Вишакхадатта ижоди - Литература - Рефераты

Вишакхадатта ижоди

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

Вишакхадатта ижоди Режа: 1. Романист Дандин 2. Романис Дандин 3. Қадимий ҳинд сатираси. Ҳарибхадра ижоди 4. Ҳиндистонда форсийзабон адабиёт 5. Амир Хусрав Деҳлавий

Вишакхадатта ҳам ҳинд драматурглари ва сатириклари қаторига киради. V-VI аср охири ва VII аср бошларида яшаб ўтган деб тахмин қилинади. Вишак хадатта, асосан, драмалар яратган. Унинг ҳаёти ҳақида аниқ маълумот йўқ. Унинг илмли, зиёли ва яхши таъминланган оиладан чиққан шахс бўлганлиги унинг асарларидан маълум бўлади. Драматургияда Вишакхадатта тарихий драма асосчисидир. Унинг бизгача етиб келган асарлари қуйидагилар: 1. Рагхавананда  Рагхавананд а «Рамаяна»дан олинган. 2. Абхисарикаванчитака  «Севгилисига алданган» 3. Девичандрагупта  «Чандрагупта ва малика» 4. Мудраракшаса  «Ракшас министрининг муҳр» Бу асарлар орасида «Мудраракшаса» драмаси Вишакхадаттага шуҳрат олиб келган. Асар тарихий сюжет асосида яратилган. Драмадаги воқеалар Чандрагупта Мауриялар сулоласи ҳукмронлик қилган даврга оиддир. Қадимги ҳинд драматурглари ва ёзувчилари, кўпинча, афсона ёки эпосларга таяниб ижод қилган бўлсалар, Вишакхадатта тарихий воқеаларга мурожаат этган. Унинг пьесаларида уйдирма ёки фантазиялар учрамайди. Муҳаббат билан боғлиқ сюжетлар ҳам киритилмаган. Фақат сиёсат ва ҳукумат ишларига оид воқеларгина тасвирланган. «Мудраракшаса» сиёсий драмадир. Драмада Ракшаса ва Чанакья ўртасидаги сиёсий муаммо кўтарил ган . Чанакьялар  узоқни кўрувчи, қаҳри қаттиқ, ўз манфаати йўлида ҳеч нарсадан тап тортмайдиган сулола вакилллари . Ракшас а лар эса уларнинг акси бўлиб , жуда ишонувчан, виждонли ва олижаноб инсонлар вакили дир. Мана ш у ишонувчанлик Ракшас а ларнинг барча ният ва режаларини пучга чиқаради. Асар якунида

«Мауриялар салтанати икки мамлакатни бошқаради»  деган фикр билан чиққан Чанакьялар ғолиб чиқадилар. Драмада аёл образи деярли йўқ. Пьеса пролог билан бошланади. Саҳнада таниқли вазир Чанакьянинг овози эшитилади. У брахман кастаси вакили бўлиб, Чандрагуптанинг ишонган вазири. У саройда шоҳ Чандрагуптага қарши бир фитна уюштири - лаётганини сезади. Аввалги тахтдан ағдарилган вазир Ракшаса Чандрагуптанинг вазирлари билан тил бирик тириб унга қарши иғво уюштираяпти деб ўйлайди. Чанакья Ракшасанинг ўз шоҳига содиқ қолганлигидан ҳайрат да қолади ва уни Чандрагупта томонга ўтишига ҳаракат қилади. Ракшасанинг муҳр босадиган узуги унинг қўлига тушиб қолади. Узукни Ракшаса оиласини яшириб юрган савдогар Чандидас уйида қўлга киритади. Савдогар Чанакья иғвосига қўшилмайди, шу сабабли Чанакья уни қамоққа ташлайди. Ракшаса унинг одамлари ўлдирилганини эшитиб энди Чандрагупта билан Чанакьяни уриштириб қўйиш йўлига ўтади, лекин Чанакья буни ҳам билиб қолиб, бу иғвони Ракшасанинг ўзига қарши иғвога айлантириб юборади. Учинчи қисм Чандрагупта билан Чанакья тўқнашуви ҳақида. Тўқнашув қисқа вақт давом этади. Чунки иккови ҳам бир-бирини яхши билгани учун масала тез ҳал бўлади. Чандрагупта Чанакьясиз иш тутишга ўтиб олади. Ракшас эса бундан фойдаланади. Чанакьяга айнан шу нарса керак эди. Чанакья Ракшаса муҳр и дан фойдаланиб Ракшасани Чандрагупта томонига ўтказиш ҳақида бир хат уюштиради. Унинг бу ишидан шериклари нафратланади ва шоҳ ўғли томонидан ўлимга ҳукм қилинади. Асар якунида Чанакья Ракшасани Чандрагуптага хизмат қилишга рози қилади. Таянч сўз ва иборалар: Рагхавананда, Рамаяна, Девичандрагупта, севгилисига алданган, Абхисарикаванчитака, Чандрагупта, малика, Мудраракшаса, Ракшас министрининг муҳри, Чандрагупта, Маурия, Ракшаса, Чанакья

Романис Дандин Dandin Ҳинд адабиётининг Дандин яшаган даври санскрит адабиётининг тугаб бориши ва маҳаллий тилдаги адабиётларнинг шакллана бошланиш даврига тўғри келади. Бу Гупталар сулоласи ҳукмронлик қилган давр эди. Бу сулола даврида Ҳиндистонни катта бир марказий давлатга айлантириб, уни ҳар томонлама ривожланишига кенг имкониятлар яратилди. Математика, астрономия, грамматика, фалсафа, адабиёт ва бошқа фанлар бўйича йирик  йирик илмий ишлар, изланишлар ва тадқиқотлар айнан шу даврда амалга оширилди. Адабиётда шеъриятга оид катта-катта илмий рисолалар бир яхлит асар сифатида бунёдга келди. Арьябхатта нинг математика бўйича, Панини нинг грамматика бўйича йирик асари, драматургияда Калидаса ижоди ва бошқалар шу давр билан боғлиқ, шу жумладан, Дандин ижоди ҳам Гупталар даврига тўғри келади. У санскрит тилида ижод қилган охирги ёзувчилардан бири ҳисобланади. Ҳинд адабиётида эрамиздан аввал жанр турлари жуда кам бўлган. Улар , асосан , назмда яратилган адабиёт бўлган. Эрамизнинг биринчи минг йиллигига келиб ҳинд адабиётида ҳам турли насрий жанрлар шакллана бошлади. Улардан бири «насрий қ исса», яъни бугунги кун адабиётидаги «роман» жанри бўлиб, унинг бунёдга келиши Дандин ижоди билан боғликдир. Маълумотларга кўра, Дандин эрамизнинг VI - VII асрларида яшаб ўтган. Унинг қаерда яшагани фақат тахминларга асосланади. У ёки Магадхада (Жанубий Биҳар ҳудуди) ёки Малва шоҳлиги да яшаган деб тахмин қилинади. Дандин асари кўпроқ ёшларга мўлжалланган. Унинг асарларида ёшлар нинг қандай яшаш керак деган саволига жавоб ғайри табиий маънода жаранглайди. Унинг дунёқараши ҳеч бир ёзувчи ёки шоир дунёқараши билан мос келмайди. Дандиннинг ўз асарларида кўтариб чиққан маънавият адабиёт нинг ва ахлоқ  одоб нинг нормаларига жавоб бермайди. Дандин ўзига

хос бир шахс бўлиб , ҳаётни у диний нуқтаи назаридан, ёки ахлоқ  одоб нуқтаи назаридан эмас , балки замон талаби, дунёвий роҳат нуқтаи назари билан ўлчаган ва шундай баҳолашни тўғри деб ҳисоблаган. Жумладан, у «Севги қоидалари» номли асарида шундай деб ёшларга насиҳат қилади: «Аввал ҳаёт қонунлари билан танишгач, совғалар, ғалабалар, савдо ва тўловлар ёки бўлмаса мерос ва шунга ўхшаш бошқа турли йўллар билан орттирилган бойликка инсон , аввал , ўз уйини қу риб , сўнгра дунёвий ҳаёт лаззатини олиб яшаши лозим. Бунинг учун у тараққийпарвар инсонлар яшайдиган шаҳар бўлмиш пойта хтларда ёки бирон бир катта шаҳарнинг марказий қисмларида, яъни ўз ҳунари ва касбига мос ерда яшаши лозим. Б ундан ташқари у шаҳар ташқарисида , бирон бир сув бўйида ўзига дала ҳовли , меҳнат қилиш учун майдонча ва оромгоҳ қуриб олиши лозим»  деб ёшларга яхши яшаш йўлларини ўргатади. Кейин касблар ва ҳунарларнинг турлари ҳақида ҳам сўз юритади. Ёшлар пешиндан кейин , албатта , ўзларига оро бериб кўчаларга, боғ-роғларга сайр қилгани , севги онларини ўткази ш учун чиқишлари , м усиқа эшитиб, рақс га тушиб дам олишлари лозим  деган фикрларни билдиради. Айрим кунлари ибодатхоналарга ҳам бориб, у ерда гўзал насиҳатларга ҳам қулоқ солиб туришлари, театр ларга ва гетералар рақсини томоша килгани , санъат ва маданият баҳс лари бўладиган махсус жойлар га ҳам бориб туришлари кераклигини таъкид лайди. Дандин асарларининг ўқувчилари асосан савдогар ва судхўрларнинг бойликдан талтайиб кетган фарзандлари, сарой аҳли, доим роҳат фароғатда яшовчи пулдор шахслардир. Унинг асарларининг қаҳрамонлари ҳам, асосан, жамиятнинг шу турдаги вакиллари бўлган. Ҳ инд мутахассисларининг фикрича , Дандин асосан уч асар муаллифидир. Улардан фақат иккитаси бизгача етиб келган.  «Дашакумарачарита» ахлоқ  «Ўн шаҳзода саргузашти».  «Кавьядаршана» ахлоқ  «Шеърият кўзгуси» Ҳ инд мутахассислари Дандиннинг «Ўн шаҳзода саргузашти» асарини ўқишдан аввал унинг «Шеърият кўзгуси» асарини ўрганиши лозим деб

ҳисоблайдилар . Чунки уларнинг айтишича , Дандиннинг шеъриятга бағиш - ланган асарини ўқиган кишигина унинг «Ўн шаҳзода саргузашти» номли романининг мағзини тўғри тушуниб ета олади . Дандиннинг «Ўн шаҳзода саргузашти» асари ахлоқ – одоб чегараларини б у зган ҳолда яратилган асар бўлишига қарамасдан ҳинд жамиятида жуда катта шуҳрат қозонган. У нафақат ўша даврда , ҳаттоки , бугунги кунда ҳам ҳинд халқи томонидан жуда севиб ўқилади. Ҳ индлар бу асарга «Уч дунёни забт этган шоҳ асар» деб баҳо берганлар. «Ўн шаҳзода саргузашти» асарида шаҳар ҳаёти тасвирланади. Романда тасвирланган шаҳарларнинг номи ва воқеаларнинг мазмунидан асарнинг яратилган даврини аниқлашга ҳаракат қилинган. Унга кўра роман эрамизнинг тахминан 585 йилида яратилган. Роман кириш, саргу заштлар қиссаси ва эпилогдан иборат. Лекин айрим санскрит адабиёти мутахассисларининг айтишича , кириш ва эпилог бошқа шахс томонидан ёзилган. Романнинг композицион қурилиши «Панчатантра» ёки «Минг бир кеча» асарларининг композицион қури лишини эслатади, яъни қадимий ҳинд адабиётидаги анъанавий қолиплаш усулидан фойдала нил ган. Бош сюжетга киритма сюжет сифатида кичик-кичик воқеалар тафсилоти уланиб кетаверади. Асарнинг воқеаси М агадха ва Малва шоҳ лик ларининг ўзаро урушидан иборат. Урушда ют қ азган Магадха шоҳи ўз маликаси билан ўрмонга тарки дунё қилиб кетади. У ерда улар бир ўғил кўрадилар. Унинг исмини Ражавахан деб қўядилар. У катта бўлгач ўз дўстлари билан жуда кўп саргузаштларни бошидан кечириб Магадхага боради ва у ерда отаси қўлидан чиқарган тахтни қўлга киритади. Отаси эса анъанага кўра тахтни ўз ўғлига тахт вориси сифатида топширади. Романда Ражавахан ва унинг дўстларининг саргу зашти кичик-кичик мустақил ҳикоялар тарз ида киритил ган . Дандин романдаги киритма сюжетларда фольклор сюжетлар дан фойдаланган, натижада асар жуда

қизиқарли бўлиб чиққан. Жумладан, «Қаҳри қаттиқ хотин» ҳақидаги ҳикоя халқ орасида юрадиган ҳикоя сюжетидан олинган. Бир адабий турга кирувчи роман ва ҳикоя жанрлари ўртасида ўзаро ички боғлиқлик мавжуд. «Ўн шаҳзода саргузашти» асарида бир қанча ҳикояларнинг бир қаҳрамон ёки бир воқеа атрофида мужассамлашуви натижасида мустақил би р роман пайдо бўлган. Шу сабаб асарни қолипланган қисса ёки роман деб ат аш мумкин . Лекин «Панчатантра» асарига қараганда «Ўн шаҳзода саргузашти» таркибидаги ҳикоялар композицион тузили ши жиҳатидан бир-бирига кўпроқ боғлиқдир. Роман шаҳзодаларнинг саргузаштлари билан боғлиқ бўлганлиги сабаб у ларда турли ноўрин воқеалар, ман қилинган турли суяк ўйинлари, ёлғонлар, ўғирликлар , ўз мақсадига эришиш йўлида қилинган сотқинликлар ва шунга ўхшаш ахлоқий нотўғри ҳисобланган воқеалар тасвирланган. Ҳикоя қаҳрамонлари шоҳлар, сарой аҳли, брахманлар, дарвешлар, монахлар, савдогарлар, гетералар, энагалар , севишганлар ва бошқа лар Ҳ икояларда ғайри табиий воқеалар, фирибгарликлар, ёвуз кучлар ҳаракати , сеҳр-жоду кучларидан фойдаланиш , хуллас фантастика катта ўринни эгалла йди . Ҳ икояларда иштирок этувчиларнинг сони жуда кўпчиликни ташкил этади. Персонажлар кўплигидан муал лиф ҳам айрим ўринларда уларнинг номларини ҳам унутиб қўяди. Севги можароларига жуда к атта ўрин берилган. Асарнинг бошқа асарлардан тубдан фарқи шундан иборатки, п ерсонажнинг ҳар қандай ҳатти ҳаракати, ёлғончи ёки сотқин лиги , пасткаш ёки худбинлиги ўз мақсадига эришиш йўлидаги оддий бир зарурат сифатида муаллиф томонидан танқид остига олиб эмас , балки қўллаб қувватла ган ҳолда тасвирла нган . Мақсадга эришиш эса ҳар бир инсоннинг бу дунёда ҳақ ахлоқ  ҳуқуқи деб ҳисоблайди муаллиф. Дандин бу воқеаларни жуда қизиқарли тилда ифода этган. Роман персонажларининг тилида ишлатилган иборалар халқ оғаки ижодидан олин ган бўлганлиги ҳамда асарнинг комик

асарларга ўхшаб ёзилганлиги ҳинд китобхони диққатини ўзига жалб эта олади ва ки тобхон уни жуда севиб ўқийди. Асарда танқид ҳам йўқ эмас ва у ўз ўрнида усталик билан ишлатилган. Дандин монахларни, брахманларни, гетераларни ҳам айрим воқеалар тасвирида танқид остига олади. Дандин жамиятдаги турли ижтимоий гуруҳларнинг ўзаро муносабатларини ўрганиб , уларнинг муносабатига танқид ий баҳо беради. Романда савдогарларнинг шоҳлар билан муносабати, шоҳларнинг гетераларга ва бошқа диний гуруҳларга бўлган муносабатлари га ҳам алоҳида аҳамият берилган. Дандин қаҳрамонлари учун ҳаётда барча муаммони ҳал қилувчи, инсон учун энг катта бахт келтирувчи нарса бу пул ва бойликдир деган ғоя етакчи ўринни эгаллайди. Улардан кейин эса ҳаётий лаззатлар, айш-ишрат ва ишқ ҳаётни гўзаллаштирувчи омил сифатида тасвирланади. Дандин қаҳрамонлари фақат бугунги кун хурсандчилиги билан яшайдиган, эртанги кун билан иши йўқ шахслардир. Шу сабаб ҳам улар роҳат  фароғат, айш-ишрат ва севги йўлида ҳеч қандай разилликлардан, худбинликлардан бош тортмайдилар. Дандин бу асарда ҳеч качон халқ ҳаёти, унинг манфаатларини тасвирлашни мақсад қилиб қўймаган бўлсада, айрим жойларда оддий халқ ҳаёти билан ҳам танишиш мумкин. Масалан, очликдан қийналаётган оддий халқни шилиб яшаётган пулдорлар эмас, аксинча меҳнаткаш халқ азоб чекаётгани очиқ  ойдин баён этилади. Романда ўз хўжайинига содиқ қуллар ҳаёти, динга кўр-кўрона ишончдан худонинг содиқ қулига айланган қариялар ҳаётини тасвирловчи эпизодлар қаторида халқнинг бу тарздаги хаётдан норозилик овози ҳам эшитилиб туради. Дандиннинг «Ўн шаҳзода саргузашти» асари ҳинд адабиётидаги роман жанрининг дастлабки намунасидир. Унинг мазмуни, тузилиши қандай бўлишидан қатъий назар ҳинд халқи учун севимли асарлар сифатида мутолаа қилинади. Дандин ўз китобхонига адабиётда деярли учрамайдиган ахлоқсизликни, яшашдан мақсад ҳаёт лаззатини ҳар қандай йўл билан бўлса- да тотиш эканини яшашнинг энг тўғри йўли сифатида уқтира олган дастлабки ва ягона ёзувчидир. Ҳинд адабиётида Дандиндан кейин ҳам, ундан

олдин ҳам ҳеч бир муаллиф ўз мазмуни ва моҳитияга кўра ноўрин саналган асар яратмаган шу боис у ҳанузгача такрорланмас бир асар сифатида баҳоланади. Дандиннинг «Шеърият кўзгуси» асари ҳам ҳинд шеърияти назариясига оид қимматли асарлардан. Дандин бу асари билан ўзининг санскрит шеърияти илмини қанчалик чуқур эгаллаганлигини намоён қилган. Асар уч қисмдан иборат:  Биринчи қисмда адабий турлар ва услублар ҳакида сўз боради.  Иккинчи қисм эса сўз безакларининг турлари ҳақида.  Учинчи қисмида шеъриятни безаш усуллари ҳақида сўз боради. Дандиннинг айтишича, шеърият илмига узоқ меҳнат натижасидагина эришиш мумкин. Бунинг учун илм маъбудаси Сарасвати га ибодат қилиш лозим деб тарғиб этади. Бу асарда шеъриятнинг энг нозик томонлари ҳақида назарий илмлар тўпланган, жумладан, сўзнинг китобхонга таъсири, тинглаш таъсири ва бошқалар ҳақида маълумот олиш мумкин. Шеърда гўзал сўзларнинг китобхонга таъсири натижасидагина шеърнинг муваффақиятига эришиш мумкин деб ёзади Дандин. Умуман олганда, «Шеърият кўзгуси» асари Дандиннинг қадимий ҳинд шеърияти илмига қўшган катта ҳиссаси бўлиб, унинг таркибидаги қонун  қоидалар бугунги ҳинд шеъриятида ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Дандиннинг бу асарига кейинги давр назариётчилари ҳам мурожаат этиб, асарга юқори баҳо берганлар. Дандин қадимги ҳинд адабиётида роман жанрига асос солган ёзувчи. Унинг юқорида тилга олинган икки асари бири биринчи роман сифатида, иккинчиси шеърият назариясидаги ўзига хос қонун-қоидалар мажмуаси сифатида ҳинд адабиётида кўпгина китобхон ва мутахассислар эътиборини қозонган. Бу асарлар, бири сюжет ва мазмун бойлиги билан, иккинчиси назарий жиҳатдан бойлиги билан, Дандиннинг қобилиятли ва ўзига хос дунёқарашга эга бўлган такрорланмас адиб экан лигини кўрсатади. Қадимги ҳинд адабиёти агар икки йўналишда ахлоқ  шеърият назарияси ва бадиий адабиёт йўналишларида ривожланиб келган бўлса, Дандин иккала

йўналишни ҳам ўзининг бебаҳо икки асари билан бойитган. Шу боис, ҳинд романчилиги деганда, дастлаб, Дандиннинг «Ўн шаҳзода саргузашти» номли асари тилга олинади. Шеърият илми деганда эса назариётчилар Дандиннинг «Шеърият кўзгуси» асарини ўрганишни шеърият илмининг асосларини ўрганиш билан баробар деб ҳисоблайдилар. Дандин бошқа асарлар ҳам яратган бўлиши мумкин, лекин аниқ маълумотлар бўлмаганлиги сабаб Дандиннинг шахсияти ва ижоди шу икки асар асосида ўрганилади.  Таянч сўз ва иборалар : 10 шахзода саргузашти, насрий қисса, шеърият кўзгуси, Малва, савдогар, судхўр, сарой аҳли, пулдор шахслар, Дашакумарачарита, Кавьядаршана, Уч дунёни забт этган, Минг бир кеча, Магадха, Ражавахан, Қаҳри қаттиқ хотин, шоҳлар, брахманлар, дарвешлар, монахлар, савдогарлар, энагалар, севишганлар, фирибгарликлар, ёвуз кучлар ҳаракати, сеҳр-жоду кучлари фантастика Сарасвати. 6.4 Қадимий ҳинд сатираси. Ҳарибхадра ижоди Haribhadra Қадимий ҳинд адабиётида Бҳаратрихари ижодида ва, қисман, Дандин ижодида танқидий адабиёт шакллана бошланган. Тараққитёт илгари сурилган сари танқид ҳам шунчалик кучга кира бошлайди. Қадимий ҳинд адабиётида худди шундай танқид сатира даражасига кўтарилганлигини Ҳарибхадранинг «Дхуртакхьяна», яъни «Фирибгарлар ҳақида қисса» номли асарида яққол кузатишимиз мумкин. Бу асар мелоднинг VIII асрида яшаб ижод этган ёзувчи ва олим Ҳарибхадра Сури томонидан ёзилган. Бу асарда бир томондан, ҳинд реакцион ғояпарастлари, иккинчи томондан, сарой адабиёти танқид остига олинган. Қиссанинг мазмуни қуйидагича :

Ўша вақтларда, яъни бутун Ҳиндистон бўйлаб одатда ёмғир мавсуми бошланганида Ужжайн шаҳрининг майдонларидан бирида кўплаб фирибгарлар йиғиладилар. Улар орасида шундайлари ҳам бор эдики, улар фирибгарликда бошқа фирибгарлардан устун турар эдилар. Булар Муладева, Кандарика, Элашадха, Шаша ва айёр қиз Кхандапана эдилар. Уларнинг ҳаммасини совуқ ва очлик қийнар эди. Ёмғир вақтида уларнинг фирибгарлик ишлари тўхтаб қолар ва улар қандай қилиб бўлмасин овқатланиш ва исиниш йўлларини қидиришар э ди. Шунда Муладева ўйлаб-ўйлаб бир таклиф киритади: « Ҳ амма ўзи ҳақида гапириб берсин ва кимнинг айтганлари рост деб тан олинмаса, ўша ҳаммамизни қорнимизни тўйдириши керак бўлади. Агарда Брахманлар, Упанишадлар, Пуранлар, Рамаяна ва бошқа муқаддас китобларда айтилган гаплар ёрдамида унинг айтганлари рост эканлиги исботланса, у ҳолда ўша фирибгар «фирибгар лар шоҳи» деб эълон қилинади ва унинг шарафига зиёфат берилади»  дейди. Таклифга ҳамма рози бўлди ва ҳамма бирма  бир ўзи ҳақида турли тўқима ва ёлғон воқеаларни сўзлаб бера бошлади. Масалан, Муладеванинг ҳикояси қуйидагидан иборат бўлди: «Эшитинглар, ёшлик вақтимдаги кунлардан бирини гапириб бераман. Бир кун мен ўз омадимни қидириб кетдим. Ўшанда жуда ёш эдим. Сув учун бир қовоқ олдим, қўлимга бир соябон олдим ва йўлга тушдим. Юра-юра тўсатдан олтиндек товланиб турган уруш худоси Сканда ибодатхонасига дуч келиб қолдим. Бирдан, қаердан пайдо бўлди билмайман, бир қутирган фил мен тарафга қараб чопиб келаётганини кўриб қолдим. Унинг важоҳатини кўриб қўрқиб кетдим. Ҳеч қаерга қочишнинг иложи йўқ эди. Қўрқувдан мен тезда қовоқни ичига кириб олдим. Фил ҳам қовоқ ичида изимдан олти ой қувлади. «Нега у мени тинч қўймаяпди»,  деб ўйладим ва қовоқдан худди дўзахдан отилиб чиққандек чиқдим. Ғазабдан фил кетимдан яна қувлай бошлади. Бироқ қовоқдан чиқа туриб фил ўзининг думи билан қовоққа ёпишиб қолди. Бирдан мен тиниқ

дарёни кўриб қолдим ва ундан бир қадам ташлаб ўтиб кетдим ва, ниҳоят, Сканда ибодатхонасигача етиб келдим. У ерда мен оч, жазирама иссиқда оёқда роппа-роса ярим йил турдим. Сўнгра олти бошли Скандага таьзим қилиб бу ерга , У ж жайнга етиб келдим ва хурсанд бўлиб сизлар, яъни ҳурматли фирибгар жаноблар билан учрашдим. «Агар сизлар бу айтганларимни тўғри деб ҳисоб ласангиз унда мени « фирибгарлар шоҳ и » деб тан оласизлар, агарда бу тўқима ярамаса унда сизларга зиёфат беришга тўғри келади»  деди. Кандартака Муладевани гапларини инкор этди. «Ким сени ёлғончиликда айблай олади? Кимнинг П уранлар, Махабҳарата ва Рамаяналардан хабари бўлса ўша бунинг ҳаммаси чин эканлигини тасдиқлайди. Сен бизга фил ва ўзингни қовоқ ичида кечган саргузаштларингни айтиб бердинг. Эшит, брахманлар нима деганлар: «Худони оғзи дан – брахманлар, қўлларидан кшатрийлар, қорнидан вайшьялар ва оёқларидан шудралар чиққан эканлар. Агарда Брахман танасидан бутун одамзот чиққан бўлса , нимага энди сен фил билан қовоқ ичида беркинмачоқ ўйнай олмайсан? Тошқин пайтида бутун тирик мавжудот ҳалок бўлади , ва фақат , Вишну ўз тахтида қолади ва у дунёни ярата бошлаганда уни киндигидан нилуфар гули ўсиб чиққан. Гулда эса қўлларида қовоқ кўтариб турган брахман пайдо бўлган. Сен ва филнинг қовоқдан чиққанлигингизни ҳеч қандай ажабланарли жойи йўқ  дебдилар бошқа фирибгарлар. Шу йўсинда навбат билан бешала фирибгар ўз саргузаштларини айтиб бер ибди. Ҳарибхадранинг ушбу «Дхуртакхьяна» асари ҳинд сатирасининг энг чўққиси десак хато бўлмайди. Чунки, адиб сатира яратишда нафақат ҳинд жамиятининг безори, текинхўр ва дангаса шахсларини танқид остига олган, балки уларнинг ҳикоялари асосида ҳиндуизмнинг муқаддас китоблари, уларнинг мазмунидаги ҳаёт талабларига жавоб бера олмайдиган, ғайри табиий ва кези келса ёлғон деб ҳисоблаган ҳолатларни ҳам очиқдан-очиқ танқид остига олади. Бу йўсиндаги танқид ҳар бир фирибгар ҳикоясидан ўрин олган. Асар мазмунидан намоян бўладики, Ҳарибхадра ўз халқини,

ҳинд жамияти ва унинг ички дунёсини ва қадимий муқаддас ҳинд китобларини жуда яхши билган, ўткир зеҳнли ва қобилиятли ёзувчи бўлган. Афсуски, муаллифнинг бундан бошқа ҳеч қандай асари ҳақида маълумот топилмагани сабаб Ҳарибхадрага биргина, лекин ўткир сатира билан қопланган мана шу асари асосида кучли сатирик ёзувчи деб баҳо бериб, қадимий ҳинд сатирасининг эса ўзига хос тарзда, ҳинд жамиятига ва давр талабига жавоб бермай қўйган ҳиндуизмга қаттиқ танқидий назар остида шакланганлигини кузатиш мумкин. Таянч сўз ва иборалар : Дхуртакхьяна, Муладева, Кандарика, Элашадха, Шаша, фирибгарлар шоҳи, Кхандапана, Сканда, Ужжайн, Кандартака, Пуранлар, қорин, Махабхарата, Рамаяна, оёқ, брахманлар, кшатрийлар, қўл, вайшьялар, оғиз, шудралар, Брахман. Ҳиндистонда форсийзабон адабиёт Farsi Sahitya Мўғуллар босқини даврида шоирлар, адиблар, ва умуман, илм ва маданият аҳлининг ҳуркитилган қушлар галасидек Эрон, Хуросон ва Ўрта Осиёдан ҳар томонга кўчиб кетиш ҳолати вужудга келди. Тинчроқ жой қидириб, ўз ватанини ташлаб кетишга мажбур бўлган муҳожирларнинг бир қисми Ҳиндистонни танлаган эдилар. Ҳиндистонда ҳали салжуқлар даврида ташкил бўлган форсий тилдаги адабиёт маркази мавжуд эди. Бу ҳол у ерда форсий тилдаги адабиётнинг яна тараққий этишига олиб келди. Ҳ инди с тон форсийзабон адабиётининг энг йирик, жа ҳ он а ҳ лига танилган намояндаси Амир Хусрав Деҳлаввийдир. Амир Хусрав Деҳлавий Amir Khusro Dehlavi

Амир Хусрав XIII аср охири ва XIV аср бошларида Ҳиндистон маданияти тарихида мўътабар ўрин эгаллаб, форс ва урду тилларида ижод этган шоирдир. Унинг тўлиқ исми Яминиддин Абул Хасан Амир Хусрав Деҳлавийдир. У 1253 (651 х.) йилда Ҳиндистоннинг Ганг дарёси бўйидаги Патёли номли шаҳарчада дунёга келди. Отасининг исми Амир Сайфуддин Махмуд бўлиб, Ўрта Осиёнинг туркий қабилаларидан чиққан. Мўғуллар исти лоси вақтида ўз туғилган жойи Кеш, ҳозирги Шаҳри сабзни ташлаб, Ҳиндистонга кетишга мажбур бўлган лардан. Унинг ўғилларидан бири Яминиддин Хусрав эди. Хусрав умрининг кўп қисмини Деҳлида ўтказгани учун «Деҳлавий» деган нисба олган. Хусравнинг отасига Деҳли султонларидан бири турк Шамсиддин Илтутмиш (1211-1236) амирлик унвонини берган. Султон саройида катта обрўга эга бўлган Амир Хусрав сарой ҳаётига яқин муҳитда ўсди. Яхши илм, яхши тарбия олишга муваффақ бўлди. Унинг отаси 1261 (660 х.) йилда мўғулларга қарши жангда ҳалок бўлган. Хусрав бу вақтда саккиз ёшда эди. Шоирнинг ўз сўзига қараганда, бобоси Имодул Мулк унинг тарбиясига жиддий аҳамият берди. Ўйин ўрганиши, яхши илм олиши устида кўп қайғурди. Хусрав, асосан Деҳлида та ҳ сил олди. 1273 йилда йигирма ёшли Хусрав Малик Чхажу номи билан машҳур бўлган Кешлухон саройига жалб қилинди. Шундан бошлаб, шоир сарой билан алоқада яшади. У Ҳиндистонга мўғул ҳужум ларининг гувоҳи бўлди. Амир Хусрав 1290 йилдан 1320 йилгача Деҳли султонлари саройида хизматда бўлди. Умрида уч сулолага мансуб етти султон ҳузурида хизмат қилган Амир Хусрав ўша давр анъанасига мувофиқ ўз асарларини шу султонларга бағишлаган. Амир Хусрав сарой шоири бўлган бўлсада, сарой ҳаётининг тубанлигини қоралади. Амир Хусрав шахсий ҳаётига оид маълумотларни унинг асарларидан анчагина топса бўлади. Айниқса, 1299 йил шоир учун жуда оғир, аламли йил бўлди. Шу йили у меҳрибон онаси Давлатнозхонимдан ва укаси Хисомиддин Қутлуғдан ажради. Шоир асарлари ва бошқа ман баълардан маълум бўлишича унинг икки қизи ва тўрт ўғли

бўлган. Амир Хусрав ҳаётида унинг пири Шайх Низомиддин Авлиё катта ўрин эгаллайди. Шоир ижодида суфиёна кайфиятларнинг кучайишида ҳам унинг таъсири катта бўлган. Абдураҳмон Жомий Амир Хусравнинг Низомиддин Авлиёга муносабати ҳақида тўхталиб «Султон Муҳаммад шоҳ Хелжи вафот этгач, ҳазрат шайх Низомиддин Авлиёнинг доимий хизматида бўлди ва таркидунёчиликка берилиб кетди...» деб ёзган эди. Сарой ҳаётининг фосидлигидан безган шоир ўша замонда ўзининг ёрқин ғоялари учун тасаввуфдан бошқа йўлни кўра олмаслиги табиий эди. Уни XIII-XIV асрда Ҳиндистонда кенг тарқалган тасаввуф ғоялари қамраб олди. Замона зайли унинг ҳаёти ва ижодига тамғасини босди. Амир Хусрав ижодига, ва айниқса, ғазалчилик маҳоратига катта таъсир кўрсатган кишилардан бири улуғ форс шоири Саъдий Шерозий бўлди. Давлатшоҳ Самарқандий: «...Амир Хусравнинг Шайх Саъдийга нисбатан зўр эътиқоди... бўлган», деган ҳолда унинг қуйидаги сўзларини келтиради: Хусрави сармаст андар соғари маъни бирихт, Шира аз ғамхонаи масти, ки дар Широз буд. Бунда Хусрав Деҳлавий Шероз шаҳри орқали Шайх Саъдийни кўзда тутаётганлиги кўри ниб турибди. Шоир яна бошқа жойда «Жилди суханам дорад широзаи Широзий» («Сўзим муқовасининг шерозаси Шероздан»), дер экан, юқоридаги фикрини яна бир бор тасдиқлайди. Амир Хусрав жуда ёшлигидан шеъриятга ихлосманд лик кўрсатиб, шеър ёзишни машқ қила бошлади. Бу ҳақда унинг ўзи « Ғ урратул камол» девонида: «...Тиш тушадиган болалик чоғларимда шеър айтардим ва оғзим дан гавҳар томарди» дейди. Хусрав Деҳлавий илк асарларини «Султоний» тахал луси билан ёзди. Унинг бу тахаллуси биринчи девони «Тухфатус сиғар»да кўплаб учрайди. Амир Хусрав шеърий, тарихий ҳамда адабиётшунос лик ва мусиқага оид жуда кўп асарлар ёзган. Адиб ва шоир асарларининг миқдори ҳақида турли фикрлар мавжуд. Давлатшоҳ Самарқандийнинг ёзишича: «...Амир Хусрав ўз

рисолаларининг бирида «Менинг шеърларим беш юз минг байтдан камроқ, аммо тўрт юз минг байтдан ортиқ» деганлигини айтади. Абдурахмон Жомийнинг қайд қилишича, Амир Хусрав тўқсон тўққиз китоб таълиф этган. Эрон адабиёт шуноси Бадиуззамон Хуросонийнинг ёзишига қараганда: «Шоирлардан ҳеч ким ўзидан кейин Амир Хусравчалик кўп шеър қолдирмаган». Шоир асарларининг турли даврда кўчирилган қўлёзма нусхаларини дунёнинг деярли барча кутубхоналаридан топиш мумкин. Дадил айтиш мумкинки, Амир Хусрав асарлари нодир кўлёзмаларининг кўпчилиги Россия ва Ўрта Осиё роеспубликалари, жумладан , Ўзбекистон кутубхоналарида сақланмоқда. Хусравнинг лирик асарлари (қасида, ғазал, қитъа, рубоий, таржибанд луғз, муаммо) асосан беш девонга тўпланган. Улар: «Тухфатус сиғар». («Ёшлик тухфаси»), «Васатул ҳаёт» («ҳаёт ўртаси»), « Ғ урратул камол» («Камолотнинг бошланиши»), «Бакияун накия» («Сара лар нинг сараси»), «Ниҳоятул камол» («Камолот чўққи си») номлари билан машҳур. Бу беш девонга йиғилган шеърлар шоирни моҳир лирик сифатида оламга машҳур қилди. У аввало ғазал устози. Шунинг учун ҳам Алишер Навоий уни мислсиз ғазаллар ижодкори Хўжа Хофиз Шерозий ва Абдураҳмон Жомий каби устозлар қаторига қўйиб дейди: Ғазалда уч киши тавридур ул нав, Ким, андин яхши йўқ назм эхтимоли. Бири мўъжаз баёнлиқ сохири ҳинд, Ки ишқ аҳлини ўртар сўзу ҳоли... Адабиётимизда ғазал Хусрав Деҳлавий билан деярли бир замонда яшаган Саъдий (1203-1291) ижодида вояга етиб, алоҳида жанр даражасига кўтарилганлиги мусаллам бўлган. Ҳофиз Шерозий (1300-1389), Камол Хўжандий (вафоти 1390), Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийлар ижодида эса ғазал янада юксак чўққиларга кўтарилди. Аммо Саъдийнинг

кичик замондоши Хусрав Деҳлавий нинг ғазал тараққиётидаги хизмати ҳам, фикримизча, Саъдий хизматидан кам эмас. У Саъдий билан Ҳофиз Шерозийлар орасида, улар ижодини боғлаб турган занжирнинг мустаҳкам ва муҳим халқасидир. Алишер Навоий ўзининг ғазалчиликдаги салафлари ҳақида гапирганида Саъдий номини эмас, Хусрав Деҳла вий номини келтириши ҳам бежиз эмас. Амир Хусравнинг, айниқса , ишқни куйлашдаги маҳоратини, ғазалчиликдаги фасоҳатини юқори баҳолаган Навоий унинг ҳақида: «Ишқ аҳлининг покбозлари ва шавқу ниёз аҳлининг назмтироз ва афсон а пардозлари матақаддиминдин андоким, назм бешасининг газанфари ва дарду ишқ оташидасининг самандари ва завқу ҳол водисининг покрави Амир Хусрав Деҳлавийдурким, пок нафас ва гуфтори, пок алфоз ва маънолик ашъори ишқ аҳли орасида ғавғо ва важду ҳол анжумани фазосида алоло солибдир», дейди. Амир Хусравни Ҳофиз замонасигача бўлган лирик шеъриятнинг машҳур сиймоси ҳисоб лайдилар. Алишер Навоий ғазалларидан бирида фаҳр билан: Деманггиз булбул Навоийни самандардекки бор, Назми ичра шуълаи Жомий-ю сўзи Хусравий.  дейди. Амир Хусрав эпик жанрда ҳам қалам тебратиб, кўпгина достонлар яратди. Бир қисм достонларда шоирнинг ўз кўзи билан кўрган ва иштирок қилган тарихий воқеалар тасвирланади. Уларни мутахассислар «Тарихий маснавийлар» деб юритадилар. У лар: 1. «Қиронус  саъдайн» («Икки саодатли сайёранинг қўшилиши»). Достонни 1289 йилда ёзганлиги ва унинг 3944 байтдан иборатлиги ҳақида шоирнинг ўзи хабар бериб ўтади. Бу асарда , асосан, Деҳли султони Муизиддин Қайқубод (1287-1290) билан Бангола Султони Насриддин Буғрахон ва ота билан ўғил учрашуви тасвирланади. Ҳ инд халқининг мўғулларга қарши олиб борган курашлари ҳам достонда ўз аксини топган. Асарда шоир баъзан лирик чекинишлар ҳ а м қ и лади. У тарихий воқеа ва

ҳодисаларни ёритар экан, улар орасига лирик ғазал, рубоий каби шеърларни ҳам киритиб кетади. 2. «Мифто ул футух» (« Ғ алабалар калити»). Ушбу асар баъзи манбаларда «Фатҳнома» деб ҳам юритадилар. Бу асар 1291 йил 20 июнда ёзиб тугатилган. Достон унчалик катта эмас, 700 байтдан зиёдроқ. Асарда Жалолиддин Фирузшоҳ Хелжи (1290-1296) ҳукмронлигининг илк даври, илк юришлари ва ҳарбий услуби ёритилади. «Мифтоҳул футух» мўғул босқинчила ридан нафратланиш руҳи билан суғорилган. 3 . «Хазойинул футух» (« Ғ алабалар хазинаси» ). Бу насрий асар бўлиб, Алоуддин Хелжи (1296-1310) ва унинг юришлари ҳақидаги муҳим тарихий манбаъдир. Асарда шоир ўз кўзи билан кўрган, иштирок этган тарихий воқеаларни тасвирлайди. «Хазойинул футух»ни тарихий мадҳнома дейиш ҳам мумкин, зеро, шоир-тарихчи султоннинг фақат ғалабалари, муваффақият ларини васф этади, унинг мағлубиятлари ҳақида ҳеч нарса демайди. Китобнинг номи ҳам « Ғ алабалар хазинаси» бўлиб исми жисмига муносибдир. 4. «Дувалроний ва Хизирхон». Манбаъларда бу достон номини яна «Ишқия», «Хиз рнома», «Хизирхоний ва Дувалроний», «Ошиқа» тарзида ҳам учратамиз, аммо шоирнинг ўзи шундай ёзган эди: Хитоби ин китоби ошиқий бахр - «Дувалроний Хизирхон» монд дар дахр. Амир Хусрав бу достон устида тўрт ойдан кўпроқ ишлаб, 1316 йилнинг 1 февралида ёзиб тугатган. Бу достонни тожик олими М. Бақоев ўрганиб, рисола ёзган. Достоннинг шеър билан ёзилган қисми аввалига 4200 байт бўлган. Кейинчалик уни 4519 байтга етказган. Шоир бу достонда жуда муҳим масала  Ҳиндистон халқлари ўртасидаги иттифоқлик масаласини кўтаради. Буюк шоир мусулмонлар билан ҳиндлар

орасидаги нифоқнинг мамалакат мустақиллиги ва тараққиёти учун салбий рол ўйнашлигини ҳис қила олди. 5. «Нуҳ сипехр» («Тўққиз қават осмон») . Асар 1318 йилда тугатилган бўлиб, 4509 байт, 9 бобдан иборат. Достоннинг 1 ва 2-бобларида Қутбиддин Муборакшоҳ Хелжи (1316-1320) ҳукмронлик қилган илк давр ва Хусравхоннинг ғалабалари тасвирланса, 3- бобда Ҳиндистоннинг табиати, тили, ҳайвонлари ва баьзи бир мўьжизалари мадҳ қилинади. 4-бобда шоир шоҳлар, аслзодалар, қўмондонларга мурожаат қилиб, ўрни келганда уларга насиҳат қилса, 5-бобда Султон шикорини васф этади. 6-боб Султон Муҳаммадга бағишланган. Бу бўлимда валиаҳд Муҳаммаднинг туғилиши, тарбияланиши тасвир этилади, 7-бобда баҳор ва наврўз мадҳ этилса, 8-бобда султоннинг чавгон ўйинидаги маҳорати тараннум этилади. Сўнгги 9-бобда Амир Хусрав ўзининг шеьриятдаги хизматлари тўғрисида гапириб, ҳатто буюк шоир Саьдий Шерозий ва Ҳаким Хумом Табризийдан ҳам ўзиб кетганлигини қайд қилади. 6. «Эьжози Хусравий» («Хусрав мўьжизаси»). Асар бадиий услуб ҳақидаги асар бўлиб, беш рисоладан иборат. Асарда шоир наср услуби ва ҳамда бадиий саньатлар ҳақида сўз юритади ва ўзи ижод қилган бадиий саньатлар тўғрисида ҳам маьлумот беради. «Эьжози Хусравий» 1316-1319 йилларда ёзилиб, 1876 йилда Ҳиндистонда тошбосма усули билан нашр килинган. Шунингдек, Ғиёсиддин Туғлуқ ва Насриддин Хусравхон ораларидаги курашни тасвирловчи «Туғлуқ нома» номли маснавий, «Торихи Деҳли» ва бошқа асарлар ҳам Амир Хусрав Деҳлавий қаламига мансуб. Шоирнинг Ҳиндистонда турли ҳинд элатлари орасида шуҳрат қозонишига сабаб, унинг ҳиндча, ҳиндавий, урду тилларида ижод этган асарлари  шеьрлар, қўшиқлар, топишмоқлари бўлди. Амир Хусравнинг ўзи «Ғурратул камол» девонининг дебочасида «Туркий Ҳиндистонам ман, ҳиндавий гўям чу об» (Мен Ҳиндистон турклари данмену, ҳиндавийни сувдек

ичаман) дейди. Унинг отаси Ўрта Осиё ўзбекларидан, онаси эса ҳинд қизи бўлган. Жуда кўп тадқиқотчилар Амир Хусравни урду адабиёти асосчиларидан бири ҳисоблайдилар. Амир Хус ра внинг ўзи бир шеьрида: «Мен ҳинд тўтисиман, агар сиз мендан ҳақиқатдан ҳам бирор нарса сўрамоқчи бўлсангиз менинг ҳиндавийимга мурожаат қилинг. У тилда мен сизга ажойиб нарсаларни баён қилишим мумкин» деб ёзганди. Амир Хусрав, шунингдек, ўз истеьдодини «Рихта» («ширу шакар») услубида шеьр ёзишда ҳам синаб кўрган. Рихталарининг хусусияти шундаки, ғазалдаги байтнинг бир мисраси соф форс тилида бўлса, иккинчиси соф ҳиндавий тилда бўлган. Ўрта аср ҳинд адабиёти тарихида Амир Хусравнинг жуда катта хизмати бор. У кҳари бўли тилида шеьрлар ижод қилиб, мусулмон ҳукмдорларининг диққат эьтиборини ҳинд тилига жалб этган. Амир Хусрав «Ҳолиқбори» луғатини ҳам яратган, деган фикрлар ҳам мавжуд. Бу луғатда кўп ишлатиладиган араб, форс сўзларининг ҳиндавий тилидаги маьнолари шеьрий шаклда берилган. У ўз ватанида шуҳрат қозонган ажойиб созанда ҳамдир. Манбаълар унинг жуда хушовоз хонанда ва моҳир созанда бўлганлигини қайд этадилар. Буюк шоир ҳам шеьрият, ҳам мусиқий илмда баркамоллик касб этган. Унинг мусиқага оид уч тўплами мавжуд бўлган. Ҳатто ҳинд куйлари билан бир қаторда, форс тароналарини ҳам басталашда ажойиб маҳоратлар кўрсатиб, икки халқ мусиқасини ҳамоҳанг этган ва «янги мусиқа оламини» яратган. Амир Хусрав Деҳлавий тарихий достонлари билангина эмас, балки улуғ Озарбайжон шоири Низомий Ганжавий нинг «Хамса» сига издошлик қилиб ёзган беш достони билан ҳам машҳурдир. Шоирнинг ўз сўзига қараганда, бош ҳомийси Султон Аловуддин Хелжига бағишланган бу «Хамса»сини уч йилда (1298-1301) ёзиб тугатган. «Хамса» қўйидаги достонлардан иборат: 1. « Матлаъул анвор» («Ёриткичларнинг чиқиш манбаи») . Асар 1299 йилда икки хафта давомида ёзилган бўлиб, 3310 байтдан иборат. Низомийнинг «Маҳзанул асрор» («Сирлар хазинаси») асарига

жавобан ёзилган бўлиб, 20 мақола  суҳбат ва хотимадан иборат. Асарда муаллиф тарбиявий  ахлоқий масалалар устида фикр юритади. Достон тасаввуф руҳида ёзилган. Буюк мутаффакирнинг инсон камолоти йўлидаги курашида муҳим босқич бўлган бу асар ҳали яхши ўрганилмаган. 2. «Ширин ва Хусрав» . Достон 1299 йил ражаб (апрель) ойининг бошларида тугатилган, 4124 байтдан иборат. Амир Хусрав бу маснавийсини Низомийнинг «Хусрав ва Ширин»ига жавобан ёзган. Муаллиф достонда мумтоз шарқ шеъриятининг бадиий тасвирлаш воситаларидан жуда кенг, унумли фойдаланган. Унинг асари таъсирли ўхшашлар, ранго-ранг истиоралар ва ажойиб ташвиқотларга бой. Шоир яратган образлар содда ва тушунарли. 3. « Мажнун ва Лайло» . Классик шарқ адабиёти анъанасига биноан Деҳлавийнинг «Мажнун ва Лайли» достони ҳам Оллоҳга мурожаат қилиш, ҳоким султонни ва шайх Низомиддин Авлиёни мадҳ қилиш билан бошланади. Шунингдек, достоннинг кириш қисмида икки дев ва чўпон ҳақидаги икки ҳикоят ҳам мавжудки, улар асар ғоясини очиб беришга хизмат қиладилар ва китобхонни кейинги воқеаларга бошлаб кирадилар. Асар бошланмасида ги дидактик характер даги «Фарзандга йўлланма» бобида шоир ўғлига насиҳат қилиб, ўзининг ахлоқий идеалини изҳор қилади. Достоннинг ёзилган йили ва ҳажми ҳақида шоирнинг ўзи маълумот беради. У 2660 байтдан иборат бўлиб, Низомийнинг «Лайли ва Мажнун» маснавийсига жавобан, 1299 йилда ёзилган. 4. «Оинаи Искандарий» («Искандар кўзгуси») . Бу достон Е.Э. Бертельс томонидан Низомий ва Алишер Навоийнинг Искандар ҳақидаги достонлари қаторида қисман ўрганилган. Достон шайх Низомиддин Авлиёни мадҳ қилиш, сўз қудратини кўкларга кўтариш билан бошланади. Шунинг дек, Искандарнинг келиб чиқиши ҳақидаги мавжуд ривоятларга шоир ўз муносабатини билдириб, Искандарни

пайғамбар сифатида талқин қилишликни рад этади, уни фақат «вали» сифатида тан олади. 5. « Ҳ ашт беҳишт» («Саккиз жаннат») . Низомийнинг «Ҳафт пайкар»ига издошликда 1302 йилда ёзилган бўлиб, 3344 байтдан иборат. «Ҳашт беҳишт»нинг асосий қисми Баҳромнинг отаси ўлгач, тахтга ўтириши билан бошланади. Достон дунёнинг фонийлиги ҳақида мулоҳаза юритиш ва китобхонга насиҳатлар қилиш билан тугайди. Асар ахлоқий  тарбиявий мисраларга жуда бой. Шоир ўзининг ҳаётий хулосаларини достоннинг суяк-суягига сингдириб юборган. Мана улардан намуналар: Экилмаса ҳосил берармиди дон, Ерсиз нимага ҳам ярайди осмон. Аёл ҳам мард бўлиб, тадбирли бўлса, Игна билан дуғи бўлур ўқ-найза. Эр агар тариқча бир иш қилса, денг, Хотин сариштаси қилур бирни минг. Ишбилармон элдан ажраб чиққан чоқ, Топилур ундан ҳам ишбилармандроқ. Занги тани мисли қаро лой эрур, Онаси наздида тўлун ой эрур. Амир Хусрав бу асари билан Низомийнинг «Хамса»сига муносиб жавоб берди, ижодий мусобақа қилиб, ўз поэтик маҳоратини намойиш эта билди. Низомий «Хамса»сига издошлик қилган шоирлар ҳақида Навоий: Кўп киши ҳам қилди татаббу ъ ҳавас, Сарву гул ўртусига келтирди хас,  деган эди. Форс адабиёти машҳур билимдони Абдураҳмон Жомий таъбирича, Низомий «Хамса»сига бошқа ҳеч ким форсий тилда Амир Хусравчалик яхши жавоб ёза олмаган. Амир Хусрав «Хамса»сига Навоий ҳам ниҳоят да юксак баҳо беради: Киши мундоқ бўла олмай гуҳаррез,

Магар у ҳиндуйи зоди шакаррез... Не гавҳар, балки илму фазл кони, Дема конким, дегил кўхи маъноий. Амир Хусрав «Хамса»сининг тили ширин, енгил, назокатли, тушунарли ва ҳали дидига жуда яқин бўлган лиги учун ҳам у Шарқда жуда кенг тарқалган ва севиб ўқилади. Шоирнинг айрим достонларини урду тилига ҳам таржима қилганлар. Амир Хусрав Деҳлавий ижоди хамсачилик, тарихий достончилик ва ғазалчиликда Ўрта ва Яқин Шарқ халқлари адабиёти тараққиёти жараёнида муҳим босқич лардан бири бўлди.

Адабиётлар рўйхати 1. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970 2. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992. 3. Анализ литературного произведения Л., 1976 4. Ашурбоева. Дж. Саадат Хасан Минто и его новелистика. Автореферат диссертации. Т.,1969 5. Баранников. А.П. Образы современной прозы Ҳиндустана 4., II А. 1930 6. Брагинский. И.С. Проблемы востоковедения. М., 1974 7. Бычихина. Л.В., Дубянский А.М.. Тамильская литература. М., 1987 8. Вопросы истории, экономики и культуры народов Средней Азии. 9. Взаимодействие культур Востока и Запада. М.,1987 10. Гамаюнов Л.С.. Индия. М., 1972 11. Гаврюшина Н., Паевская Е.. Очерк развития индийской литературы нового времени в книге «Новая история Индии». М., 1996. 12. Гринцер. П.А. Основные категории классической индийской поэтики. М., 1986 13. Генезис романа в литературах Азии и Африки. М.,1980 14. Глебов, Н.В., Сухачев А.С. Литература урду. М., 1967 15. Ермакова. Отражение нациолнально освободительного движения в литературе хинди, 1976 16. Ивбулис. В.Я. Литературно-художественное творчество Р.Тагора, Рига, 1981

Похожие

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Махтумқули ижоди

Чўлпон ижоди

Зулфия ижоди

Фурқат ижоди