«Монахлар ҳақида ўттиз икки ҳикоя» (Монахлар хакида уттиз икки 32 хикоя) - Литература - Рефераты

«Монахлар ҳақида ўттиз икки ҳикоя» (Монахлар хакида уттиз икки 32 хикоя)

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

131 KB

«Монахлар ҳақида ўттиз икки ҳикоя» Режа: 1. Қадимги ҳинд драматургияси 2. Биринчи ҳинд драматурги БХАСА 3. Драматург Шудрака ижоди

Таянч сўз ва иборалар: Бхаса, Саумилла , Кавипутр, хаёлий Васавадатта, Ганапати Шастри, Тривандрум пьесалари, Свапнавасавадатта, Пратиджняугандҳараяна, чопар, элчи, Гхатоткач, Бхим, дута, Дутагхатоткач, Урубханга, Карнабҳара, Карн, Дурьйодхон, Балачарита, Абхишеканатака, Авимарака, Протимнатака, Ромео ва Жульетта, Чарудатта, Васантасена, Яугандхараяна, Пратиджняугандхараяна, Шудрака, Лойдан ясалган аравача, Мриччхакати ка, Бечора Чарудатта, Арьяка, Палака, Майтрея, гетера, Калидаса, Дандин, Мирза Русва. «Монахлар ҳақида ўттиз икки ҳикоя» асари «Панчатантра», «Шоҳ тахти ҳақида ўттиз икки ҳикоя» ёки бўлмаса «Тўтининг етмиш ҳикояси» каби асарлардагидек қолиплаш усулида ёзилмаган. Бу асарга қолиплаш усулининг зарурати ҳам бўлмаган. Чунки ҳикоялар бир-бири билан тўқима сюжет орқали боғланиб кетаверган. Бир томондан, ҳикоялар Афанди ҳикоялари тарзида бўлиб уларда аҳмоқлар устидан қўлиш бош мақсад қилиб олинади, лекин танқидга олинганлар жами ят нинг истаган вакили эмас, балки айнан монах лардир, лекин истаган монах эмас камбағаллар тоифасига кириб қолган монахлардир. Уларни ҳинд жамиятидаги шиваит лар «Бҳаратака» деб номлайдилар. Асар ҳақида турли тахминлар мавжуд. Улардан бири И.Хертел тахмини бўлиб, унинг фикрича «Бҳаратакадватриншати» ҳикоясида жайн дини монахлари ҳақида сўз боради. Асар муаллифи жайн дини вакили Мунисундари (1360-1447) деб тахмин қилинади. Асар ҳикояларида жайн монахларининг шиваитлар билан ғоявий кураши тасвирланган. Бу албатта тахминий фикрлардир. Лекин шунга қарамасдан жайнлар орасида кенг тарқалган анекдотлар бу фикрда қандайдир асос борлигини, қисман бўлса-да, исботлайди. Асарнинг услуби жуда оддий, ҳаттоки тили анчагина содда, лексик жиҳатдан камбағал десак ҳам хато бўлмайди. Ҳар бир ҳикоя бошига киритилган икки мисра шеърни ҳисобга олмаганда шеърий киритмалар деярли йўқ. Асар таркибидаги диалектларнинг (айниқса гужарати диалекти) кўплиги ҳам асарнинг халқ оғзаки ижодидан кўп фойдаланганлигидан дарак беради. Ҳикоялар таркибида саводсиз ва маданиятсиз ўқитувчиларни масҳаралаш, ўқитувчилар тилида тез-тез ишлатиладиган ибораларнинг кўплиги ҳикояларни «мактаб қиссалари» жанрига яқин туришини кўрсатади. Қуйида асар ҳикояларидан айримлари намуна сифатида келтирилади.

«Карликнинг давоси» Сўз маъносин чақмаган, бажарар чалкаш ишни Ўғлин урган олимдек бўлар шарманда доим. Карантака кишлоғида бир қари карқулоқ монах яшар экан. Унинг ўқувчиси устозининг карлигидан қийналар экан ва унга даво изламоқ ч и бўлибди. Бир куни у бир табиб уйига дори сўраб келибди. У ерда эса табиб шу куни биринчи марта саккиз ёшлик ўғлини мактабга жўнатаётган экан. Отаси унга ғазаб билан қичқирса ҳам ўғли қулоқ солмаётган экан. Шунда отаси дебди: «Эй , нима эшитмаяпсанми?» У ҳеч жавоб бермабди. Шунда ғазабдан отаси болани устунга боғлаб қўйиб роса урибди. Калтакдан жони оғриган бола: «Отажон, эшитаяпман, эшитаяпман» деб жавоб берибди. Эшик ортида турган монах буларнинг ҳаммасини кўриб туриб ўзига хулоса қилибди: «Карликдан қутулиш нинг давоси шу экан-да. Мен ҳам устозимни шундай қилиб даволайман». Ўқувчи уйига келиб худди шундай қилибди. Шунда одамлар куч билан устозни ўқувчининг қўлидан тортиб олиб дебдилар: «Эй, номаъқул, нега ожиз устозингни калтаклайсан?» Шунда у дебди: «Эй, аҳмоқлар. Сиз нимани ҳам тушунар эдингиз? Мен ўз устозимнинг қулоғини кар ликдан тузатаяпман. Сизларнинг нима ишингиз бор?». Одамлар сўрабдилар: «Ким сенга бундай давони ўргатди?» Ўқувчи жавоб қайтарибди: «Мен бугун бир табиб уйига борган эдим, у ерда табиб ўзининг кар ўғлини шундай қилиб тузатаётганини кўрдим. Бола кўз олдимда тузалди. Шу ерда одамлар болани роса койиб ҳайдаб юборибдилар. Ақлли одам бундай ишни ҳеч қачон қилмайди. Бу ўн тўртинчи ҳикоя эди. Оч к ўз ўқувчи Аҳмоқни шогирд қилмас ақлли устоз

Устозни алдаб қочар бундайин аҳмоқ. Катерака қишлоғида узун сочли Лунтхака яшар экан. Унинг Кунтхака деган шогирди бор экан. У жуда аҳмоқ ва очкўз бола экан. Унга кунлардан бир кун бир байрам муносабати билан уйидан ўттиз иккита ёғда қовурилган ўттиз иккита гумма тегибди. Уларни олиб устози ёнига кетаётганида очлик уни қийнабди, шунда у ўйлабди: «Буларни олиб борсам устозим барибир менга ярмини беради, ўша ярмини ҳозир еб қўя қолай дебди». Шундай деб у ўн олтита гуммани еб олибди. Йўлда яна ўйлабди: «Бу гуммани олиб борсам менга унинг ярми тегади, ўша ўзимнинг улушимни ҳозир еб қўя қолай деб саккизта гуммани яна еб қўйибди. Қолганини олиб бориб устозига берибди. Шунда устози: «Ия, бу нимаси? Сенга уйдан фақат саккизта гумма тегдими? Ёки биронтасини йўлда еб қўйдингми?»  деб сўрабди. Шунда бола жавоб берибди: «Менга ўттиз иккита гумма теккан эди, қолганини эса еб қўйдим». Устози сўрабди: «Қандай қилиб?». Шунда ўқувчиси қолган гуммаларни ҳам ҳаммасини оғзига солиб еб бўлиб: «Мана шундай қилиб еб қўйдим» деб тушунтирибди. Устози эса шундай қилиб оч қолган экан. Буни эшитган одамлар ҳам ҳайратдан ёқа ушлабдилар. Қадимги ҳинд драматургияси Bharatanatyashastra Ҳинд драматургияси энг қадимий драматургиялар сирасига киради. Қадимийликнинг биринчи асоси  унинг дастлабки шаклланиши ҳинд адабиётининг биринчи ёдгорликлари бўлмиш ведалар давридаёқ бошланганидир. Чунки драматургия элементлари ҳисобланган диалог, мимика ва рақс турлари ведалар даврида маъбудларга қурбонлик келтириш жараёнларида ижро этилган. Драматургия қадимийлигининг иккинчи асоси  ҳинд эпослари даври билан боғлиқ бўлиб, «Махабҳарата» эпосидаги ната , яъни пантомимо санъати ҳақида сўз боргани, халқ театрлари орасида қўғирчоқ ва соя

театрининг кенг тарқалганлиги, ҳамда «Рамаяна» ва «Махабҳарата» эпосларининг узоқ асрлар давомида халқ театрлари саҳналарида ижро этилиб келингани ҳинд драматургияси такомилида катта аҳамият касб этганини кузатишимиз мумкин. Драматургия қадимийлигининг учинчи асоси – «Натьяшастра» асари бўлиб, у драматургияга оид энг йирик ва мукаммал билимлар тўпламидан иборат. Ҳиндистоннинг театр ва кино санъатида ушбу китоб ҳанузгача ўз аҳамиятини йўқотмаган. Драманинг яратилиши ҳақида «Натьяшастра» нинг ўзида бир афсона келтирилган. Афсонада айтилишича, олтин аср тугагач , илоҳлар еру-кўкни яратган Брахмадан барча каста аъзолари баҳра ол иши мумкин бўлган бирон нарса яратиш и ни сўра ган лар, шунда Брахма драмани ярат ган экан. Донишманд Бҳарата ўзининг юзта ўғлига театр санъатини ўргатади ва уни маъбуд Шивага намойиш этади. Драмадан лол қолган Шива унинг яна ҳам гўзалроқ бўлишини тилаб унга рақс санъатини совға қилган экан. Шундан сўнг драма етук бир санъат турига айланган дейилади. Бҳаратанинг феълидан мамнун бўлган осмон маъбудлари эса бироз вақт ўтгач Бҳарата орқали драмани халққа тақдим этишга руҳсат берганлар. Мана шу афсонага кўра Бҳарата «Натьяшастра» асарининг муал лифи деб қабул қилинган.Рақс санъати маъбуди тўрт қўл ва тўрт оёқли бўлиб «Натхраж» номи билан юритилади. Шундан бери санъат соҳаси билан боғлиқ ҳар бир иш «Натхраж» маъбудига сиғиниш билан бошланиши қадимдан анъанага айланиб кетган. Ҳинд драматургияси турли жанрлар га бўлинади. Мутахассислар уларни асосийси 10 та, иккинчи даражали жанрлар эса 18 та деб ҳисоблайдилар. Драматургия қоидасини яратган олимлар Кавирагу, Дхапайю, Бхосатт ва лардир. Асосий жанрда («рупик», «питак» жанрлари) бош қаҳрамон сифатида фақат маъбудлар, шоҳлар ёки афсонавий қаҳрамонлар бўлиши мумкин. Иккинчи даражали жанрларда («упарука» ва б. ) эса бош қаҳрамон сифатида инсон иштирок этиши мумкин.

Ҳинд драматургиясида томошабин кайфияти биринчи ўринда туради. Чунки санъат, аввалом, бор инсоннинг бахти, хурсандчилиги, унинг ҳаётини гўзаллаштирувчи, унда ҳаётга нисбатан меҳр уйғотиш учун хизмат қилиши лозим деб қаралган. Шу боис қадимдан ҳинд театр саҳнасида инсонни камситувчи, уни ерга урувчи, томошабинда ғазаб ва умидсизлик ҳиссини уйғотувчи эпизодлар, ёмон сўзлар ишлатиш ман этилган. Театрда ҳар бир деталь томошабин кайфиятини ҳисобга олган ҳолда саҳналаштирилган. «Натьяшастра»да ҳам томошабин эътиборини кўпроқ жалб этиш учун инсон ички дунёсига кириб бориш, унга ижобий таьсир кўрсатишнинг хилма-хил усуллар назарий асослаб берилган. Саҳнасида ҳар бир персонаж тақдирига ҳам жиддий ёндошиб, унинг ҳар бир муаммоси иложи борича ижобий ҳал қилиниши таъминланган. Шу боис саҳна асарлари, ва умуман санъат, ҳинд халқи учун дам олиш, руҳий озуқа олиш, келажакка ва яхшилик ғалабасига ишонч руҳини тарбиялаш, севги ва меҳр-муҳаббатни олқишлаш каби хусусиятларни ривожлантириш йўлида хизмат қилган. Саҳнада турли ҳодиса ларнинг бажарилиши , масалан, арава ғилдирагининг товуши, қаҳрамоннинг саҳнадан йўқ бўлиб қолиши каби турли ҳодисалар актёрлар мимикаси ёки маълум бир мусиқа билан томошабинга етказилган. Ҳаттоки абстракт ҳис туйғулар ҳам ўз белгиларига, яъни рангларига эга бўлган: Хурсандчилик саҳнасига оқ ранг Севги саҳнасига тўқ кўк ранг Ғазаб саҳнасига қизил ранг Қаҳрамонлик саҳнасига кулранг Қўрқинч саҳнасига қора ранг Ҳайронлик саҳнасига сариқ ранг Саҳнага маъбудлар ҳам воқеалар мазмуни асосида танланган, жумладан: Хурсандчилик саҳнасига Рам маъбуди Севги саҳнасига Вишну ёки

Кришна Ғазаб саҳнасига Сакра маъбуди Қаҳрамонлик саҳналарига Варуна маъбуди Қўрқинч саҳналарига Яма маъбуди Ҳайронлик саҳналарига Брахма маъбуди Сюжет воқеаларининг ривожига қараб юқорида келтирилган шартли белгилар асосида саҳна безатилган ва улар, ўз навбатида, томошабинга асар таъсирини кучайтириш учун хизмат қилган. Театрда тил хилма-хиллигини ҳам кузатиш мумкин. Персонажлар агар маъбуд, брахман ёки шоҳ бўлса санскрит тилида сўзлашган. Аксинча персонаж оддий халқ вакили бўлса, улар пракритларда, яъни ўз она тилларида сўзлашганлар. Пракритлар ҳам бир хил бўлмаган. Масалан, савдогар ёки деҳқон тили бир-биридан фарқланган, ҳарбийларники ёки ҳунармандларники яна ўзгача бўлган. Ҳар бир касб вакили ўз шевасида сўзлашган. Масалан, Бхасанинг «Панчаратра» («Бешке ча») асарида Бриханнала нинг аравакаши пракритда гапириб туриб бирданига бошқа тилга яъни, санскрит тилига ўтиб кетади. Тилни ўзгартириш усули эса ўша давр драматургиясининг севимли одатига айланиб кетган. Композиция жиҳатдан эса пьесалар аниқ бир қолипга солинмаган, яъни, мураккаб композицияли бўлган. Драматургия учун хос бўлган биргина умумийлик бу театрнинг бошланиш ва якунланиш қисмларининг ташкил этилиши эди. Театр бошланишининг ўзига хослиги дастур бошланишидан олдин саҳнада театр директори пайдо бўлиб томошабинни театрнинг қисқача мазмуни билан таништиради, яъни уни психологик жиҳатдан театр воқеаси ичига олиб кириш вазифасини бажаради, натижада томошабин ўзини худди воқеа ичида тасаввур эта бошлайди. Сўнгра директор ғойиб бўлиб бирданига сўзланаётган воқеа бошлаб юборилади. Бу усулда томошабин ташқи дунёдан бутунлай ўзилиб қандай қилиб театр воқеалари ичига руҳан кириб кетганини сезмай қолади. Бу эса театр муваффақиятини, томошабин олқишини таъминловчи энг яхши усуллардан биридир.

Драмада бундан ташқари наср билан назм нинг аралаш ишлатилиши ҳам драманинг таъсир доирасини таъминловчи омиллардан ҳисобланади. Оддий суҳбатлар насрда бўлса, севги ва эҳтирос билан боғлиқ эпизодлар мусиқа ва қўшиқлар билан ижро этилади. Ҳиндистонда театр, асосан, икки йўналишда ривожланган: сарой театри ва халқ театри йўналиш ларида. Театрлар, кўпинча, алоҳида ажратилган сарой ёки махсус биноларда намойиш этилган. «Натьяшастра» асарида театр биноларининг қурилиш режаси ҳам ишлаб чиқилган. Унда ҳар бир каста вакилларининг ўз ўрин диқлари, жойлашиш жойлари аниқ белгиланган. Шоҳлар ва сарой аҳли бир томонда, ўрта табақа вакиллари, яъни шифокор, ўқитувчи, инженер ва шу каби турли касб эгаларининг жойи иккинчи томонда, оддий халқ учун ажратилган жойлар ҳам алоҳида бўлиб, ҳеч ким бир-бирининг жойига ўтира олмаган. Ҳарбийлар ва санъат аҳли ҳам ўз ўриндиқларига эга бўлганлар. Театр саҳна си эса «Натьяшастра»да қ уйидагича тасвирланган: «Театр саҳнасида рақс учун ажратилган саҳна кенг ва чиройли бўлиши ва у устунлар билан безатилган бўлиб устунлар залнинг тоқиси билан туташган ҳолда бўлиши керак. Устунлар театр вақтида гулчамбарлар билан безатилган бўлиши лозим. Театр олдидан оркестр мусиқа ижро этади ва актёр парда ортидан чиқиб томошабинлар билан саломлашиб, уларга ҳам гуллар улашиб секин  аста томошабинларни театр воқеасига олиб киради. Театр саҳнасида қирққа яқин актёр иштирок этиши мумкин бўлган. Театр саҳнаси пардалар билан бир неча қисмларга бўлинган ва воқеанинг боришига қараб саҳнанинг маълум бир қисми очилиб бораверган. Актёрлар қўшиқ айтиш ва рақсга тушиш санъатини жуда яхши эгаллаган бўлиши лозим эди». Шу йўсинда ҳинд драматургияси турли хил ўзига хос қонун  қоидалар асосида қадимдан ривожланиб келган ва бугунги кунда ҳам ўша қоидаларнинг кўпчилиги амалда сақланиб қолганлигининг шоҳиди бўлишимиз мумкин.

Қадимги драматургиянинг бизгача етиб келган асосий вакиллари Бхаса, Шудрака ва Калидаса ҳамда Ашвагхоша лардир. Улар ўзларининг сермазмун драматик асарлари билан қадимги ҳинд театрини бойитиб, уни тараққиётнинг юқори чўққисига етишида катта аҳамият касб этганлар. Таянч сўз ва иборалар: ната, Натьяшастра, пантомимо, Бхарат, Натхраж, Кавирагу, Дхапайю, Бхосатт ва , рупик, питак, упарука, оқ ранг, тўқ кўк ранг, қизил ранг, кулранг ,қора ранг, сариқ ранг, Рам, Вишну, хурсандчилик саҳнаси, Сакра маъбуди, Варуна маъбуди, севги саҳнаси, Кришна, ғазаб саҳнаси, қаҳрамонлик саҳнаси, қўрқинч саҳнаси, Яма маъбуди, ҳайронлик саҳнаси, Брахма маъбуди, Панчаратра, Бриханнала, сарой театри, халқ театри Биринчи ҳинд драматурги БХАСА BHAASA Қадимги ҳинд адабиётида ўзининг ажойиб драматик асарлари билан из қолдирган адиб Бхасадир. Лекин унинг асарлари ҳақидаги маълумотлар фақатгина ХХ аср бошларида маълум бўлган. Бхаса санскрит адабиётида биринчи драматург ҳисобланади. Унинг исми биринчи Калидасанинг «Малявика ва Агнимитра» номли драмасининг иловасида учраган. Унда Калидаса ўзидан аввал яшаган уч драматургнинг номини қайд этган, улар: Бхаса, Саумилла ва Кавипутр лардир. Калидасанинг ёзишича уларнинг яратган пьесалари шу қадар халқ орасида оммабоп бўлганки, улар билан мусобақага киришиш бефойда бўлган. Лекин бу уч драматург ҳақидаги маълумотлар фақат Калидасанинг асарлари билан чекланганича қолди. 1909 йилдаги Ҳиндистоннинг жанубий қисмида олиб борилган археологик қазилмалар даврида ҳинд олими Ганапати Шастри томонидан кутилмаганда санскрит тилида 10 та пьесанинг қўлёзма нусхаси топилган. 1910 йилда эса Ганапати Шастри томонидан яна учта пьеса топилади. Бу уч пьесада ҳам муаллифнинг номи қайд этилмаган эди. Ушбу уч пьесанинг ичида «Свапнавасавадатта» ( «Хаёлий Васавадатта» ) драмаси бор эди. Ўрта

асрдаги ҳинд шеъриятининг назариётчилари бу асарни Бхаса томонидан яратилганлигини таъкидлаб ўтган эди лар. Ганапати Шастри топ ил ган пьесалар ни «Свапнавасавадатта» билан қиёслаб уларни бир муаллиф, яъни Бхаса яратилган лиги ни исботлади . 1915 йилда Ганапати Шастри пьеса ларни Тривандрум шаҳрида чоп эттирди ва улар илмий адабиётда «Тривандрум пьесалари» номи билан юритилади. Афсуски, п ьесаларда н ҳам Бхасанинг ҳаёти ҳақида ҳеч қандай маълумот топилмаган. Ганапати Шастри томонидан топилган 13 та пьеса нинг сюжети учун мавзулар, асосан, «Рамаяна» ва «Махабҳарата» эпосларидан олинганлиги аниқланган. Масалан, «Мадҳьяма вьйога» («вьйога»  санскрит тилида ўртанча ўғил дегани) «Дутагҳатоткач» («Элчи Гҳатоткач»), «Дутавакья» («Элчилик»), «Каранбҳара» («Карнабҳранинг тақдири»), «Урубханга» («Синган сон»), «Панчаратра» («Беш кеча») драмаларининг сюжети «Махабҳарата» эпосидан олинган. «Пратиманатака» («Натака ҳайкали ҳақида») ва «Абхишекантака» («Натака суркаш ҳақида») пьесалари «Рамаяна» асосида яратилган. «Рамаяна» н инг Кришна ҳақидаги бир бўлим и асосида «Балачарита» («Кришнанинг болалиги») асари яратилган. Удаяна шоҳи ҳақидаги номаълум икки афсона асосида «Пратиджняугандҳараяна» («Яугандҳараянанинг қасамё ди») ва «Свапнавасавадатта» («Хаёлий Васавадатта») пьесалари яратилган. Пьесаларнинг барчаси маъбуд Виш нуга бағишланган. Матнда барча илоҳ ларнинг номлари қайд этилган. Санскрит драматургиясида чопар образи анъанавий образлардан биридир. Бунга сабаб чопарлар асар давомида иштирок этиб , улар бўлаётган ва бўлиб ўтадиган воқеалар ҳақида маълумот бер иб туради лар. Тривандрум пьесала рида ҳам одатда чопарлар образига катта аҳамият берилган. Масалан, айрим пьесаларга бирданига учта чопар образи киритилган бўлиб , олдинма- кетин турли хил воқеалар ҳақида маълумот бер и б турадилар. «Панчаратра» нинг биринчи қисмида уч брахман Дурьйодхоннинг қурбонлик маросимини тасвирлаб берган. «Урубханга» да уч жангчи жанг майдонини ҳамда Дурьйодхон ва Бхим ўртасидаги жангни тасвирлаган. Бхаса

ўзининг «Мадҳьямавьйога» драмасида «Махабҳарата»даги ота  бола Бхим ва Гҳатоткачлар ўртасидаги учрашувни сюжет га асос қилиб олган. Бхасанинг «Дутагҳатоткач» драмасида Гхатоткач нинг Дхритраштра олдига элчи бўлиб бориши ҳақида сўз юритилади. («дута» санскрит тилида «элчи» деган маъно ни англатади). Бхасанинг яна бир драмаси «Дутавакья» дир. Бу асар ҳам элчилик мавзусига бағишланган, лекин бунда элчи сифатида маъбуд Кришна олинган. Кришна икки авлод жанги бошланишидан аввал куруларнинг олдига сулҳ тузиш таклифи билан юборилади, лекин унинг таклифи рад этилади. Бхасанинг кейинги драмаси «Панчаратра» номли драма. Бу асар ҳам «Махабҳарата» асосида яратилган. Асарда пандуларнинг ўн уч йиллик саргардонлик даври баъзи бир ўзгартиришлар киритилган ҳолда қайта яратилган. Бхасанинг «Урубханга» ва «Карнабҳара» асарлари «Махабҳарата» персонажлари Карн ва Дурьйодхон муносабатларига бағишланган. «Карнабҳара»да Карннинг Аржун билан бўлиб ўтган сўнгги жанги тасвирланган. Фақат шу асардаги воқеалар «Махабҳарата» воқеалари билан мос келади. Бхаса ижодининг ўзига хос томонларидан бири «Натьяшастра»да белгиланган қоидаларнинг унинг драма ларида бузилишидир . «Урубханга» шундай драмалардан бири бўлиб, унда «Натьяшастра» қоидаларига зид равиш да Дурьодхоннинг ўлими тасвирланган, яъни унинг Бхим билан сўнгги жанги акс эттирилган. Бхасанинг «Балачарита» пьесаси Кришна маъбуди ҳақида бўлиб, ушбу асар диний-дидактик ва афсонавий характерга эга. Бхасанинг бошқа икки асари «Абхишеканатака» ва «Протимнатака» пьесалари «Рамаяна» асосида яратил ган. Асар бош персонажи Рам. Лекин бу асарлар «Рамаяна» эпосидан унчалик фарқ қилмайди, биргина фарқи, «Рамаяна»да Рам океан соҳил ига келиб қўшинлар ёрдамида океан устига

кўприк қурдирса, «Абхишекана така» да Рам океан соҳилига келади, лекин кўприк қурилиши ҳақида сўз бормайди. «Пратиманатака» да асарида «Рамаяна»даги бир қанча муҳим воқеалар ёритилмаган. Масалан, Рам ва Раван ўртасидаги жанг, Вибхиша ннинг Ланка тахтига ўтириши ва шунга ў хшаш бир қанча воқеалар ёритилма ган. «Пратиманатака»да «Рамаяна»да мавжуд бўлмаган бир холат, яъни Бҳаратанинг ибо д атхонадаги авлиё билан бўлиб ўтган суҳбати киритилган . Бхасанинг лирик асарлари бу «Свапнавасавадатта» ва «Авимарака» лардир. Танқидчилар «Авимарака»ни Шекспирнинг «Ромео ва Жульетта» асари билан тенглаш тирадилар. Асарда афсонавий воқеа ва ҳодисалар ўз аксини топган. Асарда Бхаса табиат манзарасини шу қадар кўп тасвирлаганки, унинг ҳеч бир пьесасида табиат манзаралар и бу қадар моҳирона тасвирланмаган. И ккинчи лирик асар бу «Чарудатта» дир. Асарда оддий халқ , яъни ҳунарманд лар , деҳқонлар, кис со вурлар, чорвадор ва шу каби ларнинг ҳаёти тасвирланган. Асар нинг бош қаҳрамонлари Чарудатта (савдогар) ва Васантасена лардир. Асарнинг етакчи ғояси муҳаббат ва камбағаллик ҳамда улар асосида келиб чиққан муаммолар . Бхасанинг сўнгги асари «Пратиджняугандҳараяна» («Яугандҳараянанинг қасамёди») дир. Асарда биринчи ўринда сиёсат, ундан кейин эса муҳаббат туради. Асарнинг бош қаҳрамонлари Удаяна, Вассавадатта ва Яугандҳараяна лардир. Яугандҳараяна феълидаги уч сифат уни асарнинг бош қаҳрамонлардан бирига айлантирган. Бу унинг садоқатлилиги, донолиги ҳамда қатъиятли эканлиги. Хулоса қилиб айтганда, Бхаса ўзининг яратган пьесалари билан Ҳиндистон адабиёти, хусусан унинг драматургиясининг ривожига ўзининг улкан ҳиссасини қўшган адиб. Бхасанинг ҳар бир пьессаси ўзининг хилма- хиллиги, тарихий ва миллийлиги билан ҳар бир ўқувчининг эътиборини жалб эта олади.

2 Драматург Шудрака ижоди Shudraka Шудрака қадимги ҳинд драматургиясининг намояндаси. У ҳақда, яъни унинг ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ ҳеч қандай маълумот топилмаган. Унинг бизгача етиб келган биргина драмаси асосида унинг яшаб ўтган даври аниқланган, унга кўра Шудрака эрамизнинг III асрида яшаган деб тахмин қилинади. Унинг асл исми ҳам номаълум. Шудрака исми драманинг кириш қисмида ёзилган. Шу асосда у энг паст «шудра» табақасига мансуб бўлган деб тахмин қилинади. Шудраканинг адабий мероси борасида ҳам аниқ бир маълумот йўқ. Унинг «Лойдан ясалган аравача» номли битта драмаси етиб келган бўлиб, Шудрака номи билан бошқа ҳеч қандай асар топилмаган. «Лойдан ясалган аравача» пьесаси ҳинд халқининг севимли драмаларидан бири бўлиб қолган, шу сабаб Шудрака ҳам оммабоп драматург сифатида элга танилган. Драма санскрит тилида яратилган бўлиб, «Мриччхакати ка» деб номланади. Лекин Шудраканинг бу пьесаси ундан олдин яшаб ўтган драматург Бхасанинг «Бечора Чарудатта» асарининг қайта ишланган варинати эканли ги аниқланган. Шу боис икки драматургнинг асарида маълум ўхшашликлар ва фарқлар мавжуд. Шудрака Бхаса драмасининг сюжетига яна бир қўшимча сюжет киритиб икки линияли, яъни икки сюжетли ҳамда якуни ўзгартирилган драма яратган. Бхасанинг асари эса бир сюжетдан иборат. Икки драматургнинг пьесалари ғоявий жиҳатдан ҳам фарқланади. Икки пьесада биринчи сюжет воқеаларининг ривожланиши бошланғич тўрт кўринишда деярли бир хил боради, кейин ўзгаради. Иккала асарда ҳам биринчи сюжетда Васантасена ва Чарудатта нинг севгиси тасвирланган бўлса, Шудрака драмасида киритилган иккинчи сюжет воқеалари орқали драманинг якуни ўзгартирилган. Иккинчи сюжет сифатида драмадаги Арьяка нинг ўз амакиси Палака билан тахт учун кураш воқеаси киритилган. Бхасанинг драмасида эса уруш сюжети мавжуд эмас.

Иккала драмада ҳам бош қаҳрамонлар ва сюжет композицияси бир хил бўлса-да, Шудрака пьесасида айрим кичик  кичик эпизодлар ўзгартирилган, яъни Бхаса драмасида Майтрея Чарудаттага устки кийим эмас балки гулчамбар совға қилади. Шунга ўхшаш бошқа 2-3-4 қисмларда ҳам айрим эпизодлар ўзгартирилган, лекин умумий воқеа ўзгаришсиз қолган. Умуман олганда, иккала асар ҳам қадимий ҳинд жамиятидаги анъанавий бўлган гетера аёл тақдири мавзусига бағишланган. Гетералар, маълумки, ҳинд жамиятида аёллар касби бўлиб, бу касб эгаларининг тақди ри ўз қўлида эмас, балки шоҳ қўлида бўлиб, уларнинг бутун умри шоҳ ва сарой хизматида ўтади. Гетералар, айиқса, қадимги ҳинд жамиятида жуда катта аҳамият касб этган бўлиб, улар ўзи яшаган шоҳликнинг мулки ҳисобланган, гетералар сотилиши ҳам, сотиб олиниши ҳам мумкин бўлган, шу боис бу касб ҳинд жамиятида аёллар ҳаётига салбий таъсир этувчи касблар дан ҳисобланган. Лекин шу билан бир қаторда гетералар саройга катта маблағ келтирувчи манбаъ ҳисобланиб, уларнинг фаолияти маълум бир қонунга кўра назорат қилинган. Гетераларнинг саройда каттагина бир жамияти бўлиб, улар ҳатто давлат сиёсатига ҳам аралашиб, кези келганда, ҳатто шоҳга ҳам ўз таъсирини ўтказа олган. Гетералар шоҳона ҳаёт кечирган, уларнинг ўзига қарашли алоҳида яшаш жойлари, хизматкорлари, фарзандлари учун таълим берувчи устозлар, уларни ҳимоя қилувчи қўриқчилари бўлган. Гетеранинг фарзанди ҳам гетера бўлиб етишган, агар фарзанд ўғил бўлса, кўпинча ҳарбий соҳа билан шуғулланган. Уларнинг фарзандларини ҳар томонлама етук қилиб тарбиялаш учун саройда барча шарт-шароитлар яратилган ва бунинг учун жуда катта маблағ сарфланган. Шоҳ ҳурматига сазовор бўлган гетералар ҳатто давлат сиёсатига ҳам аралаша олган. Катта шоҳликлардаги гетераларнинг эса, ҳаттоки, ўз ҳарбий армиялари, каттагина маблағлари ҳам бўлган. Гетералик касби қадимдан мавжуд бўлганини шундан ҳам билиш мумкинки, уларнинг фаолияти махсус қонунлар асосида юритилган. Қонунга кўра гетера ўз касбидан ўз истагига кўра кета олмаган. Қонунда гетераликдан озод бўлишнинг фақатгина икки ҳолати кўрсатилган:

Биринчиси  шоҳ гетера аёлни ўз умр йўлдоши, яъни сарой маликаси деб эълон қилган ҳолдагина бу касбдан озод бўлиш мумкин. Иккинчиси – гетера аёлни маълум бир шахс сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлган. Бунда харидор шоҳ талаб қилган маблағни тўлай олиши шарт эди. Гетера образи ҳинд адабиётида анъанавий образлардан бири бўлиб келган. Жумладан, «Брихаткатха» асаридаги ҳикояларда, Бхаса, Шудрака, Калидаса драмаларида, Дандин, Мирза Русва романларида ҳамда бошқа бир қанча ёзувчиларнинг асарларида бир-биридан қизиқарли ва сержило гетера аёллар образи яратилганлигини кузатишимиз мумкин.

Адабиётлар рўйхати 1. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970 2. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992. 3. Анализ литературного произведения Л., 1976 4. Ашурбоева. Дж. Саадат Хасан Минто и его новелистика. Автореферат диссертации. Т.,1969 5. Баранников. А.П. Образы современной прозы Ҳиндустана 4., II А. 1930 6. Брагинский. И.С. Проблемы востоковедения. М., 1974 7. Бычихина. Л.В., Дубянский А.М.. Тамильская литература. М., 1987 8. История всемирной литературы. Том 3, изд. “Наука” М. , 1985 9. История вс a мирной литературы. Том 4, изд. “Наука” М. , 1987 10. Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1966 11. Ламшуков. Индийский просветитель и романист Х. Н. Апте. М., 1974 12. Литературы Индии. М., 1958 13. www . literature.com

Похожие

«Ўғри»нинг ҳимоясига икки оғиз сўз (Угрининг химоясига икки огиз суз)

Ҳикоя жанри

«Ўғри»нинг ҳимоясига икки оғиз сўз

Франция ва Англияда уйғониш даври адабиёти У.Шекспир ижоди

Вишакхадатта ижоди