Жадид насри - Литература - Рефераты

Жадид насри

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.56640625 KB

Жадид насри Режа: 1. Ҳикоя жанрининг шаклланиши ва такомили. 2. Публицистика – жанговар жанр. 3. Романга хос тафаккурнинг шаклланиш ва такомили.

Жадид насри - ўзига хос шаклланиш ва тараққиёт хусусиятларига эга. Унга ўзбек мумтоз насри - негиз бўлгани тайин. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, мумтоз адабиётда реалистик наср ҳали шаклланиб, мустақил тараққиётга юз тутган эмас эди. Бироқ ўзига хос анъанавий наср кўринишлари мавжуд бўлган. Маълумки, мумтоз адабиёт насрида жаҳон насри ёки ҳикоячилиги андозалари йўқ эди, бу ҳақда гап бўлиши мумкин ҳам эмас. Ҳикоят, ривоят тарзидаги наср жадид насрининг негизларидан бири бўлди. Ҳикоят мумтоз адабиётимизда сероб учрайди. “Ҳикоя” сўзи “ҳақ” сўзидан олинган бўлиб, тарашлаган, аввалги қиссадан тарашлаб олинган маънони англатади (А.Насриддинов, Маърифат ва шарҳи адабиёт, Душанбе, “Ирфон”, 1991). “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ҳикояга “бирор кимса, нарса, воқеа ёки ҳодиса ҳақида оғзаки бериладиган ахборот ёки маълумот, бирор нарсанинг оғзаки баёни, тафсилоти” деб изоҳ берилган. Бу ҳикоя сўзининг оғзаки нутқдаги маъно қирраларидир. Дарҳақиқат, ҳикоят билан ҳикоя муқояса қилинса, ҳикояда мустақиллик бор, ҳикоятда эса мустақиллик деярли йўқ. Аслида ҳикоят бадиий, ахлоқий ёки илмий тусдаги тарихий-мемуар ва шунга ўхшаш асарларда муайян фикрни тасдиқлаш учун маълум ва машҳур сюжетнинг қисқартириб, қайта баён қилинган шаклидир. Ҳикоят ҳажм жиҳатидан чекланган ва тугал бир фикрни ифодалаши жиҳатидан ҳикоядан фарқланса-да, у ҳикоя, аниқроғи, реалистик ҳикоя жанрининг тамалтоши вазифасини ўтаган. Ривоят илмий, луғат, дарсликдаги маънавий- маърифий фикрларнинг тасдиғи сифатида келтирилади. Масалан, Абдулла Авлонийнинг “Иккинчи муаллим” китобида ақл ҳақида ўгит айтилади. Фикрнинг исботи учун “Ақл” сарлавҳали ҳикоят келтирилади, мазмуни: Жаброил Одам а.с.га Дин, Ақл, Ҳаёни келтириб, яратган сизга шуларни ҳидоят қилди, дейди. Одам а.с. “Ақлни ихтиёр қилдим”, дейди

ва шунда Жаброил Дин ва Ҳаёга: “Сизлар ўз жойингизга кетингиз. Одам сизларни қабул қилмади”, деса улар: “Жаноб Ҳақ бизларни, Ақл қайда бўлса, сизлар ҳам шунда бўлурсиз, деб амр қилган эди, бизлар Ақлдан айрилмаймиз”, деди. Маълум бўладики, Ақл қайда бўлса, Дин ва Ҳаё ҳам шунда бўлур экан. Ақл қанча ортса, юксалса, Дин ва Ҳаё ҳам шунча қувват топар экан (2,11). Мумтоз адабиётда ҳикоя, қисса, масал кўпинча ривоят атамаси билан ифодаланган. Айниқса, ҳикоя билан ривоят ажрим қилинмаган. Жадид адабиётида бу икки тушунчага ажримлик киритилганининг гувоҳи бўламиз. Аёнки, ўтмиш адабиётида ахлоқий-диний, маърифий, диний-дидактик, ахлоқий-бадиий ҳикоялар ва асарлар дарсликларда келтирилган. Жадид адабиётида эса ана шу йўсиндаги ҳикояларнинг мазмун ва шакл сирасида ўзгаришлар пайдо бўлди. “Ўзбек адабиёти тарихи”нинг 5-жилдида жадид адабиётининг дастлабки насри 2 гуруҳга таснифланган. 1) янги дарсликлардаги ҳикоялар; 2) соф бадиий тусдаги ҳикоялар. Янги дарсликлардаги ҳикоялар ўтмиш дидактик ҳикоячиликдан тубдан фарқ қилади. Ўтмиш дидактик ҳикоялар диний-дидактик характерда бўлса, янги дарсликдаги ҳикоялар реалистик руҳи билан ажралиб туради. Уларда ҳаётийлик, реал маиший, миллий мазмун биринчи режада туради. Янги дарсликларга кирган ҳикоялар ҳам оғзаки ва мумтоз адабиёт, шунингдек, рус адабиётидан олинган бўлиб, унинг шаклланишига тамалтош бўлди. Бу ҳолат ҳикоя жанрининг реализми ва бадииятига катта таъсир кўрсатди. Бу давр ҳикоячилигига масал (басня) жанри, сатира ва юмор пафоси, ҳазил-мутойиба, мажозийлик ва ибрат бўларли сюжетлар кириб келди.

Юқорида саналган хусусиятлар Саидрасул Азизийнинг “Устози аввал” дарслигида ўзининг муносиб ўрнини олган. Ундаги 20 та шеърий ҳикоядан 17 таси насрий ҳикоядир ва уларни қуйидагича таснифлаш мумкин: 1. Муаллифнинг ўзи яратган ҳикоялари: “Онага ҳурмат”, “Поклик”, “Сўзчи”, “Зулук бирла илон”, “Ақлли ўғил”, “Ҳамоқат”. 2. Рус адиблари ижодидан ўгирилган ҳикоялар: “Тулки бирла узум”, “Бола ва отаси”, “Ёлғончи чўпон”, “Ватани рус”. 3. Халқ оғзаки ва мумтоз адабиётдан намуналар: “Хат”, “Беодоб”, “Икки ошна”, “Чақимчи”, “Ақлли қизлар” кабилар. Рус адабиётидан И.Криловнинг “Тулки ва узум”, Толстойнинг “Бола ва отаси” каби ҳикоялари ўзининг реалистик фантазиялари билан ажралиб туради. “Бола ва отаси” ҳикоясида маърифат рамзий маънода улуғланган. Ота кўзойнаги билан китоб ўқир экан, боласи унга ҳам китоб ўқиш учун кўзойнак олиб беришни сўрайди. Отаси: “Хўп яхши айтасиз, ўғлим, мен сизга болаларнинг кўзойнагидан олиб бераман”, деб алифбо китобча олиб берибди. “Маълум ўлурки, болаларнинг кўзойнаклари алифбо бўлур, яъни катта китобларни айнак воситаси бирла кўриб билур.” Мумтоз адабиётдан олинган ҳикоялар ахлоқий-дидактик мазмуни билан мутлақо ажралиб туради. “Беодоб” ҳикоясида мактуб битувчи ёзиб турган мактубини ўқиётган кимсага танбеҳ беришни билмай, хатда шундай деган: “Бир бегона ахмоқ хатимга қарагани учун ёзолмадим”, деб илова қилибди. Ҳикоя жанрининг инкишофида Абдулла Авлонийнинг “Биринчи муаллим”, “Иккинчи муаллим”, “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ”, “Мактаб гулистони” каби дарсликлари алоҳида ўрин тутади. Унинг “Учинчи

муаллим”, “Мактаб жуғрофияси”, “Ҳисоб масалалари” каби дарсликлари босилмай қолган. Абдулла Авлонийнинг ҳикоялари ҳаётий асосга қурилгани ва мазмуни теран, поэтикаси мукаммаллиги билан фарқланиб туради. Айрим ҳикояларни ўзи тўқиган, баъзи ҳикояларга ўзича янги сайқал берган. Рус адабиётидаги “Бўри билан қўзи” масалига баъзи ўзгартиришлар киритиб, янгича талқин қилган. Рус вариантида “Шундай қилиб, қўзичоқни бўри еди ўрмонда” жумласи билан тугайди. Абдулла Авлоний эса ҳикояни “Ямоннинг кучи япалоққа етар” мақоли билан тугатади. Иккинчи вариантда киноя кучли. Қўзи бўри турган ердан қуйироқда ариқдан сув ичади. Бўри унга дашном бериб: “Эй ярамас, нима учун мен ичадурғон сувни булғатасан” - Афандим, бу қандай сўз! Сиз сувнинг юқори ёғинда, мен қуйи ёғинда бўлсак, мен қандай сувни булғатурман? - Ўтган йил сан манинг отамни ҳам сўккан эдинг, эмди манга ҳам қаршилик қилурсан. - Афандим! Мен ўтган йил отангизни сўкмоқ қайда, ўзим онадан ҳам туғилғоним йўқ эди. - Ҳа, нодон, ҳоло ҳам адабсизлик қилурсан, деб қўзини парча- парча қилиб еб қўйди. Ақлли бола. Бир бола қўшнининг уйига ўралган табоқда таом олиб бораётган эди, бир киши: - Эй ўғлим, тобоқда нима олиб борурсан?, - деди. - Эй отажон, тобоқ ичидаги нарсани(нг) кишига айтмоқ ва кўрсатмоқ мумкин бўлса эди, усти ўралмаган, очиқ бўлур эди, - деди. Адиб ҳикояларининг поэтикаси хийла мукаммал, дедик. Биргина хусусияти ҳақида. Ҳикояда воқеа нақл, баён қилинмайди, аксинча, ҳақиқат таҳлил қилинади, тасвирга ўрин берилади. Ҳикояда бола ўзидан каттани мантиқли жавоби билан мулзам қилади.

Абдулла Авлоний қатори Ҳамза ҳам “Ўқиш китоби”, “Қироат китоби” каби дарсликларида ҳикоятлар келтиради. Унинг ҳикоятлари анъанавий йўсиндадир. Агар уларни Авлоний ҳикоятларига қиёсласак, Ҳамза дарслигидагилар ҳикоя эмас, балки ҳикоятга хосдир. Сабаби ундаги воқеалар нақл қилинади, кучли мантиқ, монолог ёки диалог ўрнини оддий баёнчилик эгаллайди. Аён бўладики, Ҳамза ҳикоячиликда ўз замондош ва сафдошларидан ўзиб кетолган эмас. Биргина мисол Обид ҳақидаги ҳикоятидир. Обид - камсуқум, камтар, тавозеъли киши. У кундан-кун бойиб кетади. Буни қўшниси Абдуқаҳҳор кўролмайди. Унга қасд қилиш учун пичоқ кўтариб, мақсади уни сўйиш эканлигини айтади, шунда Обид: - Жон биродар, бир жон бўлса, сиздек дўсти мушфиқ ҳамсояларга минг қурбон бўлсин! Аммо сиз аввал бир нафасгина ўлтуринг. Мен мезбонлик вазифамни адо қилиб, таъзим ва тавозеларингизни ўз жойида адо қилай. Абдуқаҳҳор қилган хомтамалигига пушаймон бўлиб, Обиднинг оёғи остига йиқилади. Хулоса: “Мана, тавозе деган мундоқ қотил душманларни дўст қила олур”. Ҳамзанинг бу ва бошқа ҳикоялари жадид реалистик ҳикоячилигида муҳим ўрин тутолмади. Фитратдан бошланган жадид насри Қодирий ижодида ўзининг реалистик ўзанига етди. Аллома адиб Қодирий маърифий ҳикояси – “Жувонбоз”да жадид насрига хос баёнчилик, насиҳатгўйлик ва нари борса фожеавийликка кўпроқ эътибор берган эди. Шундай бўлиши табиий эди. Чунки энди тамал тоши қўйилаётган жадид насри ана шундай хусусиятлрга эга эди. Қодирий бу каби анъаналарни ёриб чиқиб, реалистик ҳикоя жанрига асос қўйди. Бу “Улоқда” ҳикояси эди. “Улоқда” ҳикоясигача жадид ҳикояларида тасвир ҳали ниш кўрсатган эмас эди. Реалистик ниш “Улоқда” ҳикоясида намоён бўлди.

Адибнинг мазкур ҳикояси тасвир, образлилик ва ифодалилик жиҳати билан, умуман, жадид ҳикоячилигидан мутлақо фарқ қилади. Унда воқеа ва образни адиб етакламайди. Воқеа холис тасвирланади, баён қилинмайди, балки ифодаланади. Образлар ўзига ўзи ва ўзгалар характеристикаси билан тавсифланади. Ҳикоя воқеасини образлар ҳаракатга келтиради. Тасвирда ифодалилик, киноя, кесатиш, мақол билан тасдиқлаш яққол намоён бўлиб туради. Ҳикоя қаҳрамони ва ҳикоячи маъмур оиланинг фарзанди Турғундир. У ота-онаси ва акаси ижозати билан қорақашқани улоққа миниб бормоқчи. У шундай хурсанд, ўзида йўқ хушнуд бўлиб, отини қашлайди, ажойиб жабдуқлар билан эгарлайди. Унинг бундай ҳолатини кўрган ота- онаси: - Оёғинг олти, қўлинг етти бўлиб қолдиёв! – дейди. Мақол Турғуннинг хурсанд ва серҳаракат бўлиб, улоққа тайёргарлик кўриш ҳолатини аниқ, ихчам ва тасдиқловчи иборада беришга омил бўлган. Ҳикоянинг яна бир хусусияти нутқ шаклларидир. Унда якка шахс ва омма овози ҳам жаранглаб туради. Воқеанинг якка шахс томонидан ифодаланиши: “Энди тойчам жуда ҳам гижинглаб, худди тўраларникидек бўлиб кетди. У ёқ - бу ёғини супургандан кейин устунга қантариб қўйдим. Энди қолди: оқ жужунча камзулимни, ўрисча шимимни, амиркон этикимни, бахмал тўппини кийиш... Ана шундан кейин отга минсак чин тўрача бўламиз-да!” Турғун улоққа бориш учун хўб тайёргарлик кўрган. Унинг кайфияти ўта кўтаринки, ўзини улоқчи чавандоз ва келбатини тўраларга қиёс қилади. Бу тасвир ҳикоя қаҳрамонининг ички руҳий ҳолатидан келтириб чиқарилган. Адиб “Турғун хурсанд” деган сўзни ишлатган эмас, бу тасвирдан, ички туйғунинг ифодасидан келтириб чиқарган. Ҳикояда омманинг овози берилган. Бу жадид насрида янгиликдир: “Тақимга бос,

тақимга!”, “Отнинг бошини қўй, човига қамчини шиғаб бер!”, “Бўш келма, маҳкам тут!”, “Юганни бўшат, қамчингни тишлаб ол, ёнингга алаҳсима!”, “Олдинг, олдинг!”, ... “Вой тўймагур, бериб юбординг-а, ўз кўнглингда сен ҳам улоқчисан-да!”, “Отинг ҳаром қотсин, отми, эшакми – бу ҳаром ўлгуринг?” Мантиқли диалог ҳам тасвир жараёнидан ўрин олган: - Нима гап, нима гап? - Ҳеч нарса эмас, Эсонбойни от босипти! - Қўрқинчли эмасми? - Йўқ, сағал. Муҳим воқеа диалогда берилган. Қодирий жадид ҳикоячилигида холис тасвир йўлидан бориш, воқеа ва образлар ҳаракатига аралашмаслик, четдан кузатиб ифодалаш усулини устувор қўллади. Ҳикоя ҳақида баъзи адабиётшунослар Биринчи жаҳон уруши кетаётган бир пайтда кишилар бекор, ўз ҳолича, улоқ ўйини билан машғуллиги тасвирланган дейишди. Асло ундай эмас. Улоқ қадриятимиз экани, чиниқиш машқи экани, аммо хатарли томони ҳам мавжудлигини эслатишдан иборатдир. Жадид ҳикоячилигида Чўлпоннинг ўрни алоҳидадир. Унинг публицистик асарларида даврнинг чирсиллаб турган муаммолари, адабиётнинг янги эстетик пафоси ва хизмати ҳақида гап боради. Айниқса, ўзбек ҳикоячилиги ва қиссачилигининг илк ғиштларини қўйишга муваффақ бўлди. Адибнинг илк ҳикояларида жадидчиликнинг маърифатпарварлик тамойили устувордир. Тўғри, ҳикояларида холис туриб тасвирлаш етакчилик қилмаса-да, илм, одоб-ахлоқ тарғиботи кучли берилган. Бу илк жадид насрининг етакчи хусусиятини ташкил қилар эди. “Қурбони жаҳолат” ҳикоясида ўқиган билан ўқимаган, тўғрироғи, маърифат ва жаҳолат қиёсланган. Асар қаҳрамони Эшмурод ўқимишли, даврий газеталарни узлуксиз ўқиб, дунё воқеаларидан хабардор ва

бошқаларни огоҳ этиб туради. Унинг уйига таниш бола Мўминжон ташриф буюради. Уй соҳибининг кўзини шамғалат қилиб, отасининг тилла соатини ўғирлаб чиқиб кетади. Соат отаси учун жуда ардоқли эди. Чунки соатни сўфи Назарали тақдим қилган эди. Шу заҳоти отаси сўфи билан кириб келади. Суҳбат айланиб келиб, совға қилинган соат устида боради. Қарасалар, соат ўрнида йўқ. Ота Эшмуродни олган гумон қилиб, унга тан жазоси беради. Ўғил ориятдан бир ойча ётиб қолади. Ўзига келгандан сўнг бойнинг боғида газета мутолаасига берилади. Бой кўриб қолиб, дунё янгиликларидан ўқиб ва айтиб беришини сўрайди. Улар уйга киришади. Меҳмонхонада тилла соат осиғлиқ эди. Ўйинқароқ болалардан бири бойнинг меҳмонхонасига кириб, соатни ўғирлайди. Ўғирланган соат Эшмуроддан кўрилади. Нохуш хабар ҳуқуқ ходимларига етиб боради. Тўсатдан милиция ходимлари бостириб киришади. Номус-орга бардош беролмаган Эшмурод ўзини-ўзи нобуд қилади. Орадан вақт ўтгандан сўнг ўғирланган соат ва унинг ўғриси топилади. Афсус, ноҳақ туҳматга қолган Эшмурод жаҳолатнинг қурбони бўлиб кетган эди. Ҳикоя сюжетига назар ташласангиз, воқеа ва деталлар - ўта содда. Ҳатто тилла соат детали такрорланади. Воқеа нақл қилинади, тасвир йўқ. Аёнки, бадиият суст, тилда ифода кам. Шунга қарамасдан ҳикоя илк жадид насрининг шаклланиши ва такомилида муҳим ўрин тутади. Айниқса, замонавий ўзбек насрининг шаклланишини эътиборга олсак, гарчандки бадиияти заиф бўлса-да, маърифий жиҳатдан қийматга эгадир. Унда жаҳолат қаттиқ қораланади. Қисқаси, жадид ҳикоят ва ҳикоялари дидактик ва ижтимоий- маърифий ғоялар ташиши билан бирга жадид реалистик ҳикоячилигининг бадииятини такомиллаштиришга тагкурси вазифасини ўтади. Бадииятга оид турли тажрибалар тўпланди.

Жадид адабиёти ўзининг жанр ранг-баранглиги ва унинг янгилари юзага келиши билан мутлақо ажралиб туради. Шеъриятда бўлганидек, насрда ҳам жанговор публицистикага қўл урилди. Бу жанр жадидларнинг туб ислоҳотчилик ғояларини олға суришда қўл келди. Марказий Осиё адабиётида публицистиканинг ибтидоси ва тараққийси, албатта, ўзга юрт адабиётларининг таъсирида экани шубҳасиз. Шулар қаторида Исмоил Ғаспралининг “Таржимон” газетаси орқали етиб келган публицистика ерли халқ, айниқса, жадидлар учун об- ҳаводек зарур эди. Хусусан, унинг “Ғоя” публицистик мақоласи ҳаммани лол қолдирди ва барча учун дастур бўлди. Шунинг таъсирида Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон ва бошқалар ўзларининг жанговор публицистикасини яратдилар. Жанрнинг “доя”си газета бўлди. Биринчи газета “Тараққий”нинг (1906, 17 июн) бош муҳаррири Исмоил Обидий бўлиб, уни газетанинг обрўйи жиҳатидан “Тараққий” исми билан чиқарар эдилар. Бунинг таъсирида Абдулла Авлоний “Хуршид” (1907), “Шуҳрат” (1908), Тошкентда Саидкарим Саидазимбой “Тужжор” (1907), Аҳмаджон Бектемир “Осиё” (1908), Беҳбудий “Самарқанд” (1913), “Ойна” (1913-15) газета ва журналларини чоп эттирди. 1910 йилга келиб, газета нашри кенг авж олди. Нуфузли “Садойи Туркистон” (Тошкентда, 1914, Убайдулла Асатиллахўжаев), Фарғонада “Садойи Фарғона” (1914, Обиджон Маҳмудов), “Турон” (1913), “Ал-ислоҳ” (Тошкент, Абдураҳмон Сайёҳ, журнал) чоп этилди. Самарқандда Беҳбудий “Самарқанд” (1913), Тошкентда Убайдуллаев “Садойи Туркистон” (1914), Абдураҳмон Сайёҳ “Ал-Ислоҳ” (1915), Обиджон Маҳмудов “Садойи Фарғона” (1914), “Тирик сўз” газетасини нашр қилдирди. Миллий матбуотнинг майдонга келиши янги адабиётнинг шаклланиб, дастлабки дадил қадам қўйишига имкон берди. Унинг мазмуни, бадиий шакли, жанри, услуби мукаммаллаша борди. 1900 йилда

бошланган публицистика 20-йилларда ўзининг тараққиёт чўққисига эришди. Давр публицистикаси ўзининг “сўнмас бир жўшқинлик” пафоси билан миллатнинг у ёки бу муаммоларини кўтариб чиқди. Унинг энг муҳим муаммоси миллий озодлик учун кураш эди. Беҳбудий ўзбек публицистикасининг тамал тошини қўйганлардан бири бўлди. Баъзи манбаларда 300 дан зиёд, баъзи манбаларда 500 та мақола эълон қилган дейилади. Унинг мақолаларида ислоҳотчилик, ерли халқларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ҳурриятни қўлга киритиш масалалари қаламга олинган. “Дума ва Туркистон мусулмонлари” мақоласида думада 70 минг европаликка 6 киши, 7 миллион ерли аҳолидан 5 нафар вакил сайланганини эслатиб, маҳаллий халқнинг ҳақ- ҳуқуқи ниҳоятда поймол қилингани таъкидланади. “Хайрул умри авсатуҳо” (“Ишларнинг яхшиси ўртачасидир”) мақоласида Русиянинг идора тартиби “идораи мустақла” – “самодержавие”ни ўта танқид остига олади. Чор ҳукуматининг мустабид сиёсати, айниқса, Туркистонга тўғри келмас эди. Мустабид сиёсат туфайли вақф мулкининг тортиб олиниши, рус мужикларининг кўчириб келиниши, мулк ва давлатнинг яҳудий ва арманлар қўлига ўтиб бориши ерли халқнинг қашшоқлаштирар, тўғрироғи, фожеага олиб келар эди. Ана шу нуқтаи назардан Русиянинг социал-демократик партиясининг дастурини инкор этиб, Туркистон мусулмонларининг алоҳида ўзига мувофиқ партияси бўлишни ёқлаб чиқади. Бўлажак партия кадетлар партиясига ўхшаши лозимлигини ёқлаб чиқади Беҳбудий. Фитрат дастлабки публицистик асарларида миллатни уйғотиш, ўзлигини танишини истади. Бунинг учун у миллатнинг ўтмиши ва буюклари, бугуни, эртаси, қисмати ҳақида куйиб, ёниб ёзади. 1917 йил “Ҳуррият” газетасида “Мухторият” мақоласида ёзади: “Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оғзимиз қонланди, еримиз босилди, молимиз таланди,

шарафимиз юмурилди, номусимиз ғасб қилинди, ҳуқуқимизга тажовузлар бўлди... бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадик, яшинтирдик, иймонларимизни авайлаб сақладик: “Туркистон мухторияти”. Фитратнинг оташин нафаси – сатрларда мужассам. Публицистика авваллари миллат муаммоси билан чегараланиб қолган эди. Кейинчалик унинг мавзу доираси кенгайди. Россия империясига қарши кураш ва халқаро масалалар ҳам унинг мавзу доирасидан ўрин олди. Бу борада Фитратнинг “Инглиз ўйинлари” (“Ҳуррият”, 1918 йил, 64- сон), “Шарқ сиёсати” (“Иштирокиюн”, 1919, 25-сентябрь) каби мақолаларида империализмнинг очкўзлик сиёсати фош қилинади. “Шарқ сиёсати”да ёзади: “Уларнинг тилаклари бизга маданият бериб, бизда маориф тарқатиш, бизни тараққий эттириш эмас, турли фоҳишахоналар, майхоналар очиб, бизнинг ахлоқимизни бузмоқ, бизнинг соғлигимизни хароб қилмоқ ва уруғимизни қуритиб, бизни ишдан чиқармоқ ва қўлларига муҳтож қилиб қўймоқдир. Улар Шарқ халқини бутун йўқ қилиб, Шарқни ўзларига моя қилмоқчи эрурлар”. Чўлпон ҳам Фитрат сингари хориж сиёсатининг ёвузлиги ва босқинчиликларини қоралаб, уларга қарши уйғониб келаётган кучларни самимий муҳаббат билан ёзади ва уларни: “истиқлол эрлари”, деб атайди. Жадид матбуоти жадид публицистикаси ва адабиёти учун олтин бешик вазифасини ўтади. Энг аввало, матбуотда эълон қилинган мақолалар миллатни уйғотиш, бирлик (иттиҳод), уюшмалар тузиш, ғоявий мақсадлар қўйиш, уни амалга оширишда оммани даъват этиш, борингки, бутун мусулмон оламининг жадидчиликка майлини буриб турди. Матбуот Туркистон Мухториятининг зоҳир бўлишида ижтимоий- сиёсий тарғибот ролини ўйнади. Публицистика, энг аввало, янги адабиётнинг инкишофи учун катта йўл очди. Авваллари адабиётнинг мавзу доираси тор, дидактика,

насиҳатгўйликдан иборат эди. Айниқса, т а с в и р ниҳоятда бўш ҳисобида эди. Янги адабиётда насиҳатгўйлик ўрнини бадиият ола бошлади. Бу катта ўзгариш ва ютуқ бўлди. 1908 йил Фитрат бир қатор ёшлар сингари Туркияга таҳсилга боради. 4 йил ўқийди. Муллавачча бўлиб кетган Фитрат европача кийимда қайтиб келади. Ҳамма уни кофир, деб аташади. Фитрат эпик характердаги публицистик асарларга қўл урди. 1909 йил Туркияда “Мунозара” асарини тожик тилида ёзади. Уни Ҳожи Муин ўзбек тилига ўгиради. Асар ҳиндистонлик фаранги билан бухоролик мударрис ўртасидаги суҳбат тариқасида ёзилган. Қисқаси, асар жадид усулидаги мактаб ва дин қоидаларини ҳимоя қилиш ғояси билан суғорилган. Фитрат эпик характердаги асарга қўл урди. Унинг “Мунозара” (1909) асарида қадимчилар ва жадидларчининг моҳияти ҳақида фикр боради. Бу асар “Ҳинд сайёҳи баёноти”га тагкурси бўлди. “Ҳинд сайёҳи баёноти” асари бир ҳинд сайёҳининг бухоролик билан учрашиб, шаҳарнинг кўркамлиги,у ерда Абу Али ибн Сино ва Имом Бухорий каби алломалар етишганини эшитгани ва оқибат қизиқиб қолгани ҳақидаги баён билан бошланади. Сайёҳ бухороликларни учга - умаролар, уламолар ва фуқароларга бўлади. У Бухоронинг турли тоифадаги кишилари, уларнинг касбу корлари, характерлари, турмуш тарзларини бошқа халқлар ҳаёти билан қиёслайди, ўзига хос хулосалар чиқаради. Хулоса шуки, хонлик тузумини ислоҳ қилиш шарт. Бусиз яшаш тарзи ва турмуш фаровонлиги манзарасида ўзгариш бўлмайди. Асарда Фитрат буюк ислоҳотчи бўлиб кўринади. Бухоро ўз бағрида етишган алломаларини “қулоғига зирак этиб таққан, аммо кейинги икки юз йил ичида ўзининг илмий қийматини йўқотган”и ҳақида фикр боради асарда.

Уламо: Бухорода 200 дан ортиқ мадраса бўлган. Вақф пули ҳаддан зиёд, бироқ у уламолар чўнтагига кириб кетаверган. Уламолар саводдан қашшоқ, 20 йил ўқиб, яна 20 йил дарс бериб, муфтий лавозимига ўтирганлар. Шунда ҳам оятларни чала ўқийдилар, форсийча ўқишга берилиб кетадилар. Сураларни қандай ўқиса ва изоҳласа, шундай деб кетаверадилар, яъни тўғри шарҳлай олмайдилар,“ҳадис тўқиб чиқмишлар”, дейди сайёҳ. Умаро: Бухоро қозисининг қилмиш-қидирмиши асарда қизиқарли лавҳа ва бадиий тилда берилган. Мушук олиб қочган битта нон учун хотин эридан калтак ейди. Қозига арз қилади, уни қаматади. Хотин: “Мени бева, фарзандларимни етим қолдирманг”, дея қозига арзу дод ҳам қилади. Хотин қозига 2 минг, унинг оқсоқолларига 1,5 минг танга беради. Сўнг эрини озод қилади. Қози шу пулдан сайёҳга ҳам тақдим қилади, аммо у олмайди. Бу мусулмончиликка тўғри келмайди, дейди. Хулоса, битта нон машмашаси 3,5 минг тангага тушди. Асарда Шаҳрисабз қозиси борасида ҳам қизиқарли, аммо афсус- надоматга тўла фикр ифодаланган. У - билимли, дунё хабарларидан воқиф. Ўзи яшаб турган муҳитдан норози, ўзгалар ҳаётидан бироз бўлса- да, огоҳ. Унинг ақидасича, ҳар бир ҳоким уч томонни - мамлакат, халқ, подшони тан олиши керак. Бухорода эса ҳоким мамлакат билан халқни дарров унутади. У “шунинг учун мамлакатимиз ҳалигача обод бўлмайди ва аминмизки, агар шу ҳол давом этса, бир умр обод бўлмас”, дейди. Сайёҳ Бухорода демократиянинг йўқлигини афсус билан таъкидлайди. Барча амалдор юқоридан тайинланади. Натижада барча амалдор хоннинг ёки подшонинг қовоғига қараб иш кўради, уни хурсанд қилиш пайига тушади. Халқ сайлаган ҳокими нодон ва ноқобил чиқса, ўз қилмишидан кулолмайди. Сайёҳ халқни қўйга қиёс қилишни номақбул топади. Халқ донишманд, бунёдкор, ҳақиқатталабдир. Шаҳрисабзнинг ери японларда бўлса, “зар экиб, зар ундиради”, дейди.

Сайёҳ Қарши ҳунармандларининг иши ва матосини кўриб, қойил қолади. Шундай мисол ҳам келтиради. Ҳожи Мадинага совға учун алача олиб боради. У совғани нимадир сабаб билан яна қайтариб олиб келади. Истанбул божхонаси вакиллари алача Бухороники эмас, фарангиларники, дея бож беришни талаб қилади. Пул бериб божхонадан ўтади. Сайёҳ қаршилик устадан қилаётган ишингизнинг келажагини биласизми ёки ўйлайсизми, деганда, уста: “Ҳозир ишимиз яхши, 10 йилдан кейин ким бору ким йўқ?” Сайёҳ: - Эртани ўйлаш олам ободлигининг боисидир. Сайёҳ устанинг нозик иш устаси эканини пайқайди. Аммо у узоқни кўзлаб иш тутмайди. Ўзининг умри тугаб бораётгандир. Фарзандлари, набиралари-чи? Боз устига бирор фабрика қурмаса, унинг майда дўкони таназзулга учраши тайин. У буни ўйламайди. Фитрат сайёҳ тимсолида юрт таназзулининг боисини умаролар сиймосида кўради. Улар фуқарони аравага қўшилган қуллар деб билишади. Асарда тижорат ишлари ўсиш-ривожланиш ва савоб иш сифатида талқин қилинган. Ўзга юртларда тижорат тараққий қилган. Бизда тижоратга уламолар монелик қилишади, яъни улар фуқаронинг қашшоқ бўлиш тарафдори. “Сизларнинг уламоингиз қашшоқлиқни ўзлари учун эмас, балки ўзгалар учун муносиб биладилар”, дейди сайёҳ. Чўлпон қаламига мансуб “Дўхтур Муҳаммадиёр”да маърифатнинг амалиёти ва фойдаси баён қилинган. Биз “баён” қилинган сўзига алоҳида урғу бермоқдамиз. Сабаби асар қаҳрамони Муҳаммадиёр маърифат ва ўқиш натижасида “эл дўхтури” – “ходими миллат” даражасига етса-да, асарнинг сюжети, характер яратиш жиҳати тўлақонли бадиий асар “таъм”ини бермайди. Шунга қарамасдан адиб қиссаси маърифий- тарғибий жиҳатдан энг муҳим саналишга моликдир.

Муҳаммадиёр – дунё кўрган йигит. Унинг отаси Ҳожи Аҳмад 15 ёшида ҳажга бориб, бир қатор мамлакатларни кўришга муяссар бўлган. Ҳожи Аҳмаднинг эзгу тилаги ўғли Муҳаммадиёрни миллий тарбия билан ақли расо фарзанд қилиб тарбиялаш. Бахтга қарши отаси ўғлининг устози татар муаллимини поездда жўнатиб, қайтаётганда майпарастларнинг ноҳақ калтагига учраб, қазо қилади. У вафоти олдидан ўғлига ўқишни ва маърифат орқали одам бўлишни насиҳат қилади. Ўғил ота насиҳатига амал қилиш учун ҳайрия жамғармаси кўмагида Боку гимназиясига ўқишга боради. У ердаги илғор кишиларнинг кўмаги билан Петербургга ўқишга киради. Ундан сўнг Шве й цария университетининг Тиббиёт факультетида таҳсил олади. Уни битириб, врач сифатида фуқароларни бепул даволайди. Шифохона очиб, “Ходими миллат, Муҳаммадиёр” деган эл мақтовига сазовор бўлади. У ўз қилмишидан маъмнун бўлиб, ўзгаларнинг маънавий ўзгаришига ҳам таъсир қилишга уринади. “Ватан” журнали, “Хабар” газеталарини нашр қилади. Бу жиҳатдан у ўз даврининг тадбиркоригина эмас, балки илғор маърифатпарвари ҳамдир. Петербургда ўқиб юрган чоғларида, маҳаллий мактаб талабалари билан Европа мактаб талабаларини қиёслайди. Мадраса талабалари бир йилда 6 ой ўқиб, 6 ой иш излаб, изғиб юришларини эслаб, афсусу надоматга чўмади. Ҳосил бўлган туйғуларини “Умрлик шогирдлар” романида ифодалайди. Романни ўзи рус тилига ҳам таржима қилади. Муҳаммадиёрни яна бир ҳодиса ҳайратга солади. Маҳаллий кишиларнинг ўзга юртларга бориб, энг оддий турмуш тарзи билан таниш эмаслиги ва муносабат қила олмасликларидан афсусга келади. Ҳатто бойлар Москва, Петербургга бориб, меҳмонхона, ресторан, кўчаларда юриш-туриш, муомала-муносабатни билмасликлари, ўзгаларга кулгу бўлишлари дўхтурни ажаблантиради. Шуни аён қилиш учун “Пойтахт меҳмонлари” номли драма ёзади. Драмада поездда билетини йўқотиб қўйиб, кондукторлардан сўкиш ва тазйиқ эшитган миллатдоши образи яратилган.

Жадид насри мавзу ва мазмун жиҳатидан тадрижий ўсишга йўл олди. Фитрат ўз насрида ислоҳот ва туб ўзгаришлар масаласини илгари сурса, Чўлпон жамиятдаги иллат, маърифатсизликнинг фожеалари, маорифнинг нурли ҳаёт учун машъала бўлишини қаламга олди. Насрнинг эпик шакли ҳам ниш ура бошлади. Эпика жадид насри учун янгилик бўлса-да, ҳали бу борада жўяли тажриба йўқ эди. Нима бўлса-да эпикада даврнинг иллат ва жароҳатларини ёзиш ва айтишни тақозо қилар эди. Адиб Мирмуҳсин Шермуҳаммедов “Фарзандсиз Очилдибой” қиссасида (муаллиф роман деб атайди) бой Очилдибой ва унга муте, қарздор Қулаҳмад ўртасидаги муносабатлар мисолида 1910 йилларнинг фожеали воқеаларини тасвирлайди. Ёш қаламкаш Мўминжон Муҳаммаджонов (Тошқин) “Эски мактаб турмуши ёки Толиб” (1915) қиссасида эски мактаб билан янги мактабнинг таълим тизимидаги қолоқлик ва афзалликларини қиёсий трзда тасвирлайди. Эски мактаб мударрисларнинг шахсий манфаатига кўпроқ хизмат қилувчи таълим маскани ҳисобланган. Унда талаба катта тўлов ёки туҳфалар бериш ҳисобига таълим олиши керак. Толиб иқтисодий қашшоқлиги туфайли эски мактаб талабига жавоб беролмайди. Синфдошлари муллаваччалар сингари турли маъракаларга таклиф қилинмайди. Турмуш даражаси кундан-кун чуруклаша бошлайди, тирикчилик жўнида бузуқ йўлларга кириб, оиласига кулфат ва фожеа келтиради. Толиб ҳаёти мисолида муаллиф эски мактабнинг нобоплиги ва жадид мактабининг маърифат ўчоғи эканини тасдиқлайди. Жадид мактабининг нуфузини оммага тушунтириш ва сингдириш даврнинг долзарб масалаларидан бири эди. Жадид носирларининг орзуси жаҳон андозасидаги роман жанрида қалам тебратиш эди. Романга оид тафаккурнинг шаклланиши жадид адабиётида ўзига хос йўл билан амалга ошган. Энг аввало, шуни таъкидлаш лозимки, давр адабиётида роман жанрининг туғилиши аксар жадид адиблари орзу

қилган ва бу каби фикрларини шеър, ҳикоя ва қиссаларда ифодалаганлар (Ҳамза, Чўлпон, М.Шермуҳаммедов). Шунингдек, муаллифлар ёзган насрий асарларини “рўмон”, “миллий рўмон”, “рўмон рисоласи” деб аташган. Чўлпоннинг “Дўхтур Муҳаммадиёр” қиссасида бош қаҳрамон “Умрлик шогирдлар” номли роман ёзади ва уни рус тилига ўзи ўгиради. Адиб Айний Фитратнинг “Ҳинд сайёҳи баёноти” публицистик асарини роман услубида ёзилган асар деб белгилаган. Юқоридаги фикрларга ҳамоҳанг равишда жадид адабиёти роман жанрининг мавжудлигини Л.Қаюмов, С.Мирвалиев, Б.Назаров, С.Қосимовлар ҳам таъкидлашади. Масаланинг бошқа томони, яъни мазкур асарлар роман жанрига хослиги ва уларни илк реалистик роман дейишга асос борми? Бундай масаланинг қўйилиши табиий. Чунки ҳукмрон мафкура даврида жадидчилик ва жадид адабиёти қораланган бир пайтда бу адабиётда пайдо бўлган романни “реалистик” деб баҳолаш, аниқроғи, баҳоланиши амримаҳол эди, ҳатто мумкин эмас эди. Адабиётшунос Юсуфали Шоназаров жадид насрида туғилган илк романлар “илк реалистик роман жанри намуналари, ибтидоий миллий романлар” деб номлаш мақсадга мувофиқ деган фикрни олға суради. У ўзининг фикрини Ҳамза романлари мисолида исботлашга уринади. Адабиётшуноснинг келтирган далил ва талқинлар “илк реалистик роман” дейишга ҳар жиҳатдан асослидир. Ҳамза романларига келсак шуни айтиш лозимки, “Янги саодат ёхуд миллий роман”и тўлиқ, “Учрашув” романидаги айрим фасллар “Ҳақиқат кимда?”, “Турмуш аччиғи” романлари борасида бирор маълумот йўқ. Ҳамзанинг “Янги саодат” эпик асари роман жанри борасида илк тажриба бўлди. Унда маърифат ҳар қандай кулфат ва фожиага янги саодат олий келади, деган тушунча ҳамда ғоя сингдирилган. “Янги саодат” деб номлашда ўзига хос бир маъно бор. Асар қаҳрамони тўкин оила (қайнатиси Ғоипбой даври)да умргузаронлик қилган Марямнинг ҳаёти ва кечаги саодат. Унинг тагкурсиси-бўш, заиф. Ўғли Олимжонни

ўқитиб, маъмур, эмин-эркин ҳаётга эришишини янги саодат деб билишади. Икки саодат қиёсланади, кейингиси ҳақиқий ва янги саодат. Янги саодат маърифат ва билим, яхши ахлоқ асосида рўёбга чиқади. Маърифатли ўғил Олимжон оиладан чиқиб, ёмон ва бузуқ йўлларга кириб кетган отаси Абдуқаҳҳор акани қайта оилага олиб келади. Абдуқаҳҳор ака аслида бойнинг ўғли. У отасининг молу мулкини қимор ўйнаб, адо қилади. Маърифат орқали бахтга эришган Олимжон оиладан бош олиб кетган отасини оила бағрига қайтаради. Қиссада маърифатнинг нурли йўли ҳар қандай оилага бахту саодат келтиради деган хулоса келиб чиқади. Олимжон яхши ўқийди. Бир вақт муаллими отасини даъват этади. Олимжон отасини ташлаб кетганидан ҳижолат чекади, имтиҳонга боролмайди. Муаллим ҳузурига бувиси Рўзвон боради. Сўнг Олимжон имтиҳонга қатнашади, муаллимнинг яхши ёрдамчисига айланади. Абдураҳмонбой хўжалигига ишга қўяди. Кейинчалик бойнинг куёвига айланади. Дўсти Аҳмаджонни ишга олади. Синглиси Ҳадичани ўқитади ва Аҳмаджонга узатади. У бойнинг қўлига қараб қолмайди. Ўзи иқтисод ва тижорат билан шуғалланади. Отасига дўкон очиб беради. Бу ўринда Олимжон ислоҳотчи сифатида шаклланади ва камол топа боради. Ислоҳот жадидларнинг бош масалаларидан биридир. “Янги саодат”да Абдураҳмонбой образига ҳам янгича ёндашилгани сезилиб туради. Ғоипбой эса ўғлини ўқитмайди, маърифатдан узоқ, Абдураҳмонбой эса ўқимишли Олимжонни куёв қилишга, барча харажатларни ўз ёнидан қилиб беришга саъй-ҳаракат қилади. Маълум бўладики, жадид даври бойларида ҳам ўзгариш ва янгиликка интилиш содир бўлган. Романда реалистик тасвир, драматизм ўрни билан сентиментализм ҳам учрайди. Воқеаларда кескин бурилиш тез-тез содир бўлиб туради. Бу адабиётшуносликда реалистик перипетия дейилади. Тасвирда кўламлик, кенг қамровлик мавжудки, бу романга хос поэтикадир.

Ҳамзанинг “Янги саодат” романи ижодий изланишнинг ҳосиласи, ўзига хос реалистик тасвирнинг намунаси сифатида жадид романчилиги мактабининг пайдо бўлишида бир муносиб ғишт вазифани ўтади. XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида Туркистонда ижтимоий- маънавий уйғониш кенг қамров олди. Зиёлилар, айниқса, жадидлар миллат ҳаётида ниш уриб келаётган эврилишларга кенг йўл очди. Бу бадиий адабиётга ҳам том маънода тааллуқли бўлди. Аллома адиб Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар” романига ёзган сўз бошида “Модомики, биз янги даврга оёқ қўйдик, бас, биз ҳар бир йўсинда ҳам шу янги даврнинг янгиликлари кетидан эргашамиз ва шунга ўхшаш достончилик, рўмончилик ва ҳикоячиликларда ҳам янгаришга, халқимизни, шу замоннинг “Тоҳир-Зуҳро”лари, “Чор дарвеш”лари, “Фарҳод ва Ширин” ва “Баҳромгўр”лари билан таништиришга ўзимизда мажбурият ҳис этамиз” деб ёзганда, бадиий адабиётнинг ҳам жанр ўзгаришлари, ҳам эстетик қарашларидаги бўлғуси эврилишларини назарда тутган эди. Бу қарашлари ҳосиласи бўлиб, “Ўткан кунлар” дунёга келди. Романнинг юзага келишига қатор омиллар сабаб бўлди. Энг аввало, Шарқ адабиёти, халқ оғзаки ижодидан унумли фойдаланилди. Қолаверса, рус ва европа, турк адабиётидан озиқланилди. Яна бир муҳим омил адиб романга хос тафаккургача ҳикояда реализмга эришди. Унинг “Улоқда” ҳикояси ўзбек насрида реализмнинг чўққиси бўлди. Айни вақтда қодириёна реализм шаклланиб, устуворлашди. У биринчидан, тарих ва ҳаётни холис туриб баҳолаш ва кишилар руҳий аҳволи, ички дунёсини ўзгаларга-китобхонга юқтира олиш санъатини эътироф этди. Романнинг туғилиши ва юксак пафос билан ёзилиши адиб қалбида дард бўлиб ётган, вулқон бўлиб отилиши шарт бўлган миллат тарихи, тақдири ва келажак истиқболини йирик насрда ифодалашга олиб келади. Октябр тўнтарилиши маҳаллий халқ истаган ҳурриятни бермади, аксинча, янги истибдоднинг туғилиш хавфи пайдо бўлмоқда эди. Ана шу боис ҳам адиб,

“мозийга қайтиб иш кўриш”ни мақсад қилиб, кейинги “хон замонлари”ни олди. Бундан адиб сабоқ излади. Бу туйғулар “Ўткан кунлар”да ўз аксини топди. Асарга “Ўткан кунлар” деб ном қўйишининг боиси бор. Адиб турк адиби Ҳусайн Жовиднинг “Ўткан кунлар” тўплами номидан андоза олган бўлиши мумкин. Лекин аслида романдаги воқеалар ўтди-кетди, у тарих бўлиб қолди, ундан хулоса чиқариб, бугунги кунни ўйлайлик деган эстетик фикр сизиб туради. Романда тарихий ҳақиқатнинг бадиий инъикоси, яъни қўқонликларнинг ўзи хон, таби вазирлиги, хону бекларнинг келишмовчилиги натижасида халқнинг ҳаддан ташқари эзилиши, қипчоқ ва қорачопонлар, ниҳоят кундошлик балоси, ана шу масалаларга нисбатан даврнинг зиёли, пешқадам инсонлари адолат ўрнатиш, зулм пичоғини қайраганларнинг попугини пасайтириб қўйишга интилганлар образи ҳам берилган. Биз бу ўринда романдаги мустақиллик, истиқлол масаласига алоҳида тўхталишни лозим топдик. Чунки романнинг пафоси ҳам ана шу нуқтадан келиб чиқади. Бинобарин, юртнинг мустақиллиги, бирлиги, тотувлиги, тинчлиги масаласи романнинг асосий пафоси даражасига кўтарилган (дарслик, 134-бет). Юртнинг дахлсизлиги, мустақиллиги романгача ва унинг муаллифи Қодирийгача бундай тўла ва ҳаққоний акс эттирилган эмас. Боз устига маҳаллий давлатнинг ўзгалар олдида таслимчилик, мутеълик иллатлари чуқур бадиий ифодаланган. Шунга қарамасдан, ўша “кир” тарихда миллатнинг тақдири билан қизиққан ва бу борада ўйлаган зиёлилар ҳам борлиги Юсуфбек ҳожи ҳамда Отабек образларида ёрқин ифодаланган. Отабек Шамайга бориб келгандан сўнг маҳаллий ҳукумат ва унинг бошқариш тизимини яроқсиз деб билади: “Мен ўруснинг идора ишларини кўриб, ўз идорамизнинг худди бир ўйинчоқ бўлганлигини иқрор этишга мажбур бўлдим”. У ҳар икки юрт давлат бошқариш тартибини

солиштиради ва билган ҳамда кўрганларини хону бекларга айтиб юборгиси келади, аммо: “Сенинг арзингни шу хонлар эшитадими, шу беклар қиладими?” деб мени маъюс қилдилар”, деган хулосага келади. Хону бекларнинг миллат истиқболи тушига ҳам кирмайди. Суҳбатларнинг бирида Зиё шоҳичи: “Бизнинг бу ҳолга тушишимиз ўз феъли бадимиздан” деса, Ҳамид “Худо кофирнинг бу дунёсини берган” дея ўзи ва ўзгаларнинг дилига тасалли беради. Зиё шоҳичи ва Ҳомиднинг фикрларини хулосалаб Отабек: “Менингча, ўруснинг биздан юқорилиги унинг иттифоқидан бўлса керак... аммо бизнинг кундан-кунга орқага кетишимизга ўзаро низоларимиз сабаб бўлмоқда, деб ўйлайман...” дейди. Ноиттифоқлик ўлкани, халқни тобора жар ёқасига олиб бориб қўяди. Адиб қаҳрамонлари ҳаракати билан юртнинг таназзулга учраши ва бунинг оқибатида келиб чиқадиган ўнглаб, тузатиб бўлмас кулфатларни ҳам бирдай тасвирлайди. Ўлкада омма ҳали халқ бўлиб шаклланиб улгурмаган, улар оломон. Ким қаёққа бошқарса кетаверади. Қорачопон ва қипчоқ низоси ва қон тўкишлари бунинг яққол гувоҳи ҳамда исботидир. Тошкент беги Азизбек халқ устида қиличини ўйнатди. Кимнинг отасини, кимнинг акасини, кимнинг укаси қонини сувдай тўкди. Қони сув бўлиб оққан оламон Тошкент қамалида Азизбекнинг ёнида туриб жанг қилмоқчи, бунга сўз беради. Бундай воқеаларнинг иштирокчиси Юсуфбек ҳожи ўзини қўярга жой тополмайди. Кундан-кун сабр косаси тўлиб боради. Аҳволни ўғлига шундай шарҳлайди. “Ана, ўғлим, бизнинг халқнинг ҳолига йиғлашни ҳам билмайсан, кулишни ҳам”. Қўқон хонлиги билан Тошкент беклиги ўртасидаги жангу жадал халқнинг маймун ўйнатгандай томошаси бўлади. Қўқонликларнинг ўлик гавдасини кўриб, тошкентликлар гўё ғалабасидан мағрурланиб кулади. Қипчоқларнинг тир яланғоч қилиб, қиличдан ўтказилган мурдалар

манзарасидан ҳам халқ ҳузур қилиб кулади. Бир халқнинг икки уруғи, бир халқнинг оға-иниси бир-бирини қиришидан ўзини ғолиб деб билади. Ана сизга ўша даврдаги маҳаллий амалдорлар ва унинг тобе халқнинг дунёқараши ва юртдаги ноиттифоқ, бир мақсаднинг йўқлиги. Бундай вақтда халқни доно, оқил, пешво бошқариши даркор. Шундай зот йўқ. Иттифоқо, бундай зот Юсуфбек ҳожи бўлиб чиқса не ажаб! Юсуфбек ҳожи Азизбекнинг хазинани қайта тўлдириш мақсадида халқдан 32 танга солиқ солиш буйруғига аввал инонмайди, бекнинг “жаллод” дейишидан чўчиб, розилик билдиради. У оломон орасига солиқ солишни эълон қилиши эвазига кийган адрас тўнини отиб юборади ва: “Биродарлар! Ўрис ўз ичимиздан чиқадирган фитна-фасодни кутиб, дарбозамиз тагида қўр тўкиб ётибдир. Шундан меҳшар каби бир кунда биз чин ёвга берадиган кучимизни ўз қўлимиз билан ўлдирсак, сен фалон деб қаршиласак, ҳолимиз нима бўладир! Бу тўғрида ҳам фикр қилувчилар борми? Кунимизнинг кофир қўлига қолиши тўғрисида ҳам ўйлаймизми ёки бунга қарши ҳозирлик кўриб қўйганмизми? ... Сиз ўз қипчоғингиз учун қабр қазган фурсатда сизга иккинчилар тобут чопадир. Сиз дунёга ўзингизнинг ягона душманингиз қилиб қипчоқни кўрсангиз, мен бошқа ёвни ҳар замон ўз яқинимга етган кўраман!...”. Тошкент халқи ғолиб келди. Азизбекни от думига боғлаб судратди. Омма бундан ҳузур қилиб кулди, оломоннинг кўзини Юсуфбек ҳожи очди. Бундай қир-қипчоқдан мақсад нима? Бири бек, бири мингбоши, бири бошқа амалнинг бошини ушламоқчи. Муҳими, Тошкент беклигига яқинда ўтирган Нормуҳаммадни йўқотиб, унинг ўрнини эгаллаш. Худоёрхон эса қипчоқни қириб, Мусулмонқулдан ўчини олмоқчи ва ғубордан чиқмоқчи. Адиб, Туркистонда ҳукм суриб турган ана шундай густоҳлик, жоҳиллик, боши берк кўчага кириб қолиб, ўзаро жангу жадал

чиқариш манзараларини ижтимоий-сиёсий пардада чуқур тасвирлайди. Хулоса Юсуфбек ҳожи Отабекка айтган мана бу сўзларидан яққол аёндир: “Иттифоқлик нелигини билмаган, ёлғиз ўз манфаати, шахсияти йўлида бир-бирини еб-ичган мансабпараст, дунёпараст ва шуҳратпараст муттаҳамлар Туркистон тупроғида йўқолмай туриб бизнинг одам бўлишимизга ақлим етмай қолди... Яқиндирки, ўрис истибдоди ўзининг ифлос оёғи билан Туркистонимизни булғар ва биз бўлсак ўз қўлимиз билан келгуси наслимизнинг бўйнига ўрус бўйинтуруғини кийдирган бўлармиз”. Романнинг ғоявий якунига эътибор берсак, асарнинг пафоси – юрт мустақиллиги, дахлсизлиги, иттифоқликка даъват этиш эканлиги аён бўлади. Отабек Авлиё ота (ҳозирги Жамбул) устидаги рус подшоси аскари билан жангда ҳалок бўлади. Бу Отабекнинг юрт дахлсизлиги, мустақиллиги, ўзга томонидан ўз юртини босиб олишини истамаслиги, аксинча, элу юртини бошқа тараққий қилган юртлар қаторида кўришни хоҳлашидир. У миллат ўғлони сифатида оддий сипоҳи бўлиб жангга отланди. У юрт истиқлоли йўлида кўксини қалқон қилди ва кўкрагидан ўқ еди. Бу - миллат учун фидойилик. Романда ана шундай истиқлол масаласи улуғланган. Жадид эпик насрининг ривожига Қодирийдан сўнг Чўлпон салмоқли ҳисса қўшди. Қодирий Шарқ насри, халқ оғзаки ижоди, бир қур ажнабий халқлар адабиётидан фойдаланган бўлса, Чўлпон рус ва жаҳон адабиёти, аниқроғи, насридан сероб фойдаланиб, “Кеча ва кундуз”ни ёзди. Агар тарихийлик ва тадрижийлик нуқтаи назаридан қаралса, “Кеча ва кундуз” “Ўткан кунлар”нинг мантиқий давоми. “Ўткан кунлар” XIX асрнинг иккинчи ярми Туркистон тарихини, “Кеча ва кундуз” эса ХХ асрнинг бошлари воқеаларини қамраб олади. Қодирий романи воқеалари Тошкент, Қўқон ва Марғилонда кечса, Чўлпон романининг воқеалари

Дукчи Эшон қўзғолони бўлган, яъни Андижоннинг Марҳамат тумани ҳудудида содир бўлади. Воқеаларгина эмас, образларда ҳам мантиқий давомийлик бор. Отабек мустақиллик, истиқлол йўлида кўксини рус империяси аскарлари ўқига тутган бўлса, Мирёқуб рус империясининг таназзалини истайди, таназзул ниш бериб қолган эди. У империя деб, ноиб тўранинг погони ва унинг уйидаги ҳукуматга оид маслаҳатларни тушунган эди. Айниқса, ноиб тўра оиласидаги бузуқликни кўриб, “империя ирибди” деган хулосага келади. “Кеча ва кундуз” романидаги Зеби, Қурвонбиби ва Раззоқ сўфи образлари Туркистон аҳолиси вау унинг ҳаётининг “кечаси”га оид ифодадир. Мирёқуб ва Ш.Хўжаевларнинг образига келсак, улар жадид тоифасига мансуб бўлиб, иқтисодий ўсиш, тижорат ва маданиятнинг маҳаллий халқ ҳаётига кириб келиши тарафдори. Мирёқуб – мураккаб образ. Унда одамийлик ҳам бор, айни пайтда чапанилик, бузуқлик ҳам мавжуд. У Ш.Хўжаев таъсирида уч кунда жадид бўлади. Жадид сўзини эшитса, “белим қайишарди”, деган Мирёқуб: “Агар жадид шундай бўлса, мен ҳам жадидман” дейди. Романнинг “Кундуз” қисми ҳамон мунозарали ва ноаниқ бўлиб турибди. Агар бордию, ёзилган бўлса, Мирёқубнинг Қримдан бошқа қиёфали киши бўлиб келиши, Зебининг етти йиллик сургун ҳаёти тасвирланган бўлиши мумкин. Роман ўзбек халқининг катта бир тарихий даврини акс эттирди. Ботқоққа ботган тузумни ўзгартириш, мустақилликни қўлга олиш, империя сиртмоғини бўйиндан олиб ташлаш тилаклари “Кеча ва кундуз” романининг ғоявий-бадиий пафосини ташкил қилади. Роман “Ўткан кунлар”дан кейинги образларнинг ички оламини турфа рангларда ёритган психологик роман сифатида ўзбек насрининг ноёб дурдонаси бўлиб насримиз тарихини бойитди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

Похожие

Жадид драматургияси

Жадид шеърияти

Ўзбек халқ насри таснифи

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши