиши шу нарса билан белгиланади 1 . О.Муродов эса бу жанрни демоник ҳикоялар деб юритади ва у бу ҳикоялар кишиларнинг демонлар билан тўқнашуви ҳақида ҳикоя қилади 2 деб характерлайди. Ака-ука Соколовлар эса уни «алвасти, жин, шайтон, жодугар – бир сўз билан айтганда, ёвуз қора кучлар ҳақидаги кичик ҳикоялар 3 деб таърифлайди. Кўринадики, мазкур муаллифлар ҳикоя характерини унинг персонажларидан келиб чиқиб белгилайдилар. Дарҳақиқат, ўзига хос бу жанр кишиларнинг жин, алвасти, ажина, пари, девга йўлиқиши билан боғлиқ ҳикояни англатади. Фольклоршунослар насрий турни икки гуруҳга бўлиб, ҳар биридаги жанрларни ўзаро ўхшаш ва фарқли жиҳатларини ажратиб кўрсатишга ҳаракат қилишган, уларни тарихийлик принциплари нуқтаи назаридан келиб чиқиб белгилашга уринишган. Хусусан, В.Я.Пропп насрий турни иккига бўлар экан, биридаги (афсона, ривоят, б и личка, б и волшина) биличкаларни алоҳида ажратиб кўрсатади. Булар халқ демонологиясини акс эттирган ҳикоялар бўлиб, кўпроқ қўрқ и нчли воқеаларни ҳикоя қилади 4 . Кўринадики, олим тасниф баҳонасида биличкаларни алоҳида жанр сифатида тавсифлайди ва таърифини тўлиқ ёритади. Шунингдек, у ҳар икки гуруҳ жанрларининг ўзаро фарқли жиҳатлари, ўзига хос функциялари билан ажралиб туришини тўғри белгилайди. Дарҳақиқат, насрий турга мансуб жанрларнинг биринчи гуруҳини ташкил этган ривоят, афсона ва демоник ҳикоялар ахборот бериш, 1 Э.А.Померанцева. Жанровые особенности русских былинек. Ист. культ. фольк. и этногр. словян. народ. М., 1968. С. 274. 2 Муродов О. Особенности таджикских демонологических рассказов. С. 204. 3 Ю. ва Б. Соколовлар. Сказки и песни Белзерского края. М., 1916. С. LVII - LVIII . 4 Пропп В.Я. Жанровый состав русского фольклора Русская литература. 1964. № 4. С. 58.

билдириш ва тушунтириш функциялари билан ажралиб турадилар. Бинобарин, улар том маънодаги эстетик категория эмас, бадиийлик даражаси иккиламчи эканлиги инкор этиб бўлмас ҳақиқатдир. Иккинчи гуруҳни ташкил этган нақл, эртак, латифа, лофлар эса поэтик табиати эстетик функцияси билан алоҳидалик касб этади. С.Н.Азбелов афсона воқеаларининг ғайриоддийлигини белгилаш мақсадида шундай ёзади: «Афсоналарнинг асосий воқеалари нотабиий ифодаланади. Шундан келиб чиқиб , у демонологик ҳикояларнинг кўпчилик қисми афсоналарга тааллуқлидир» 1 , деган фикрни илгари суради. Бу ғоя айтарли тўғри эмас. Чунки мазкур жанрларнинг ҳар иккиси ҳам ўзига хос табиий белгиларига эга бўлган алоҳида-алоҳида жанрлардир. Шунга қарамасдан, ҳар иккисининг бир-бирига ўхшаш томонлари йўқ эмас. Аввало, ҳар икки жанр фантастикага ассоланиши, реал воқеликни ҳикоя қилишига кўра ўзаро ўхшашликка эга. Бироқ, етакчи персонажлар характери, ҳикоядаги ўрни, позициясига кўра ўзаро фарқланадилар. Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикояларда биринчи шахс воқеа иштирокчиси, бадиий образи, ҳикоя қилувчиси ҳамдир 2 . Ана шу шахс ёдда қолган таассуротни ҳикоя қилади. Бу хил хусусий белгилар ривоят, афсона персонажларида умуман кузатилмайди. Тарихийлик мазкур жанрнинг ўзига хос хусусиятларини аниқ ифодалайди. Хусусан, оғзаки ҳикояларнинг генетик асосларини диний эътиқод кучайган муҳит, хурофий шароит, ирим-сиримларга ишонч ташкил этади. Демак, бу хил ҳикоялар инс-жинсларнинг борлигига ишонч заминида юзага келган бўлиб, баёнчи ва тингловчи «воқеа»ни ҳақиқат деб билади. Демонлар ҳақидаги ҳикояларнинг ўзига хос жанрий белгилари воқеаларни ҳикоя қилиш услуби, шаклий тузилиши, образлар тизими, композицияси, бадиий тасвир воситаларнинг қўлланиши билан фарқланади. 1 Азбелов С.Н. Особенности преданий, легенды и сказки и действительности славянских фольклор и историческая действительность. М., 1964. С. 11. 2 Чистов К.В. Прозаические жанры в систему фольклора. Прозаические жанры фольклора народов СССР. М., 1974. С. 22-25.

Ҳикоя ғайритабиий воқеалар асосига қурилган. Унда ғайриоддий воқеа шоҳиди бўлган шахс кўзи кўрган воқеаларни баён усулида ҳикоя қилади. Демак, у ғайри муқаррарий воқеанинг шахсан гувоҳига айланган. Унинг ҳикоядаги ана шу мавқеи мазкур ҳикояни бошқа насрий жанрлардан фарқлаб туради. Ҳикоя қилувчи демонлар ҳақидаги ҳикояларда иштирокчи ёки кузатувчи 1 сифатида фаолият кўрсатади. У иштирок этувчи сифатида келганда, та ас суротни изчил баён қилади. Бунда эпик позициянинг ички шакли мавжуд. Агар у кузатувчи сифатида келганда, ўзга хотирани ҳикоя қилувчи шаклида намоён бўлади. Унда эпик позициянинг ташқи шакли бор бўлади. Шу фикрдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, афсона, ривоят жанрларида етакчи персонаж бундай мавқега эга эмас. Уларда айтувчининг шахсан ўзи эпик воқеада иштирок этмайди. Тарихий ҳодисалар гувоҳи бўлмайди. Ҳикояда замон ва макон ҳаётий-реал тасвирланади. Бу уни сеҳрли эртаклардан фарқлаб ўзига хос жанр табиатини белгилайди. Улар воқеани кўнгилсиз, айни пайтда қўрқинчли кечишини таъминлайди. Воқеа вақтини қоронғи кеча ёки қоқ пешин, шом пайти ёки ярим кеча белгилайди. Эпик маконни, бехосият майдон, гўнг тўкиладиган жой, кам қатнов кўча, тепалик, чалдеворхона, ташландиқ жойлар ташкил этади. Макон кишида шубҳа уйғотади. Воқеа баёнида кимдир чақирган, кулган ёки бир кўриниб ғойиб бўлгандай туюлади 2 . Бу ҳодиса воқеа иштирокчиси  етакчи персонажни ваҳимага солиб ҳаяжонлантиради. Чўчиш, ҳадиксираш эса даҳшатли воқеанинг юз беришига сабабчи бўлади. Воқеа вақти ҳикоя воқеаларининг нотабиийлигини бўрттиради, даҳшатли тус бериб, таъсирчанликни оширади. Тўқнашув тасодифан юз беради. Бу қандай д ир товушнинг эшитилиши ёки ҳодисанинг ғалати ҳаракати, ҳолатида 1 Ўша асар. С. 22-25. 2 Померанцева Э.В. Русская несказочная проза. Русская устная проза. М., 1985. С. 181.

зуҳур этилади. «Кечаси ошхонага кирсам, от олдинги оёқларини кўтариб, безовта бўлаяпти. Қарасам, от устида алвасти ўтирибди» 1 . Демонологик ҳикоя воқеалари яқин ўтмишга, афсона ва ривоят воқеалари, узоқ ўтмишга йўналтирилган. Демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар композицион қурилишига кўра ривоят, афсона жанрларидан фарқланадилар. Афсона воқеалари сокин, кетма-кетликка асосланиб, конфликт воқеа давомида ташкил топади. Демак ҳикоя воқеалари фавқулодда содир бў л иб, тўқнашув тўсатдан юз беради ва қисқа муддат ичида, кутилмаганда якун топади. Шу муддат ичида ғайритабиий воқеа юз беради. Бу хил ҳикоялар ўзига хос тафсиллари билан ажралиб туради: «бир маҳал», «қарасам», «тўсатдан» кабиларнинг эпик анъана сифатида қўлланиши мазкур жанрнинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Улар воқеликнинг қўққисдан юз беришини тавсифлайди. «Мен боғ ичида кетаётган эдим, бир маҳал кимсасиз қўрғон ичида чақалоқ йиғлади» 2 . Демоник ҳикоялар ўзига хос образлар тизимига эга. Ҳикояда асосан бир- бирига зид қўйилган икки персонаж фаолият кўрсатади. Бири – етакчи персонаж. У инс-жинслар билан тўқнашувчи сифатида намоён бўлади. У ҳикояни баён қилади, характерлаб беради. Иккинчиси – рақиб персонаж. У етакчи қаҳрамонга таъсир кўрсатиб, фожиали аҳволга солиб қўяди. Рақиблар таркибини жин, ажина, дев, а лвасти пари, шайтонлар ташкил этади. Етакчи персонаж рақибнинг характерли белгилари, ўзига хос портретини чизишга ҳаракат қилади: «Алвасти кичкина бўйли, узун сочли», «шайтон бошида шохчаси, кетида думчаси бор», «жин эса узун бўйли, оқ нарсага ўралган, кўз чаноқлари билан тикилади». Пари антропоморф қиёфада тасвирланади: «ўзи гўзал, оёқлари ўрдак оёқ, дев эса бир кўзли, бурунсиз тасвирланади» 3 . Пари деганда гўзаллик, алвасти деганда сочлари тўзиқ аёл қиёфа жонланади. 1 Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верования и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969. С. 32. 2 Шахсий архив. 2 б. 3 Снесарев Г.П. Реликты … С. 60.

Демонлар у дунё вакиллари - ёвуз руҳлар, инс-жинсларнинг образли ифодасидир. Улар диний эътиқодни ташвиқ этиш, инсон зотига таъсир кўрсатиш, қўрқитиш, авраш вазифасини адо этадилар. Демонлар ана шу хусусияти билан характерлидир. Ҳикояда ёвуз руҳлар ҳақидаги тасаввур, диний тушунча, мифологик қарашни кузатиш му м кин. Диний тушунча қадимги ажд од ларимизнинг мифологик тасаввурлари замирида юзага келган. Кўринадики, демоник ҳикоялар асосини ёвуз руҳ билан инсон ўртасидаги ихтилоф ташкил этган. 2. Оғзаки демоник ҳ икояларнинг меморат шакли Демоник ҳикоялар воқеалар баёнига кўра иккига бўлинади. Бири ҳикоянинг меморат шакли. Бунда кўз кўрган воқеалар баён қилинади. Иккинчиси фабулат шакли. Унда қулоқ эшитган ҳодисалар ҳикоя қилинади. Бирини иштирок этувчи шахс, иккинчисини ҳодисани эшитган кузатувчи шахс бошқаради. Кўз кўрган воқеа баёни қулоқ эшитган воқеадай бўлмайди. Унинг баёнида дастлабки софлик сақланади. Четдан кирган қўшимчалар бўлмайди. Шахс нимани кўрган бўлса, уни шундайлигича айнан ҳикоя қилади. Унда тасвирий воситаларнинг элементлари мавжуд бўлиб, бадиийлик даражаси кучсиздир. Ҳикояда кўз кўрган воқеаларда биринчи шахс ҳодиса иштирокчиси сифатида ҳаракат қилади: «Ҳовлимизнинг пастқам бурчагида гуллар бор. Ўша жойда ойимникига ўтадиган кичкина эшикча бор. Пешин пайтида ўша эшикчадан ойимникига чиқиб, қайтишимда қарасам, гуллар орасида дўмбоқ-дўмбоқ болачалар ўйнашиб турибди. Улар бир- бирини ағанатар эди, бошларида шохчалари бор, қуллари ғалати, қўйникига ўхшаган туёқча, думчалари бор. Мен қўрқдим, югуриб уйга кирдим, опамга жин болаларини кўрганимни айтиб, чиқиб қарасам, ўша жойда ҳеч нарса йўқ. Бир неча кун қўрқиб юрдим, овқат емай қўйдим. Опам мени домлага ўқиттирганларидан сўнг, ўзимга келдим» 1 . Биринчи шахс, яъни қатнашувчи ғайримуқаррарий ҳодисани «кўрдим» деб тасдиқлашга ҳаракат қилади. 1 Шахсий архив. Воқеани баён қилувчи Дилфуза Шукурова. Тошкент, Ўқчи кўчаси, 1980.

Ҳикояда баён устувор. Унинг бош функцияси инс-жинсларнинг борлиги, ростлигига ишонтириш, тушунтиришдан иборат. Воқеаларнинг қўққисдан пайдо бўлиши ва кутилмаганда ғойиб бўлиши, вақт ва макон таърифи (пешин пайти, пастқам бурчак) рақиб персонажларнинг ғайриоддий белгилари (оёқчалари туёқча, бошида шохчалари бор) тингловчида ишонч, руҳиятида ҳайрат, чўчиш, айни пайтда, кучли ҳис-туйғу уйғотади. Кўз кўрган воқеалар асосига қурилган оғзаки ҳикоялар барқарор шаклга эга эмаслиги, ягоналиги, умумлашмаганлиги билан ажралиб туради 1 . Шунга қарамасдан, улар мазмуни, мавзуи эътибори билан алоҳидалик касб этадилар. Ҳикоя мазмунини инсон зотининг демоник образлар билан тўқнашуви ташкил этади. 3. Оғзаки демоник ҳикояларнинг фабулат шакли Ҳикоя қулоқ эшитган воқеалар (фабулат шакли) асосига қурилганида баён этувчи воқеани эшитган, кузатувчи сифатида фаолият кўрсатади. «Акам кечаси, ярим кечада ташна бўлиб, сув ичиш учун уй орқасидаги ошхонага кирибди. «Стрелка» исмли итимиз думини ликиллатиб келиб қолибди. Қоронғи кеча, ҳаммаёқ жим-жит. Қорни очган бўлса керак, деб акам унга овқат бермоқчи бўлибди. Шунда ит ташқарига чиқиб, девор томонга қараб ириллабди-да, яна қайтиб кирибди. У яна ўша томонга қараб ириллашини давом эттирибди. Акам мушукни кўрган бўлса керак, деб ташқарига чиқиб қараса. Узун бўйли оқ нарсага ўралган, ўзидан ёриқ нур таратиб жин турганмиш. Башараси синиққан, кўзи йўқ, катта-катта кўз чаноқлари билан акамга тикилиб турганмиш. У қўрқиб, нима қилишини билмай ошхона деразасидан тушиб уйга қочиб кирибди. У бориб укамни уйғотиб, юр, сенга жинни кўрсатаман, дебди-да, у билан бирга чиқиб ошхона томон бориб қараса, ҳеч нарса йўқ эмиш Иккови қўрқиб кечаси билан ухлолмай чиқишибди 2 . Кўринадики, қулоқ эшитган воқеа баёни кўз кўрган воқеадай 1 Померанцева Э.В. Русская устная проза. С. 175. 2 Шахсий архив. Айтувчи Дилфуза Шукурова. Тошкент, 1990.

бўлмайди. Унда турли хил қўшимчаларнинг қўшилганлиги, баённинг ҳикоя шаклини олганлиги кўзга ташланади. Унинг бадиий-эстетик даражаси ҳам сезиларли. Унда ўхшатиш, сифатлаш, муболағанинг стихия шаклида пайдо бўлган намуналарини кузатиш мумкин. Хуллас, демонлар ҳақидаги оғзаки ҳикоялар диний ҳодиса, жин- ажиналарга эътиқод кучайган шароит билан боғлиқ ҳолда юзага келган. Улар суҳбат орасида, энг муҳими, диний эътиқод билан боғлиқ йиғинларда ҳикоя қилинади. Ғаройиб воқеа нафақат ҳикоя учун, балки инс-жинслар мавжудлигини билдириш, сирли оламдан хабар бериш мақсадида айтилади. Руҳлар оламининг тимсоли билан тўқнашув ҳикоянинг асосий мазмунини ташкил этади. Тўқнашув анимик тушунчалар заминида ташкил топган. Қўрқув ҳ иссига берилиш, ҳадиксираш билан боғлиқ ҳаракатлар ҳодисанинг ҳақиқат эканини тасдиқлаб туради. Бу белги тингловчида ишонч, диний эътиқодга берилиш туйғусини уйғотади, ҳикояда демонологик персонажларнинг иштирок этиши, воқеаларнинг қўрқинчли тус олиши, унинг қисқа муддатда кечиб, якун топиши, шахс билан ҳикоя ўртасида ички боғланишнинг юз бериши мазкур жанрнинг ўзига хос табиатидан келиб чиқади.

Адабиётлар 1. Токарев С.А. Ранние формы религии. М., 1990. С. 206-220. 2. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969. С. 259. 3. Раззоқов Х., Мирзаев Т., Собиров О., Имомов К. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Тошкент, 1980. 64-бет. 4. Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзи. М., 1956, С. 137.

Похожие

Ўзбек халқ насри таснифи

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор