Жадид шеърияти - Литература - Рефераты

Жадид шеърияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.6767578125 KB

Жадид шеърияти Режа: 1. Жадид шеърияти – янги тип шеърият. 2. Шеъриятда давр воқеаларининг акс этиши. 3. Жадид шеърияти поэтикаси.

Жадид зиёлилари маърифат, тараққиёт, ислоҳот ва истиқлол каби истиқболли дастур билан тарих саҳнасига чиқдилар. Бу ғоялар, албатта, адабиёт, аниқроғи, жадид шеъриятида ўз ифодасини топди. Шундай қилиб, янги жадид шеърияти пайдо бўлди. Жадид шеърияти ўзи ворис бўлган мумтоз шеъриятдан андоза ва сарчашма олиб, замон талаби, тақозосига кўра янги руҳ ва мазмундаги шеърият бўлиб туғилди. Бу шеърият ҳам анъанавий, ҳам замонавий эди. Анъанавийлиги шундаки, жадид шоирлари мумтоз шеъриятнинг сўнгги бўғини ва янги шеъриятнинг қалдирғочи, аниқроғи, бошловчилари бўлишди. Жадид шеърияти мумтоз шеъриятдан ғоявий-бадиий йўналиш, услуб, вазн, тил, поэтик тимсоллар жиҳатидан мутлақо фарқ қилиб, ўзбек шеъриятининг янги равиясини бошлаб берди. Шуни ҳам айтиш зарурки, бу давр адабиёти бир вақтлар “буржуа жадид адабиёти” номи билан юритилган. Бундан аёнлашадики, бу давр шеъриятига ҳам “ буржуа жадид ” тамғаси босилган. Жумладан, “Жадид адабиётининг синфий моҳияти масаласига”, “Ҳарбий коммунизм даврида ўзбек буржуа поэзияси”, “Фитратнинг адабий ижоди ҳақида” каби мақолаларда жадид шеърияти давр сиёсати гази билан баҳоланган. Шўро мафкурасидан адабиётшунослар жадид адабиёти ва шеърияти миллий буржуазияни мадҳ қилган, уни кўкларга кўтарган деган тамғани ботиқ босдилар. Бу етмагандек, жадид шоирлар мардикорликка олиш жараёнини ич-ичидан ёқлаб чиққан, империянинг бу сиёсатини қўллаб- қувватлаган дейишгача бориб етдилар. Бироқ мана бу факт масаланинг моҳиятини очади. 1916 йил қўзғолонлари иштирокчилари отилиши ва сургун қилиниши лозим эди. Генерал губернатор Куропаткин қўзғолончиларга умумий авф эълон қилди. Бундан таъсирланган ва хурсанд бўлган Ҳамза генерал жаноблари марҳаматига мадҳия мақола ва шеър ҳам ёзгани тарихдан тайин. Бу ҳодиса жадид шеъриятининг умумий руҳини белгиламайди. Шу

кичик тафсил билан жадид шеърияти миллий буржуазия манфаатини ҳимоя қилди, деган ҳукмни чиқаришга асос бўла олмайди. Халқ-доно. Унинг пешво йўлбошчиси бўлса бас. Ҳар қандай кучни енгади. Оқ пошшонинг мардикорга олиш фармонига аввал халқ қарши турди. Мардикорликка олиш мажбурий деб эълон қилингандан сўнг ўз фарзандини мардикорликка эмас, тўғридан-тўғри аскарликка бермоқчи бўлди. Буни зимдан англаган оқ пошшо ва генерал губернатор розилик бермади. Жадидлар халқ фарзандини аскарликка бериб, миллий армиянинг заминини тайёрламоқчи эди. Бунга империя тиш-тирноғи билан қарши турди. Жадидлар оқилона иш тутиб, бошлаган қўзғолонни давом эттиришни ҳам бас қилдирди. Чунки, империянинг ёвузлиги кундан-кун аён бўлмоқда эди. Гарчандки, бу давр шеъриятига қора бўёқ қуюқроқ тортилса-да, унинг бадиияти, хусусан, тил жиҳати ижобий баҳоланишга мажбур қилган, тўғрироғи, ҳақиқатни айтмасдан илож йўқ эди (масалан, буни Ҳамид Олимжон тўғри талқин қилган). Жадид шеъриятини ўрганиш уч босқичда амалга ошди, дейиш мумкин. 1-босқични “Ўзбек буржуа шеърияти” деб баҳолаш (30-йиллар); 2-босқич 60-йиллар, яъни ошкора бўлмаса-да, қайта миллий уйғонишга интилиш даври. Бу даврда “Тирик сатрлар” каби тўпламда жадид шоирларининг шеърлари чоп этилди. Тўплам нохолис баҳоланган бўлса- да, жадид шеъриятини ўрганишга катта туртки берди. Жадид даври қадриятларимизни ўрганиш анча жонланди. Айрим шоирлар ижоди бирмунча ўрганилди ва диссертациялар ёзилди. Б.Қосимов, Ғ.Каримов, Э.Каримов, Н.Каримов, О.Шарафиддиновлар жадид шеърияти устидаги қора пардани олиб ташлашга ҳаракат қилдилар ва бу ҳаракат мустақиллик йилларида тўлиқ ўзининг мевасини берди. 3-босқич даври 90-йиллар бўлиб, жадид шеъриятини ўрганиш ўзининг ҳадди аълосига етди. Бу босқичда жадид шеърияти истиқлол ғоялари замирида тарихийлик мезонида яхлит ўрганилди ва баҳоланди.

Жадид шеърияти шўро даврида пардапўш қилиб, ўрганилган эди. Мустақиллик даврига келиб эса истиқлол мафкураси асосида жадид шеърияти замиридаги маъно-моҳият тўла ва ундаги мавжуд ғоявий- бадиий сиру синоатни бутунича талқин қилиш янги босқичга кўчди. Давр шеъриятининг асл моҳияти ва бош муаммоси аниқланди ҳамда янги тамойилда ўрганилди. Унинг бош тилаги Ватан ва “миллат дарди” (Б.Қосимов)ни идрок қилишга уринишдир. Янада аниқ қилиб айтилса, давр шеърияти ижтимоий-сиёсий руҳ олди. Машҳур адабиётшунос О.Шарафиддинов 20-йилларда жадид адабиёти мустақил ва яхлит адабиёт шароитида фаолият кўрсатди, деган хулосага келди. Бу қараш жадид шеърияти тушунчасига ҳам тўлиқ хосдир. Жадид шеърияти алоҳида босқични ташкил қилади, деган фикрни илмда бемалол айтиш мумкин. Жадид шеъриятини махсус босқич дейишимизга унинг ўзига хос канон ва хусусиятлари имкон беради. 1. Биринчи галда шеъриятда мазмуний ўзгариш содир бўлди. Даврнинг ижтимоий-сиёсий-маърифий мазмуни шеъриятда ўзининг аксини топди. Замонни мазаммат қилиш, носозликларни ўзгартириш, ислоҳот талаб этиш, оммани маърифатга дадил ва ошкора даъват этиш тамойил олди. Янада қисқа ва мухтасар қилиб умумлаштирилса, адабиёт ҳеч вақт жадид давридагидек, ҳаётга бунчалик чуқур кириб бормаган эди. Шеърият ҳаётийлиги билан моҳият касб этди. Адабиёт кашшофлари бадиий адабиёт воситасида оммани маърифатга чорлаш орқали ўз ғояларини тарғиб қилиш, шу йўл асносида жамиятни ислоҳ қилиш, борингки, бутунлай ўзгартириш муаммосини кун тартибига қўйди. 2. Шеърий жанрларда ҳам сифат ўзгаришлар юзага келди. Анъанавий поэтик жанр янги мазмун ташиши билан бирга янги шаклга ҳам эга бўла борди. Масалан, ғазал мазмунан ижтимоий тамойил олди. Достон жанри ҳам анъанавийликдан чиқиб, янги мазмунга эга бўлди. Публицистикага хос шеърият ҳам янги, ҳам салмоқли бўлди.

3. Давр шеъриятида хориж ва миллий ҳаёт – турмушда содир бўлаётган муҳим воқеалар назмий ифода этилди. Бу мутлақо янги хусусиятдир. 4. Поэтик образларда ҳам анъанавийлик давом этди ва янгилари пайдо бўлди. Ижтимоий-сиёсий мазмун ҳам анъанавий поэтик образларда, ҳам янгиларида ўз инъикосини топди. Масалан, деҳқон, ишчи, аскар, инқилобчи, зиёли каби шахс образлари ҳам шеъриятнинг етакчи поэтик тимсоллари сирасини ташкил қилди. 5. Мазмуний янгиланиш, албатта, поэтик ўзгаришларни тақозо қилади. Бу фикр жадид шеърияти вазни ва қофиясига ҳам тўлиқ дахлдор. Қадимий аруз ўз умрини янгича шаклда давом эттирди. График аруз вазни ўрнига товуш аруз вазни ҳукмронлик қилди. Гарчанд аруз давр шеъриятининг асосий вазни сифатида истеъмолда бўлса-да, кейинчалик ўрнини бармоқ вазнига бўшатиб берди. Бармоқнинг тармоғи сарбаст вазни ҳам асосий ўринни эгаллай борди. Қофия борасида ҳам туб ўзгариш содир бўлди. Мумтоз қофияда ҳарфий-график қофия асос эди. Бу даврга келиб, ҳарфий қофия ўрнини товуш қофияси эгаллай борди. Ўн асрлик шеърият умуминсоний, ахлоқий, фалсафий, интим ва дидактик масалаларни акс эттирган бўлса, жадид шеърияти давр билан ҳамнафас, яъни ҳаётийлашиб борди. Тўғрироғи, шеърият ўз замонининг “кўзи”, “қулоғи”га баралла айланди. Шеърият давру замонининг ўткир сўзи, холис баҳоси бўлди. Жадид шеърияти ўзининг вориси мумтоз шеърият сингари санъатларга бой, жозибадор, сўз маъноларини қилдек қирқ ёрадиган поэзия даражасида бўлмаса-да, даврнинг ритмини ўзида ифодалаши жиҳатидан тамомила янги шеъриятдир. 1914 йил Биринчи жаҳон урушининг талофот ва касофати миллий ўлкаларга ҳам бало-қазодек етиб келди. Миллий ўзбек жадид шоирлари уруш кимнинг фойдасига, кимнинг зарарига эканини тезда пайқадилар.

Абдулла Авлоний Англия ва Германия бош бўлган уруш Европани ларзага солиб, худудни тақсим қилишга қаратилганлигини ўз вақтида идрок этди: Ер куррасининг меҳвари чиқди учариндин, Оврупа оловланди бу ёнғин сафариндин. Анбар Отин “Уруш” радифли шеърида урушнинг орқасида бойлик талашиш ва бой бўлиш мақсад эканини ёзса, Мирмуҳсин Шермуҳаммедов қуйидаги мисрасида уруш бошловчиларни “қассоб”, урушдан талофот кўрувчиларни “эчки”га қиёс қилган эди: Кўзларини очди, кўринг, қилди соғ, Эчкини жон қайғуси, қассобни – ёғ. Ҳали урушга Россия қўшилмаган бўлса-да, унинг ташвиши ва хавфи қадам сайин сезилиб турарди. 1916 йил ўлкада қурғоқчилик бўлиб, ҳосил етарли бўлмади, қимматчилик халқни эзиб қўйди. Бунинг устига уруш қимматчиликни қаҳатчиликка айлантириб юборди. Омма тобора хароблашди, нон ўрнига кесак тишлашга тўғри келди. Завқий: Қаҳатлик бўлди бу Фарғонамизда, Топилмас парча нон вайронамизда. Пайғамбар бўлса нон, ош – авлиёдир. Яна очлик давосиз бир балодур. Тўғри, қимматчилик ва очлик табиат инжиқлиги ва қурғоқчиллиги туфайли содир бўлди. Уруш ўлганнинг устига тепган қилиб, устига-устак талофот келтирди. Яқингача оқ пошшони мадҳу сано қилиб, унга омад тилаган шоирлар уни лаънатлашга ўтдилар, чунки урушда Россия ҳам иштирок этди. Сидқийнинг мана бу мисралари ана шундай лаънат ифода этилган сатрларидир:

Гирмон қирилсин айламай эълон муҳораба, Болқон ҳам ўлсин этмайин алъон муҳораба. 1916 йил 25 июнда Николай II миллий ўлканинг 19 ёшдан 43 ёшгача бўлган барча миллий ўлка эркакларини мардикорликка олиш борасида буйруқ чиқарди. Туркистондан 250 минг нафар киши мардикорликка жўнатилиши керак эди. Икки марта буйруқ эълон қилинди. Биринчи буйруқда ўлка аҳолисининг ким бўлишидан қатъий назар мардикорликка олиниши мажбурий дейилган эди. Иккинчи буйруқда эса мардикор ўрнига одам ёллаш ёки пул бериб, бошқани юбориш тартиби жорий қилинди. Иккинчи буйруқ омма орасида норозилик ва ғала-ғовурни келтириб чиқарди. Бою баёнлар ва пулдорлар ўз фарзандларини олиб қолиб, камбағал-меҳнаткашларнинг болаларини зўрлик билан юборишга ўтди. Натижада на оқ пошшога, на маҳаллий амалдорга ишонч қолмади. Буни сезган пошшо халқни ишонтириш йўлини излади. Пошшонинг вакили генерал Гиппиус халқни тинчитиш мақсадида тўн-дўппи кийиб, масжидда намоз ўқиб, амри маърифат қилди. Қандай бўлмасин, халқнинг кўнглини юпатмоқчи бўлди. Аммо бу найранглар кор қилмади. Россия империясининг мақсади маҳаллий халқни қайси йўл билан бўлмасин, ўз изнларига бўйсундириб, мардикорликка олиш жараёнини уюштириш, уни тезлаштириш, кўпроқ одамни жалб қилиш эди. Шунинг учун ҳам Туркистонга маҳаллий шароитни яхши биладиган генераллар жўнатилди. Генерал Керенский ўлканинг игнасидан ипигача яхши билгани учун Туркистонга юборилди. Ундан ҳам тадбиркор ва қаттиқ қўл Д.Н.Куропаткин генерал-губернатор қилиб тайинланди. 18 сентябр куни мардикорлардан иборат биринчи эшелон катта маросим билан Россияга жўнатилди. Ош тортилди, ширинликлар берилди, генералнинг ўзи оқ фотиҳага қўл кўтарди. Россияда эса оқ пошшо мардикорларнинг вакилларини қабул қилиб, катта ваъдалар берди.

Бари бир империя мардикорликка олиш борасида башарасини кўрсатиб қўйди. Мардикорликдан бош тортганлар жазоланди, қамалди ва ҳатто айримларнинг боши кесилди. Айни вақтда уларга қарши жазо отряди тузилди. Қисқаси, аввалги эмин-эркинлик билан бошланган тадбир кейинчалик зўравонликка айланди. Омманинг қуйи табақаси мислсиз талофотга учради. Мардикор воқеаси давр шеъриятида ўз ифодасини топмасдан қолмади. Бу воқеа “ мардикор воқеаси ” номи билан тарихда қолди. Пўлкан шоирнинг “Мардикор”, Ҳамзанинг “Лошмон фожеаси”, “Рабочий” каби драма ва достонлари яратилди. Ўнлаб шеърий тўпламлар ёзилди. Ҳамзанинг “Миллий ашулалар учун миллий шеърлар” (Қўқон, 1917), Муҳиддин Иброҳимов тузган “Лошмон фожеаси” (Наманган, 1916), Авлоний “Мардикор ашуласи” (- Т., 1917), Акбар Тошкандийнинг “Ватанга хизмат” (-Т., 1917), Сидқийнинг “Рабочийлар намойиши” (- Т., 1917) кабилар. Тўпламларнинг номидан аёнки, мардикорликка олишни ижобий ҳодиса, гўё ватанга хизмат қилиш, уни ҳимоя қилиш, деб тушунилган. Дарвоқе, мардикорликка жўнатишнинг биринчи даври кишида шундай тасаввур уйғотган. Баъзи ота-оналар мардикорларни жўнатиш маросимига таклиф қилиниб, уларнинг дуоси олинган. Бу, албатта, оммага жиддий таъсир қилиши турган гап. Аслида бу империянинг найранги эди. Найранг нафақат халқни, балки қалам аҳлини ҳам чалғитди. Империя мардикорларга нисбатан жазони янада кучайтирди: - поездга билет губернаторнинг ижозати билан бериладиган бўлди (бу ота-онанинг боласини бориб кўришини чеклар эди); - янги фармон бўйича ҳар бир хонадондан мардикор олиш шарт қилиб қўйилди. У хонадонда эркаги бўлиш-бўлмаслигидан қатъи назар; - 16 ёшгача бўлган ўсмир ҳам олинган, аммо у ҳисобга ўтмаган;

- уйида эркаги бўлмаган хонадон пул эвазига бошқа оиланинг фарзандини юбориш шарт қилиб қўйилган; - маҳаллий амалдор ва бойлар генерал губернаторларнинг тарафига ўтиб олган. Мана бу мисра мардикорга кетган шахснинг оиласи ҳақидадир: Милдир-милдир сув оқар, сув тагида қум оқар, Хизматга кетганларнинг онасини ким боқар? (Муртазо Исмоилжон). Ўша вақтдаги даврий матбуот мардикорликка олиш воқеасини аслича ёритди. “Ватан” газетаси шуларни ёзган: “Тул хотинлар, етим болалар ҳам мардикор ёллаб беришга мажбурлар: моллари, ҳовлилари соттириб олинди. Бу ҳолни тасдиғ этадурғон аризалар бизнинг қўлимизда.” Оқ пошшонинг иккинчи қарори халқнинг сабр косасини тўлдирди. Омма қўзғалди. Уни бостириш учун катта шаҳарларга генераллар бошлиқ жазо отрядлари юборилди. Тошкентга Галкин, Колесников, Мочалов, Жиззахга Иванов юборилди. Миллий халқлардан қозоқ ва қирғизларнинг бошига беҳад жазо офатлари ёғдирилди. Шу туфайлими, бу халқларнинг ҳам оғзаки, ҳам ёзма адабиётида мардикорликка олиш воқеаси кўп ва кенг ёритилган. Ўзбек адабиётида эса генерал губернаторнинг цензураси жуда қаттиқ бўлганлиги сабабли бу борада кам ёзилган ва кам нашр қилинган. Халқнинг империя вакиллари томонидан қаттиқ жазоланиши қалам аҳлини ғазаб отига миндирди. Кўнгилда уйилиб ётган ғаму андуҳлар қоп- қора рангда оқ қоғозга туша бошлади. Шулардан бири Сидқийнинг “Русия инқилоби” достонидир. Инқилобнинг содир бўлиши достонда рўйи рост ифодаланган: Етиб зулм ислом элин жониға, Қўшилди ҳурриятчилар сониға.

Ҳамзанинг “Соғиниб”, “Салом айтинг” шеърларида мадикорларнинг ҳадсиз эзилганлиги ёрқин ифодаланган. Юрак бағрим ўзи ҳадсиз эзилган, Юрту Ватан элларимни соғиниб. Сидқий мардикорлик баҳонасида халқнинг уйғониши ва қўзғалиши миллий озодлик ҳамда ҳуррият учун кураш воқеасига уланиб кетишини пайқади. Ҳурриятга интилиш нафақат Россия, балки бутун дунё халқларининг асрий орзу-аъмоли эканини яхши идрок қилган Сидқий ёзади: Ҳуррият олинмас ҳеч имкон ила, Магар олса мумкин эрур қон ила. Байтнинг мазмунидан аёнки, мардикорлик воқеаси омманинг мудроқ ҳолатига жумбуш берди, энг муҳими, дуо қилиб, сиғиниб юрилган оқ пошшонинг қора нияти, башараси аён бўлди. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, миллий шоирлар талқинидаги ҳуррият тушунчаси ҳали ўз маъносида эмас эди: Беҳбудий, Фитрат қон тўкилмасдан қўлга киритиладиган озодликни, Сидқий миллий озодликни ҳуррият деб тушунганлар. Уларда ҳали ижтимоий ҳуррият тушунчаси шаклланган эмас эди. Феврал буржуа инқилоби ва мардикорлик. Инқилобга қадар 123 минг нафар мардикор сафарбар қилинди. Қора денгиздан Болтиқ бўйигача мардикорлар корхона, кон, ўрмонларда ишладилар. Мардикорлар зах, ер ости кони ва ҳарбий объектларда меҳнат қилишган. Феврал воқеасидан сўнг мардикорларда ҳушёрлик пайдо бўлиб, ишламай қўйишди. Улар иш жойларидан қоча бошладилар.Туркистон ҳарбий округи қочоқ мардикорларни ушлаш ва яна иш жойларига қайтариш бўйича шошилинч чоралар кўра бошлади.Туркистон Муваққат ҳукуматининг раиси Шчепкиннинг буйруғи билан поезд бекатларига

қоровуллар қўйилиб, қочоқлар тутилган ва иш жойларига яна қайтарилган. 1917 йил апрел ойидан бошлаб, мардикорларни озод қилиш ҳақида фармон чиқди, мардикорлар қайтарилди. Уларнинг қайтиб келиши учун на Россия, на маҳаллий ҳукумат раҳнамолик қилган. Мустафо Чўқаевнинг эслашича, мардикорлар тушган вагонлар станциянинг четига чиқариб қўйилган. Кўплари очлик, сувсизликдан ҳалок бўлганлар. Қайтиш ниҳоятда мушкул кечган. Мардикорлик маҳаллий халқнинг хира ва басир кўзини очди, қалбини булоқ сувидек “қуйқа”лардан тозалади. Бу борада “Вақт” газетасининг мухбири Ш.Муҳаммадиёров ёзади: “Мардикорлик улар (туркистонликлар) учун бир мактаб бўлар. Халқ ер-сув кўрар, очилар, тил ўрганар. Халқ бундай мактабга бениҳоя чанқаган. Туркистон учун ҳозир бешик эмас, мактаб керак”. Хушнудлик, оқ фотиҳа ва мусиқа билан мардикорликка жўнатган фарзандларини халқ қайтишда кўз ёши билан, беҳад қайғу-алам билан кутиб олишдилар. Бу кўз ёшлар бадиий адабиётда ҳам ўзининг аксини топди. Мунгли ва маъюс мисралар битилди. Ҳазин мисралардан шундай садо эшитилади: Фалакни жавридин синган ўшал болу парим келди, Вужудим боғи наҳли (арининг асали), равшани чашм тарим келди. Мардикорларнинг қайтиши, кутиб олиниши, ғаму ғуссага ботган руҳларини Сидқий қатор шеърларида қаламга олди. “Шўройи исломия”дан катта умид кутган Сидқий “Ҳуррият” шеърида шундай хулосага келади: Яшасун ҳуррият билан иттифоқ, Қирилсун хиёнат эли ва нифоқ. Ватан ва миллат тушунчаси бу давр адабиётининг бош муддаосини ташкил қилганидек шеъриятнинг ҳам асосий мавзусига айланди.

Ҳамза: Миллат деган кимса суймас дунёни, Мол ила, жон ила бўлур қурбони. Миллат йўлида кетар бўлса боши, Миллат тараққийси ўлгай талоши. Миллатнинг келажаги ва тараққийси “ миллат баҳори ” тимсоли билан мажозланди. Авлоний: Ҳар ғамнинг поёни бордир, ҳар аламнинг охири, Ҳар зимистоннинг баҳори, ҳар хазоннинг охири. Лутфий Олимий: Кулгил, Лутфий, чекма ҳеч ҳам, етар, гул очилади, Кетар қишлар, бўрон-қорлар, бўлар миллат баҳори. Жадид шеърияти жадидчилик қарашдаги бир назарий фикрга дадил болта урди. Жадидчилар дастлабки йилларда барча тараққиёт ва озодликнинг гарови илму фан дейишган эди. Фақат илму фан билан истиқболга эришиб бўлмас экан, бунинг учун халқнинг уйғониши ва кураши ҳам лозим. Баъзи миллат шоирлари Европанинг маданияти ва тараққиётини ҳаддан ташқари мақтар ва унга ружу қўяр эдилар. Уларнинг давлати аслида маданийлашган ваҳший экани аёнлашди. Нерунинг айтишича: “Миллатчилик қолоқлик эмас, мустақиллик талаб қилиш маҳдудлик ҳам эмас”. Буни Британия пеш қилган экан. Қисқаси, жадид шеъриятини мустақиллик тарихи билан боғлаб ўрганиш энг тўғри йўлдир ва бу тарих учун яхши материал ҳам бериши шубҳасиз. Жадид шеърияти поэтикаси алоҳида олинган шоирлар ижоди бўйича қилинган ишларда озми-кўпми тилга олинган. Аммо давр шеъриятининг поэтикаси яхлит тарзда ҳали ўрганилган эмас.

20-30-йиллар шеърияти майдонида мумтоз шеърият билан жадид шеърияти рўбарў келди. Ҳар икки қутб бир-бири билан кесишди. Ҳатто баъзи масалаларда мумтоз шеърий анъаналари янгисига ўрнини бўшатиб беришга мажбур бўлди. Бошқача айтганда, жадид шеърияти мумтоз ва янги шеърият чорраҳасида пайдо бўлди. Чунончи, жадид шеъриятида мумтоз шеърият жанрлар - ғазал, рубоий, туюқ, таърих, муаммо, мухаммас, мусаддас, мусамман, айниқса, маснавий фаровон қўлланилди. Саёҳатнома мустақил жанр сифатида шаклланди, ғазал ижтимоий мазмун касб этди. Жадид шеърияти - мазмунан янги. Шу боис ҳам янги мазмун ўзича янги шаклни ҳам талаб қилди. Бу, энг аввало, поэтик образда намоён бўлди. Анъанавий поэтик образлар боғу бўстон, гул, гулзор, булбул, гулу ғунча, гулоб, ари боли кабига «абас» (беҳуда, бефойда) сўзини қўшиш билан Авлоний янги мазмун юклаган. Мисол: “ айшимиз гулзорига ўт тушди барқи чархдин” (Абдулла Авлоний) мисрасидаги гулзор, барқи чарх - анъанавий поэтик образ ҳисобланади. Унга «ўт тушди» сўзини қўшиш билан мутлақо янги маъно касб этган. “Айшимиз гулзорига” иборасидаги айиш ҳуда-беҳуда майишат маъносида эмас, осойишта, фаровон турмушимиз маъносидадир. “Булбули шўридани дом ила ҳур кўрмак абас» каби мисрага ҳам худди шу фикрни айтиш мумкин. Хондайлиқий мардикорларни кутиб олиш маросимига бағишлаб ёзган “Хуш келдингиз” шеърида “боғи наҳл” , “дурахшон гавҳар”, “каҳрабо”, “боғу тарим”, “нек ахтар” каби анъанавий назмий образларни мардикорлик воқеаси ва унинг иштирокчилари ҳаётига нисбат берган. Янги поэтик образларга “Европа оловланди” (Авлоний), “Миллат баҳори”, “қорбўрон” (Л.Олимий), “хазон” (Ҳамза), булут, қора булут, кишан (Чўлпон), “Миррих юлдузи” (Фитрат) кабилар мисол бўла олади. Анъанавийлик ва янгиланиш шеърий вазн ва қофияда ўлароқ тезкорлик билан содир бўлди.

Форс-тожик шеърияти таъсирида туғилган аруз вазни жадид шеъриятида сўнгги ҳукмронлигини давом эттириб, ундан кейин бармоққа ўрнини бирмунча бўшатиб берди. Сокин (ундош - ҳаракатсиз) ва мутаҳаррик (унли - ҳаракатли) ҳарфларининг бирикувидан сабаб, ватад, фосила ҳосил қилинган. Жузвлар (энг кичик қисм)нинг муайян такроридан арузнинг вазнлари юзага келган. Бошқача айтганда, бу усулда товуш эмас, ҳарф асосий ролни ўйнаган, яъни график вазн дейиш ҳам мумкин. Арузшунос Алибек Рустамовнинг уқтиришича, бўғин ёки ҳижо тушунчаси бўлмаган бир пайтда жузв атамаси ишлатилган. Жузв сўзининг ўрнига бўғин сўзини ишлатса, тўғри бўлади, шунда талаффуз ва ёзув бирликлари қоришиб кетмайди, қоида аниқ, ихчам тус олади, деган қарашни олға суради. Бир вақтлар Фитрат “Туркий тил аруз вазнига мос эмас” деган эди. Бу фикр кўп баҳсларга боис бўлди. А.Рустамов, Ҳ.Неъматов, У.Тўйчиевлар - ўзбек тилидаги бўғинларни чўзиш ҳам, қисқа қилиш ҳам мумкин, деган қараш тарафдори. Шу маънода аруз туркий тилларга ҳам хосдир. Арузни ўрганиш ва татбиқ қилишда ўқиш-эшитиш усулини қўллаш маъқул. Бу усул асосида жадид шеъриятининг вазнини аниқлаш имкони туғилади. Бу даврда таржима шеърлар ҳам арузда ўгирилган. Чўлпон Пушкиннинг “Булбул ва гул” шеърини арузнинг ҳазаж баҳрида таржима қилган. Арузда сифат ўзгариш миқдор ўзгаришга ўта бошлаган. Натижада бир шеърда аруз, бармоқ ва сарбастнинг унсурлари баробар қўлланилган. Бу – вазнларнинг алмашиш жараёнининг бошланишидан далолат. Тўғри, бармоқ, айниқса, сарбаст вазнининг ўрин олишида турк шеъриятининг самарали таъсири бўлди, бу шубҳасиз. Н.Афоқова ўзининг “Жадид шеърияти поэтикаси” монографиясида “Жадид адабиётида аруз аввало фонетик ўзгаришларга учради” (-Т., 2005, 26-бет), деган яхлит хулосага келади. Биз бу хулосага қўшиламиз. Арузда фонетик ўзгаришнинг бир нечта тури мавжуд бўлиб, унинг уч кўринишига тўхталамиз, холос.

1. Истиҳлоф – яъни амалда қисқа айтиладиган товушни вазн талабига кўра чўзиқ ўқиш. Бу ҳолат жадид шеъриятида анъанага айланди. Боғ - да ки а / сал – а – ри чақ / ди би-зи/ Лаб-ши-ши-риб / до-ғ-дур-миз / уч ки-ши Фо и ло тун фо и ло тун фо и лун Рамали мусаддаси маҳзуф вазнида. 2. Таслим – сўз маъносини бузмай, айрим товушларни ўзгартириб ўқиш. Ман аз ту - - - Маназ ту v - - Ман зи ту - v - Ман зи ту - v v Буни Фитрат мисолга келтирган. 3. Вазн талаби билан товушларни тушуриб қолдириш ҳодисаси жадид шеъриятида сероблашди. Ўн – тў /р/ [т] ў-ғул-ет ти-қиз бер/ сун-ху-до-ван-ди жа-ҳон, Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун Рамали мусаммани маҳзуф. Биргина ўн тўрт сўз бирикмасини фоилотунга мослаштириш учун ўн- тў-р[т]ў-ғул/шаклига келтирилиб, [т] товуши тушириб қолдирилган. Қисқаси, аруз вазнидаги кенглик ҳисобга олиниб, “эркин аруз” (Н.Афоқова) атамаси вужудга келган. Жадид шеъриятида бармоқнинг шаклланиши ва такомили ҳам ўзига хосдир. Шеършунослик ва мусиқашунослик илмида “шарқи” атамаси яшайди. Мусиқашунослар уни кўпинча мусиқага оид атама деб келишди.

Бу атама ўз ўрнида бармоқ тизимига ҳам ишлатилганини унутмаслик лозим. Шарқи-туркий бармоқ, қолаверса, шарқ назмида қадимдан қўлланилиб келинган, аммо унинг назарияси билан шуғулланиш эътибордан қолиб кетаверган. Фитрат ўзича эслаб, “бармоқда шеърни биринчи мен ёздимми ёки Чўлпонми, эслай олмайман, лекин унинг назариясига мен биринчи киришдим”, дейди. Аруз билан бармоқнинг алоқаси бу даврга келиб, ўзгача маъно касб этди. Гарчанд, жадид шеъриятида дастлаб аруз асосий вазн ҳисобланса- да, кейинчалик шеъриятнинг мазмун ўзгариши ва хориж шеър тузилишининг таъсирида бармоқ етакчилик қила бошлади. Бунга яна бир сабаб халқ оғзаки ижодидаги бармоқ вазнининг оҳанги аруз таъсирини аста-секин сиқиб қўйиши бўлди. Шундай қилиб, арузнинг бармоққа ўтишида халқ оғзаки поэтик ижоди кўприк вазифасини ўтади. Бармоқнинг тизим даражасига кўтарилишида Авлоний ва Ҳамза муҳим рол ўйнади. Ҳамзанинг “Миллий шеърлар учун миллий ашулалар” тўплами, Авлонийнинг “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар” мажмуасидаги шеърларнинг аксарияти халқ оғзаки ижоди оҳанги ва вазнидадир. Бармоқ тарихига келсак, бу ҳақда Навоий маълумотлари ҳам бу вазннинг қадимийлигидан огоҳ этади. Аҳмад Яссавий, Боқирғоний, Муқимий ҳам бармоқда ижод қилганлар. Жадид шеъриятига келиб, бармоқ тизим даражасига кўчиб, ҳоким вазнга айланди. Бунга қадар аруз билан бармоқ орасида ўзаро таъсирлар бўлгани аниқ. Бармоқ мисралардаги бўғин ва туроқларнинг тенглигига асосланади. Дастлаб бўғинларнинг тенглиги кузатилмаган ҳоллар ҳам учрайди. Авлоний: Туғуб ўсдим бу Ватанда = 8 Ватаним йўқ мисли жаҳонда. =9

Байт гарчанд бармоқда ёзилган бўлса-да, иккита истисно мавжуд: 1) мисрада бўғинлар тенг эмас (8+9); 2) айрим сўзларнинг шакли бузилган ҳолда ишлатилган: туғуб-туғилиб. Ҳар икки истисно арузнинг бармоққа таъсири туфайли содир бўлган дейиш мумкин. Худди шу истиснолар арузда қоида шаклига кириб қолган. Бармоқнинг энди такомиллаша бориш жараёнида бундай истиснолар кузатилиши табиий ҳолдир. Сарбаст шеър . Бармоқ ҳали тўлиқ ҳукмрон бўлгунгача арузнинг таъсири бўлиб турди. Аруздаги бир бўғинни қўшиш ёки қисқартириш ҳодисаси бармоққа ҳам кўчди. “Туғилиб” сўзи - туғуб, қазияси сўзи - қазя каби ёзилган ва талаффуз ҳам қилинган. Бу керакли фикрни ифодалаш мақсадида сўзларни ихчамлаштира олмаслик ёки атайин нуқсонга йўл қўйиш ҳодисаси содир бўлди. Бунинг натижасида туроқлар ёки кичик мисрачалар туғилди. Буни шоирлар ўз вақтида пайқадилар. Масалан, Чўлпон 1922 йилда ёзган “Тун” шеърининг тагига “эркин шеър”, деб ёки Ҳамза “Шеъри мансур”ининг остига “сарбаст”, деб ёзиб қўйган. Шунингдек, Ҳамзанинг “Қутлуғ бўлсин” шеъри ҳам сарбаст деб қайд қилинган. Аёнлашадики, сарбаст шеър асримизнинг ўнинчи йилларида бармоқнинг тармоғи сифатида турк сарбаст шеъри таъсирида шакллана бошлаган. Аммо бу вазнга “ўгай кўз” билан муносабат қилингани учун унинг назарияси узоқ вақт ишланмай келинган. Фитрат ўзининг “Адабиёт қоидалари” китобининг 44-бетида “Адабиёт, шеър торликни истамайдир, торликда ўсмайдир” деган ва бунга ўзи амал қилиб, янги публицистика ва драмалар, турк шеърияти таъсирида сарбаст шеърлар ёзди.Сарбаст шеърнинг шаклланишида Ҳамза, унинг такомилида Фитрат ва Чўлпон асосий рол ўйнади. Бармоқ ҳам торликни истамай қолди. Чунки шоирнинг фикри, поэтик туйғулари бармоқнинг турғун қолипига ҳамиша сиғавермайди. Шунинг учун бир мисрада бўғин узун, иккинчисида қисқа, бу ҳолат

ҳатто банд тизимида ҳам кўриниш берган. Жадид шеъриятида сарбастнинг туғилиши 3 босқичда кўзга ташланади: 1 - босқичда бир -икки ўринда бармоқнинг бўғин миқдорида ўзгариш бўлган давр. Чўлпоннинг «Бузилган ўлкага» шеърида бир-икки ўриндагина бўғинлар миқдорида ўзгариш содир бўлган. Учар қушдек ёт йигитлар қаерда? -11 Тоғ эгаси сор бургутлар қаерда? -11 Эй, ҳар турли қулликларни сиғдирмаган ҳур ўлка -15 Нега сенинг бўғзингни бўғиб ётар кўланка? -14 2-босқичда бармоқ билан сарбаст аралаш келиш ҳолати кузатилади: Хотинларнинг пардаси, -7=4+3 Бойларнинг юраги, -7 = 4+3 Қариларнинг гавдаси - 7=4+3 Йиртилғон -3 Ёрилғон -3 Эзилғон -3 Фитратнинг «Миррих юлдузига» шеъридан олинган ушбу парча бармоқнинг қўшма вазнига мансубдай. Аммо охирги бандни «Йиртилғон, ёрилғон, эзилғон» шаклида ёзсак, 9 бўғинни ташкил қиладики, бундай ҳолатда парчада бармоқ билан сарбаст аралаш келган бўлади. 3-босқичда бармоқ сарбастга тўлиқ ўтган. “Бинафша” шеъридан мисол: Бинафша -3

Айт менга -3 Кимлардир уларким -6 Игнани бағрингга санчалар -9 Бинафша -3 Жадид шеъриятида қофия борасида ҳам жиддий ислоҳот ва ўзгаришлар содир бўлди. Мумтоз шеъриятдаги зебқофия (аа.аа-аа), зулқофия (икки сўзнинг қофия бўлиб келиши) анъанавийдир. Маълумки, мумтоз адабиётда қофиянинг композицион марказида равий туради. Ундан олдинги ҳарфлар бир-бири билан уйқаш келса, эънот ҳисобланган. Бу ҳолат ҳам давр шеърияти қофиясида учрайди. Мумтоз қофиядаги равий график қофиядир, яъни ҳарфларнинг шакл жиҳатидан ўхшашлиги талаб қилинган, масалан, кўп-хўб қофия, чунки охирги ҳарфлар араб имлосида шакл жиҳатидан ўхшаш.Жадид адабётида ана шу каби қонунлашган қофияларда ўзгариш бўла бошлади.Авлонийнинг “Биз нима ҳолдамиз?” шеърининг қофияси: покмиз-хокмиз, тоқмиз-чоқмиз, бебокмиз-эркакмиз-кетмоқдамиз кабилар равий қоидасига тўлиқ риоя қилинмаган. От сўз туркумидаги сўзлар билан қўшимчани қофия қилиш, яъни қўшимча асосида юзага келган қофиялар ниҳоятда фаровонлашиб кетган: Сидқийда: суюрман – бўлурман – қилурман – ювурман – келурман – ўқурман - этурман кабиларда ўзак қисм оҳангдош эмас, бу равий қоидасига зиддир. Унда “урман” қўшимчасигина оҳангдош. Мумтоз қофияда бир сўз икки марта қофияга жалб қилинмайди. Сидқийда бир шеърда “наво” ва “бало” икки марта қофияга тортилган. Баъзи шеърларда қофия тушиб қолиш ҳолатлари ҳам учрайдики, А.Қаюмов, Э.Иброҳимова буни Увайсий шеъри муносабати билан ўрганиб, “оқ шеър”нинг пайдо бўлишига асос деб қараганлар. Хулоса, аруз вазни ва равий қоидасига асосланувчи қофияларда ўзгариш юзага келиб, қофия оҳангдорлигида ранг-баранглик, шаклий хилма-хилликлар пайдо бўлган.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

Похожие

Юсуф Сарёмий шеърияти

Жадид драматургияси

Жадид насри

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Ҳозирги ўзбек шеърияти ва экологик муаммолар