Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди) - Литература - Рефераты

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Махтумқули ижоди Режа: 1. Махтумқули ҳаёти ва ижоди. 2. Шоир шеъриятининг ғоявий-эстетик хусусиятлари. 3. Шоир шеърларининг ўрганилиш тарихи . 4. Махтумқули мероси.

Махтумқули ҳаёти ва ижоди . Улуғ туркман шоири ва мутафаккири Махтумқули 1733 йили Атрек дарёси бўйидаги Хожиговшан овулида туғилган. Унинг илк устози Озодий тахаллуси билан шеърлар ёзган отаси Давлатмамад эди. Оилада хат-саводини чиқарган бўлажак шоир тахминан олти ёшидан овул мактабида - Ниёзсолиҳ мулла қўлида ўқий бошлайди. Ўткир зеҳни ва тиришқоқлиги билан ўқувчилар орасида алоҳида ажралиб турган Махтумқули кейин Қизилоёқ (ҳозирги Чоржуй вилояти, Халач тумани) даги Идрис бобо мадрасасида таҳсилини давом эттиради. Сўнг Хиванинг Шерғозихон мадрасасида илмини камолга етказади. Шунингдек бир муддат Бухородаги Кўкалдош мадрасасида ҳам ўқигани ҳақида ривоятлар мавжуд. Махтумқули бадиий сўзни юксак қадрлаган ва ижодий қобилиятга эга маърифатли оилага мансуб. Атрек жанубидаги вилоятда туғилган бобоси (воқеан, унинг исми ҳам Махтумқули бўлган - шоирга бобосининг отини беришган) тирикчилик важидан туркманларнинг гуркўз қабиласига иш излаб келади ва уруғ бошлиқларидан бирининг қўлида ёлланиб ишлайди. Маълум муддат ўтиб, хужайин уни ўз жиянига уйлантириб қуяди ва у алоҳида хўжаликнинг бошлиғига айланади. Деҳқончилик қилиш билан бир га, отга тўқим тикиш, қамчи тўқиш, юган ва айил ясаш орқали даромадини муттасил ошира бориб, Махтумқули Ёначи (тўқимдўз) номи би лан довруғ таратади. Бўш қолган вақтларида у қўшиқлар тўқиган ва улардан бири бизгача етиб келган. Отаси Давлатмамад ҳам алоҳида қобилияти билан ажралиб турар эди. У бошланғич маълумотини овулда олиб, сўнг Хива мадрасаларида ўқишини давом эттиради. Овулга кайтгач, болаларни ўқитиш билан бирга, қишлоқ хужалиги билан шугулланади. Агар бобоси учун шеър тўқиш шунчаки хавас бўлган бўлса, отаси хақиқий шоир бўлиб етишади. У Озодий тахаллуси билан кўплаб қўшиқ ва ғазаллар яратади. Унинг қ арийб 6 минг мисрадан иборат панд-наси ҳ ат мазмунидаги «Вазъи Озод» («Озод вазъи») номли достони са қ ланиб қолган. Бу асарлар Озодийнннг форсий (вокеан, у

яхшигина шоҳномахон бўлган) ва туркий адабиётдан, хусусан, Алишер Навоий ижодидан етарли даражада хабардорлигини кўрсатади. Давлатмамаднииг оиласи катта бўлиб, Махтумқули унинг учинчи ў ғли ҳ исобланади. Б ў ш вақтларида пода бо қ иб, отасига кума к лашган Махтумқули 9 ёшидан шеър маш қ қила бошлайди. Туркман халқи тарихининг энг нотинч ва оғир даврида яшаб ў тган Махтумқули оилавий хаётда ҳам ҳ аловат топмади. Човдурхон бошчилигида Аф ғ онистонга вакил қилиб жунатилган акалари Абдулла ва Муҳаммадсафо душманлар томонидан шаф қ атсиз ў лдирилади. Катта хонадоннинг бутун оғирлиги Махтумқули елкасига тушади. У мударрислик қилиш, ота- бобосидан мерос ёначилик касбини давом эттириш би лан бирга, темирчилик ва заргарлик хунарларини ҳам эгаллайди. «Гўзал Шерғози» шеъридан маълум бўлишича, у Хивада тахсил олаётган даврида бирин-кетин отаси ва онасидан жудо бўлган: Комил бўлиб, саранжомлик қилибман, Машаккат-ла ул падардан қолибман, Каъбамдан айрилиб, жудо бўлибман, Кетар бўлдим, хуш қол, гўзал Шерғози! Махтумқули ҳоласининг қ изи Менгли билан болаликдан бирга уйнаб ў сган, икки ёш бир-бирига кўнгил қў йган эди. Ленин отаси ва икки акасининг бевақт ў лими оилани моддий жи ҳ атдан оғир ахволга солиб қ уйган. Махтумқулининг қ алин пулини тулашга қ урби етмаслигини билган Менглининг акалари сингилларининг розилигини ҳам сурамай, уни бировга ўзатиб юборадилар. Қ из бечора қ он йиғлаб, бошқа оилага келин бўлиб тушади. Бунинг устига, давом этиб келаётган қ адимий урф-одатга кўра, Махтумқулини катта акасининг бева қолган хотини О ққ изга нико ҳ лаб қў ядилар. У О ққ издан икки у ғ ил кўради. У ғ илларидан бирининг исми Сарибой, бошқасиники Ибро ҳ им бўлиб, биринчиси — 7, иккинчиси - 12

ёшида нобуд бўлади. Аввал севгилисидан, кейин нуридийдаларидан жудо бўлган, оилавий хаётдан бахтини тополмаган шоир чуқур қайғу-хасрат ичида қолиб, бутун умрини бадиий ижодга багишлайди. Менглихонга атаб кўплаб шеърлар ёзиш билан ўнга ўзига хос назмий хайкал куяди. Баъзи тадқикотчиларнинг таъкидлашларича, шоирнинг ўзига Фироғий тахаллусини танлаши айни шу жудоликлар билан боғлик. Махтумқули шеърларида жуда кўплаб жой номларига дуч келамиз. Бу унинг кўп саёхат қилганлигидан далолат беради. Сафарга о қ фотиха сураб, отаси билан савол-жавоб йусинида ёзган бир шеъри ҳам шоирнинг саё ҳ атга, дунёни кўришга хаваси кучли бўлганлигини кўрсатади («Ота-уғил дардлашуви»). Шеърда «К ў нглим истар, сафар қилсак…», «Сайрон этсак неча тенгу туш билан, Магар шунда ғ амгин кўнглим хуш бўлар» каби мисраларни ў киймиз. «Маълум бўлишича, Махтумқули ёшлигидаи саё ҳ атларда юриб, Каспий бўйидан то Амударёгача келган. Бухорода таълим олган, с ў нгра Аф ғ онистонга ў тган, Ҳ индистонда бир йилу уч ой турган, қ айтиб Фар ғ она (Андижон, Мар ғ илон)ни кўрган, Қ озо ғ истоннинг Туркистон шахрига борган. Хоразмга - Хивадаги Шерғози мадрасасига келиб ўқиган, сўнг яна ўз элига — Атрек дарёси водийсига, Дехистонга қ айтган. Шундан сўнг Озарбайжон, Эрон, Туркиянинг шар қ ий қисми, Иро қ ни айланиб келган. Махтумқулининг Астраханда бўлганлиги ҳам, у ерда руслар хаёти билан танишганлиги ҳам ажаб эмас. Хатто Эрон билан Ҳ индистон орасидаги Уммон денгизи бўйларида — ё Уммон тупро ғ ида (Арабистон ярим ороли билан Иро қ ўртасида), ё хозирги Покистон ерларида бўлганлигини тахмин қилиш мумкин, бўнга унинг шеърла рида ҳам шамаъ бор. Шоир Ўрта Шар қ даги барча туркман қ абилалари орасига кириб, уларнинг а ҳ волини, озодлик мустақиллик ва фаровонлик орзуларини билди, шу билан бирга, о ғ заки адабиётини ў рганди». Мирзо Кенжабекнинг тахминича, бир шеърида «Занги бобони кўрсам»

дейишига кўра, у Тошкентга ҳам келган бўлиши керак. Муборак Хаж сафарига бориш орзуси борлигини бир неча шеърларида из ҳ ор қилган. Махтумқули кубравия тарикати шайхлари би лан ҳам, хожагон- на қ шбандия силсиласи пирлари билан ҳам я қ ин ало қ ада эди. Отаси Давлатмамад ҳам тасаввуф а қ лини д ў ст тутган. «Шеърларидан Махтумқулининг пири отаси эканлиги англашилади. Аммо у бошқа кўплаб муршиди комилларни ҳам зикр этган». Чунончи, Сарахсда на қ шбандия намояндаси Ниёзқўли халифага мурид тушишни орзу қилган бўлса, Отаниёз охўнга ҳам шо г ирдлик талабида бўлган. Шўро давридаё қ баъзи тад қ и қ отчилар Махтумқулининг тасаввуфга муносабати юзасидан айрим мулохазаларни билдирган эдилар. Жумладан, Г.Карпов хаётининг муайян даврларида Махтумқулининг тасаввуф тари қ атлари билан ало қ аси бўлгани, бинобарин, ижодида суфиёна оханглар мавжудлигига эътиборни қ аратган. П.Скосирев Махтумқулининг фалсафий шеърларида шоир яқин алоқада бўлган тасаввуф илмининг таъсири шундо ққ ина сезилиб туришини таъкидлаган. А.Мулкаманов эса Махтумқулининг тасаввуфдан ни ҳ оятда таъсирлангани, шеърларида «фано тупро ғ и», «а ҳ ли ҳол», «факр мулки». «ёр», «сохибжамол», «д ў ст», «зулф» каби суфиёна истило ҳ -тушунчалар кўп учраши, «Саташдим», «К ў рдингми?», «Ёр сендан», «Намасан?», «Эй дўст», «Оши қ бўлмишам» шеърларида суфиёна рух кучлилигини қ айд этган. Албатта, диний-тасаввуфий мавзудаги шеърлар Махтумқули ижодида етакчи ўрин тутади. Афсуски, ш ў ро мафкураси шоирнинг исломий маърифат ва тасаввуф хақиқатлари уфуриб турган асарлари мутолаасидан бизни беба ҳ ра қилган эди. Шунинг учун унинг асосан шу мавзудаги шеьрларини танлаб таржима қилган тани қ ли шоир ва захматкаш мутаржим Мирзо Кенжаб е к ўз таржималарига ёзган сўз бошисида: «Махтумқули Фиро ғ ий XVIII аср маърифий шеъриятининг буюк дар ғ аларидан бўлиб, бутун туркий халқлар учун тушунарли ва севимли шоир, маърифатли сиймо, ориф ошиқ,

сохиби ҳ икмат бўлган валий зотдир. Унинг инсонпарварлик, халқпарварлик, ватанпарварлик ғоялари билан йугрилган шеъриятида пок исломий маърифат рухи гуркираб, яшнаб туради», — деган фикрни билдиради. Махтумқули «аҳли ҳол, аҳли сир, аҳли ҳикмат бўлган ориф зотдир. Маъно оламида унинг бир қанча азиз сиймолар билан иртиботи борлиги англашилади. Бир қанча шеърларида у ҳақ пай ғ амбарлар, маш ҳ ур авлиёлар билан боғлиқ тушларини фарах ва шукрона билан баё н этади». М.Кенжабек хатто у илми ладуний сохиби бўлган деб ёзади. Тани қ ли шар қ шунос олим Е.Бертельснинг ёзишича, Махтумқули адабий меросинииг умумий ми қ дори тахминан 16—18 минг мисрага етади. А.Бобоев шоирнинг 700 га яқин лирик асарлари бизгача етиб келганлиги ҳақида маълумот беради. Ў збек олимаси С.Шукруллаева эса соби қ қўлёзмалар институти (хозирги Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райхон Беруний номидаги Шарқшунослик институти Хамид Сулаймон фонди)даги 1997-ра қ амли қўлёзмада шоирнинг 900 дан орти қ шеъру ғазаллари мавжудлиги т ў ғрисида хабар берган эди. Махтумқули ижоди кўплаб чашмалардан сув ичган: улар - Қ уръони К арим ва ўнга ёзилган тафсирлар. Хадиси шариф ва диний адабиётлар, тасаввуф фалсафаси ва адабиёти, Шарқ мумтоз сўз санъати ва халқ огзаки ижоди. Шунинг учун шоир ижодида исломий мавзуларни ҳам, суфиёна рухни ҳам, халқона охангларни ҳам, мумтоз адабиёт таъсирини ҳам кўрамиз — улар ўзаро омухта бўлиб, Махтумқули асарларининг юксак бадиияти, таъсирчанлиги ва умрбо қ ийлигини таъминлаган. Шоир шеърларида пайғамбарлар, авлиёлар, са ҳ обалар, тасаввуф пирлари, халқ қ а ҳ рамонларининг номига кўп дуч келамиз. Туркман халқининг тарихи, бугуни ва эртаси, урф-одатлари, анъаналари, даврининг мухим сиёсий-ижтимоий ҳ одисалари, шоирнинг дарду хасратлари бу шеърларнинг асосий мавзуи ҳ исобланади. Бу шеърларда шоир ўз халқини севган, унинг дарду хасратлари билан ёнган, исти қ боли учун қайғурган фидоий ватанпарвар сифатида намоён бўлади. Ватан ва халқ

мавзуси - Махтумқули шеъриятининг ўқ илдизини ташкил этади. Қ атор шеърларида тар қоқ туркман уруғларини бирлашишга, улар ўртасидаги ўзаро низоларни бартараф этишга даъват қилади. «Туркман адабиёти тарихи тад қиқ отчиларининг таъкидлашларича, Махтумқули ўз даврида эл ва юрт қ адр- қ имматини оё қ ости қилиб келаётган иллатларни ҳаммадан кўра кўпрок англаб етди. Шоир асарларида замондошларини даврда руй бериб турган во қ еаларнинг мо ҳ иятини чуқур идрок қилиб иш тутишга ча қ ирди». Шоир шеъриятининг ғоявий-эстетик хусусиятлари . Махтумқули шеърларида халқ фалсафаси кучли, панд-наси ҳ ат етакчи — у кўрган- кечирганларини қ аламга олиб, улар юзасидаи теран хулосалар чиқаради. Бу фикрларнинг ҳ икмат каби жаранглаши шундан: Хар йи г итнинг аслин билай десангиз, Маъракада утур-туришин кўринг. Биров билан ошно бўлай десангиз, Аввал и қ роринда туришин кўринг. *** Номардлар ҳам ярамаслар, ночорлар, Тўзинг ичиб, ишинг бўлса кочарлар, Сирингни фош этиб, айбинг очарлар, Кадринг билган улфатингдан айрилма! Махтумқули халқ мақол-маталлари, ҳикматли сўзлари, образли ибораларини жуда яхши билади ва ма ҳ орат билан шеърлари қ атига сингдириб юборади. Айни пайтда, ўзи ҳам содда, ихчам, лунда, теран ҳикматлар яратадики, улар нафа қ ат туркман балки барча туркий халқларнинг ҳикматли сўзлар хазинасидан жой олган: Олимга ёндашсанг, очилар кўзинг, Жохилга ёндашсанг, к ў рдек бўларсан.

* * * Одам бор, минг туман едирсанг оздир, Одам борки, еган нонига етмас. * * * Мард йигитнинг ор — қиличи. * * * Дўзахнинг тимсоли бир ёмон хотин. *** Яхшини олам орзулар . * * * Йигит қарир ёмон аёл учраса. Халқ тарихи, адабиёти ва хаётини чуқур бил ган бу донишманд инсон теран фикрларни халқона содда ва лунда бир тарзда шеьрий мисраларга тизади. Бу шеърлар халқ донолигининг ёрқин намунасидир. Махтумқули асарларининг умрбоқийлигини таъминлаган энг асосий омил худди шунда. «Махтумқули ўз даврининг жарохатларига ақл-заковатни, иймон ва эътиқодни, ахиллик ва ҳамжиҳатликни, аждодлар удумига асосланган ҳамдардлик ва адолатли курашни қарши қўяди ва бу туйғуни поэтик сўз қудрати билан маънавий қурол даражасига кўтаради. «XVIII аср туркман халқи учун мусибатлар даври бўлди. Уч томондан - Бухоро амирлиги, Хива хонлиги, Эрон шоҳлиги каби анча кучли қўшнилар қуршовида қолган туркманлар борган сари бепоён Ўрта Осиё чўлларининг унумсиз қумликларига чекиниб борди. Туркман халқининг душманлари унинг жанговар шон-шуҳратини яхшигина билганлар ва шунинг учун хар қанақасига бўлса ҳам, жасур туркман йигитларини ўз томонларига жалб этишга ҳаракат қилганлар. Бўнга фақат бир йўл: туркман қабила бошлиқлари, хон ва бекларини ўзларига оғдириб олиш орқали эришиш мумкин эди. Бу мақсадга, ўз навбатида, турк ман қабилалари ўртасига ўзаро низо уруғини

сочган, уларни бир-бири билан уриштириб қуйган тақдирдагина етиш мумкин бўлар эди. Махтумқули кўп сонли душманлари қаршисида туркманларни заиф ва ҳимояга мухтож қилиб қуядиган бундай ўзаро ички урушлар халқ учун қандай дахшатли оқибатларга олиб келишини ниҳоятда теран англар эди. Шунинг учун шоир шеърларининг асосий қисмини туркман қабилаларини ўзаро урушларни тўхтатиш ва нажотни ҳамжиҳатликдан излашга оташин чакириклар ташкил этиши ўз-ўзидан тушунарли. Махтумқули учун туркман халқини сақлаб қолишнинг шарти унинг кўчманчилик давридаги қадимий шон-шавкати: беқиёс мардлиги, ҳамжиҳатлик туйғуси, кулфатда қолганларга ёрдамга тайёр туриш, мехмондўстлик ва сахийлик каби фазилатларини асраш эканлиги ҳам тушунарли. Унинг катор шеърларида чинакам мард йигит, баходир кишиларнинг ўз халқининг ноқобил фарзандлари - номардларга қарши қуйилиши бежиз эмас. Шоир шеърларида яхши – ёмон, мард - номард, ҳалол - харом, бой - камбағал, уруш - тинчлик каби ўзаро зид тушунчалар кўп учрайди. Хусусан, у кишиларни икки тоифага — мард ва номардга ажратади: унинг назарида мард - барча эзгу инсоний фазилатлар соҳиби бўлса, но мард — ҳамма ёмон иллатлар тажассуми. Шўнга мувофик, мардни кўплаб шеьрларида улуғлагани ҳолда, номардни кескин танқид қилади. Бу иккисини икки қутбга қўйиб тасвирлайди. Юз номард жойини босмас бир марднинг, Чекар ташвишини мард элу юртнинг. Қ илган қилигини кўринг номарднинг: Жангми дея кочар туман учраса... Мард кутар мехмонни очик юз билан, Номард кочиб қолар мехмон учраса. «Махтумқулининг ишқ-мухаббат мавзуидаги шеърлари ҳам

охангдорлиги, чуқур фалсафий мохияти билан ажралиб туради. Шоириинг хаёт ва ў лим, инсон ва борли қ , гўзал инсоний фазилатлар ва одоб-ахло ққ а оид шеърларида ислом дини ҳамда тасаввуфий карашлар таъсири я қ қол сезилади». Шоир шеърларининг ўрганилиш тарихи. «Махтумқули асарларининг мавзулари, жанрий хусусиятлари, шақлий ўзига хослиги, асарлари тилининг ни ҳ оятда халқчиллиги билан кўп асрлик туркман адабиётини янги бир бос қ ичга кутарди. Шоир асарларининг етакчи ғояси бу — турк ман ерлари устига ёпирилиб турадиган чет эл боскинчиларига барҳам бериш, тар қоқ яшаётган, ўзаро нифо қ ва зиддиятлардан зада бўлган қ абила ҳамда уруғларни бирлаштириш билан осойишталик ва иттифокликка асосланган кудратли бир давлатни барпо этишдек миллий ватанпарварлик хис-туй ғ уларидан иборат. Ана шу миллат манфаатлари йўлида қайғуриш, маърифатпарварлик йўли билан бу ғояни самарали кучга айлантириш шоир ижодининг асосига айланди. Бу йўлдаги изланиш, шеърият кучи билан юксак уфкларга талпиниш Махтумқулини ўз даврининг кўзга кўринган тараккийпарвар сиймоси даражасига кутарди». Хамидулла Хасанов ёзади: «Махтумқули Фирогий нихоятда зур, таъсирли, халқка ёкадиган, туркманга ҳам, ўзбекка ҳам ўз тилидек тушуниладиган шеърлари билан бутун Шарқка машхурдир. Унинг асарларини Сурияда ҳам, Ирокда ҳам, Туркия ва Эронда ҳам, Аф ғ онистон ва хатто ўзо қ Арабистонда ҳам туркманлар фахр билан куйлайдилар. Аф ғ онистонда бир кекса туркман бахшиси борлигини эшитдим, у Махтумқули шеърларини махорат билан ижро этишда ном чиқаргани учун ўзини «Махтумчи» дер экан». Махтумқули барча туркий халқлар қ атори, ўзбек халқининг ҳам ўз шоирига айланиб кетган. Шоир шеърлари халқимиз орасида асрлар давомида маш ҳ ур бўлган. Асарларининг қўлёзмалари кенг тар қ алиб, «тошбосмада ҳам Хива ва Тошкент шахарларида бир неча бор нашр қилинган, бир неча ў нлаб асарлари Тошкентда чиқадиган «Туркистон вилоятининг газети»да эълон

қилинган». Абу Райхон Беруний номидаги Шарқшунослик институти фондида Махтумқули шеърларини ўз ичига олган 5 та қўлёзма сақланади. Махтумқули шеърлари Жуманиёз Шарипов, Жуманиёз Жабборов, Мўзаффар Ахмедов, Мирзо Кенжабек таржималарида ўзбек тилида бир меча марта чоп этилган, турли мажмуа ва дарсликларга киритилган. Ж.Шарипов, С.Эркинов, К.Тохиров, К.Курамбоев, С.Кориев, М.Кенжабек, Б.Каримовлар у ёки бу даражада шоир ижоди хусусида тад қ и қ отлар олиб борганлар. «Буйларингга», «Намасан», «Юргинг келади», «Айлар», «Айрилдим», «Булмас», «Тухтамас», «Карамас», «Этмасин», «Кўзим тушди», «Оши қ бўлмишам», «Устодингдан айрилма», «Кўринг» сингари бир неча унлаб қўшиқлари Комилжон Отаниёзов, Очилхон Отахонов, Отажон Худойшукуров, Бобомурод Ҳ амдамов, Орти қ Отажонов, Илёс Маллаев, А ҳ маджон Шукуров, Каримбой Рахмонов, А ҳ рор Усмонов каби халқимизнинг севимли санъаткорлари томонидаи ижро этилтан. Ў збекистон ра дио ва телевидениеси ор қ али хар куни Махтумқули шеърлари билан айтиладиган қўшиқлар янграб туради. Шоир «китоблари, шеърлари, панд- насихатлари кириб бормаган бирорта ўзбек хонадони йўқ, унинг номини билмаган биронта ўзбек йўқ», десак мубола ғ а қилмаган бўламиз. «Махтумқули - буг у нги кунда ўзбек маданий-адабий турмушида жуда оммавийлашиб, энг маш ҳ ур сиймоларнинг бирига айланган». Ушбу т ў плам улу ғ туркман шоири ва мутафаккирининг ўзбек тилига таржима қилинган энг сара шеърлари асосида тўзилди.

Адабиётлар: 1. Махтумқули. Шеърлар. Т. 1976. 2. Махтумқули. Танланган асарлар. Т. 1962. 3. Туркман шоирлари. Т. 1963. 4. Қуронбоев К. Махтумқули шеърияти Ўзбекистонда. Т. 1978. 5. Махтумқули. Дунё ўтиб борадур.”Шарқ”нашриёти.Т.2007 6. www.ziyonet.uz 7. www.wiki.arxiv.uz/maxumquli.htm

Похожие

Махтумқули ижоди

Махтумқули ижоди (2)

Чўлпон ижоди

Зулфия ижоди

Фурқат ижоди