Франция ва Англияда уйғониш даври адабиёти У.Шекспир ижоди - Литература - Рефераты

Франция ва Англияда уйғониш даври адабиёти У.Шекспир ижоди

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Франция ва Англияда уйғониш даври адабиёти У . Шекспир ижоди Режа: 1. Европа ва Францияда уйғониш даври адабиётига бир назар. 2. Данте, Петрарка, Боккаччо асарлариннинг француз тилига таржимаси. 3. Дастлабки гуманистлар 4. Деперье ижоди. 5. Европа ва Англияда уйғониш даври адабиёти. 6. Уйғониш даврининг дастлабки босқичи. 7. Вильям Шекспир ижоди. 8. Шекспир асарларининг таржимаси ва театр.

XIV аср ўрталарида Италияда пайдо бўлган Уйғониш ҳаракати XV асрнинг иккинчи ярмида Европанинг бир канча ерларида бошланади. XVI асрнинг бошларида эса Францияда вужудга келади. Француз Уйғониш даври адабиётига Италия маълум даражада таъсир кўрсатади. Бу вақтда француз қироли Франциск I Италияга карбий юриш бошлаган ва католик реакциясининг бошлиғи - пспан қироли Карл V билан кураш олиб бораётган эди. Италияда бўлган французлар Уйғониш даври маданияти билан якиндан танишадилар. Архитекторлар Франциск I нинг истаги билан Ренессанс усулида касрлар қурадилар. Гуманист ёзувчилар Данте, Петрарка ва Боккаччо асарлари француз тилига таржима қилинади. Улар кадимги антик маданият ёдгорликлари қаторида катта қизиқиш билан ўрганилади. Католик черкови зулмига қарши динни, ислох қилиш учун Францияда бошланган Реформация ҳаракати ва унинг курашчанлик пафоси дастлаб гуманистик таълимотга ҳамоханг бўлиб тушса ҳам, лекин кейинчалик француз протестантизми (бошқача килиб айтганда, гугенотчилик ёки кальвинизм)да кучайган диний-аскетик кайфиятлар уларни бир-биридан ажралишга олиб келди. Бирок бу ерда Реформация Германиядаги каби кучли эмас эди, католицизм ҳам Италия ва Испаниядагига караганда заиф эди. Шу сабабли Францияда гуманистик ҳаракат таъсирли ва жанговар тус олди. Черковнинг диний диктатурасига зарба берилган бу даврни Энгельс куйидагича тасвирлайди: «Герман халқларининг кўпчилиги бу диктатурадан тўғридан-тўғри воз кечдилар ва протестантизмни кабул килдилар ва, айни замонда, роман халқларида араблардан ўтган ва янгидан кашф этилган грек философияси билан суғорилган кувнок фикр зркинлиги тобора кўпрок томир ёя бошлади; бу эркинлик эса XVIII аср материализмини хозирлаб берди». Француз протестантизми икки даврни бошидан кечирди. Дастлабки протестантлар гуманисткк фикрлашга мойил интеллигент гуруҳлари бўлиб, улар мавжуд тартиб ва дин асосларига ҳам танкидий карар эдилар. Машҳур математик Лефевр д'Этапль (1455-1537) Италиядан қайтиб келгач, Аристотель ва бошқа грек олимларининг фикрларини янгича талкин қилишга

киришади. Энди у таржималарга суяниб эмас, балки асосий манбаларга мурожаат этиб, ўша фикрларнинг асл маъносини очишга интилади ва бу соҳадаги схоластик қарашларни рад этади. Сўнгра Лефевр «муқаддас китоблар»ни хам шу жиҳатдан текширишга киришади. Инжилда у рўза ҳақида хам, попларнинг уйланмасликлари ва бошқа сирли воқеалар хақида ҳам гап йўклигини аниқлайди. Шундай килиб, Лефеврда дастлабки соф инжил таълимотига қайтиш фикри туғилади. Лютер ўз фаолиятини бошлашидан бир неча йил олдин, яъни 1512 йилда у хамма турдаги протестантлар учун коида бўлиб колган диний эътиқод ва «муқаддас китоб» диний таълимотнинг ягона асоси бўлиши керак, деган карашни илгари сурди. Лефевр ўз фикрини тасдиқлаш учун инжилни таржима килиб, уни биринчи марта француз тилида нашр эттиради. Унинг бу ҳаракати дин арбобларида кучли норозилик туғдиради. Натижада Лефевр чет элга қочишга мажбур булади, унинг тарафдорлари эса жазолаб ўлдирилади. Сўнгрок Франциск I Лефеврни оклаб, Реформацияга мойиллик билан караб, уни Францияга киритишни ўйлайди. Бирок 30-йилларда католик таълимотига қарши оммавий ҳаракатнинг кучайиб кетиши хукмрон доираларни кўркувга солиб кўяди. Шундан сўнг Франциск I дин эркинлиги учун курашган хамма шахсларни таъкиб қилишга рухсат этади. Гарчи у кўп ўтмай, реформаторларга амнистия берса хам, лекин бундан кейин «еретиклар» ва «дахрийлар» ни жазолаш одат бўлиб колади. 1546 йилда йирик олим ва матбаачи Этьен Доле хеч кандай сабабсиз ўтда куйдирилади. Француз протестантизмининг бундан сўнгги такдири Жан Кальвин (1509- 1564) фаолияти билан боғликдир. 1536 йилда у Женевага кетиб, ўша ердан туриб Франциядаги протестантизм ҳаракатига раҳбарлик килади. Калъвин ўз карашларини латин тилида ёзилган «Христиан дини кўлланмаси» деган китобида асослаб беради. Беш йил ўтгач, бу «Қўлланма» француз тилига таржима этилади. Христианларнинг хаёлий-диний таълимоти евангелизм ўрнини энди жанговар кальвинизм эгаллайди.

Кальвиннинг асосий таълимоти такдир ва худонинг дунё ишига аралашмаслиги ҳақидаги таълимотдир. Унинг тақдир ҳақидаги таълимотига кўра, гўё хар бир кишининг пешонасига туғилишидан мангу фароғат ёки абадий азобланиш ёзилган бўлиб, киши уларнинг қайси бирини бошдан кечиришини билмайди, бу такдир билан боғлик, лекин шундай бўлса хам, киши яхшиликни ўйлаши ва шунга интилиши керак. Бундан кўринадики, Кальвиннинг тақдир ҳақидаги караши мўминлик ва умидсизликка эмас, балки турмушга ишонч бнлан карашга ундайди. Унинг издошлари ҳам хар бир киши ўз касбидан мумкин кадар кўпрок фойда орттириши, тежаб-тергаб иш кўриши, мўътадил бўлиши керақлиги ҳақидаги фикрини ривожлантирадилар. Ф. Энгельс Кальвин таълимотининг буржуача чегараланган табиатини кўрсатиб, бундай деган эди: «Унинг такдир тўғрисидаги таълимоти - савдо ва конкуренция дунёсида омад келиш ёки синиш айрим кишиларнинг ҳаракатига ва махоратига боғлик бўлмай, уларнинг ихтиёридан ташкари ҳолларга боғлик эканлнгини диний шақлда ифода қилишдан иборат эди, Буни бирон кишининг хоҳиши ёки ҳаракати белгиламайди, балки қудратли, лекин кўринмайдиган. иктисодий кучларнинг марҳамати белгилайди». Бунинг тўғрилиги иқтисодий ўзгариш вактида, барча эски савдо йўллари ва савдо марказларининг ўрнини янгилари олаётган, Америка ва Хиндистон очилган, хатто азалдан иктисодий эътикод символи бўлиб хурматланиб келган нарсанинг, яъни олтин ва кумушнинг киймати тушиб кетган бир вақтда айниқса яққол кўринди». Калвинизм абсолют хоткмиятга тобе бўлишни истамаган дворянлар ўртасида, айниқса феодал реакциясининг таянчи бўлган Жанубий Франция дворянлари ўртасида кенг таркалади. XVI асрнинг иккинчи ярмида абсолютизмга қарши курашган кальвинист-дворянлар «диний» жанжаллардан келиб чиккан кўзғолонлар бошида турадилар. Уруш тамом бўлиши биланок улардан кўплари ўз манфаатларини кўзлаб, католиклар томонига ўтиб кетадилар.

Протестантизм эркин тадкикот ва черков акидаларини танкид этишдан четлашган сари унинг ижобий характерига хам путур етади. 1553 йилда Михаил Серветнинг Кальвин томонидан анабаптистларнинг революцион сектасига (гурухига) мансубликда айбланиши ва куйдириб ўлдирилиши бунга яккол далил бўла олади. Гугенот (протестант)лар хам, католиклар хам халқка суянмас эдилар. Протестантлар мамлакат бирлигини юзага келтириш учун Германия, Англия ва Голландиядаги ўз мазхабдошларига ёрдам сўраб мурожаат килганларида, католиклар испан қироли Филипп II дан мадад кутадилар. Гражданлар уруши натижасида таланган ва қашшоқлашган хакикий ватанпарвар куч-дехкоклар ва шахар мехнаткашлари “ёрдам”га келган чет эл солдатларига хам, ўз помешчикларига хам қарши бош кўтарадилар. Бирок XVI асрнинг 80-90-йилларига келиб дехкон кўзғолонлари шафкатсизлик билан бостирилади. Гуманистлар хар иккала партия - католиклар ва протестантлар билан баъзан алокада бўладилар, айни вактда, улардан узоклашишга хам ҳаракат киладилар. Католиклар партиясидаги миллий бирлик ғояси гуманистларга маъкул бўлса хам, лекин католикларнинг тор диний эътикодлари кўпчилик гуманистларни қаноатлантирмас эди. Кальвинист (протестант) ларнинг ақл- идрокка суяниш, кишилик жамиятини қандайдир идеал равишда қайтадан куриш сингари дадил фикрлари гуманистларни кизиқтирса, уларнинг буржуача чегараланганлиги ва фанатизми гуманистлар учун ёт эди. Шунинг учун хам йирик гуманистлар Рабле, Деперье ва Монтень диний жанжаллардан четда турадилар. Франциск I нинг айниб кетган набиралари Карл IX ( XVI асрнинг учинчи чораги), Генрих III ( XVI асрнинг тўртинчи чораги) ҳукмронлиги давом этган даврларда ўзаро диний урушлар мамлакатнинг ахволини оғирлаштириб юборади. Генрих IV вактида юзага келган сулх кўпга чўзилмайди. Реакцион гурухлар мамлакатни конга белайдилар. Шундай кураш ва ўзгаришлар шароитида Уйғониш ҳаракати бошланади.

Француз Уйғониш даврининг бсшланишида икки мухим омил - антиклик ва Реформация ҳаракати катта роль ўйнади. XVI асрда яшаб ижод этган француз Уйғониш даврининг йирик вакиллари билим доираларининг кенглиги билан ажралиб турадиган ёзувчи, философ, тарихчи, табиатшунос хам эдилар. Рабле, Маро, Маргарита Наваррская, Ронсар ва бошқалар француз адабиётининг юксалишига катта хисса кўшган, воқеликка реал ёндаша билган улуғ адиб ва шоирлар сифатида машҳурдирлар. Дастлабки гуманистлар. Дастлабки гуманистик карашларнинг туғилиши ва ривожланишига Маргарита адабий тўгараги катта таъсир кўрсатади. Франциск I нинг синглиси Маргарита Ангулемская эри вафот этгандан сўнг Наварра қироли Генрих д'Альбрега турмушга чикади ва Маргарита Наваррская (1492-1549) номи билан юради. Бу ўкимишли аёл адабиёт ва санъат ахлларига хомийлик киладн, ҳукмрон католик диний таъқибига учраган эркин фикрли ва «динсизлик»да айблаиган кўп протестант ва гуманистларга бошпана беради. У латин, итальян, испан. кадимги яхудий тилларини ўрганади, ўз истеъдодини кўп жанрларда синаб кўриб, шеър ва хикоялар ёзади. Маргаританинг ижоди турмуш кувончларини куйлаб, киши табиати ва фикрини ўрта аср диний-схоластикасидан холи қилиш масаласини акс эттирган бўлса хам, лекин у чегараланган ва ўша замон француз аристократиясининг илғор қисми карашлари доирасидан четга чиқолмаган эди. Баъзи бир замондошлари каби Маргарита ижодида хам диний тема алоҳида ўрин тутади. Бироқ бу масалага у акидачилик асосида ёндашмайди. Кўтаринки муҳаббат, фикрий эркинлик унинг нозик лирик шеърларида ўз ифодасини топади. Маргарита Наваррская ижодида «Хептамерон» номли новеллалар тўплами алохида ўрин эгаллайди. Итальян гуманисти Боккаччонинг «Декамерон»ига тақлид қилиб ёзилган бу китоб 100 новелладан иборат бўлиши керак эди. Француз «Декамерон»ини яратишга киришган Маргарита Боккаччо каби ўн кунлик воқеани тасвирламоқчи бўлди. Бироқ у факат 72 новелла - етти

кунлик воқеанигина ёзиб улгурди, холос. Адибанинг ўлимидан кейин 9 йил ўтгач, бу китоб «Етти кунлик новеллалар» номи билан нашр этилди. Боккаччо «Декамерон»ида Флоренцияда пайдо бўлган ўлат касали вактидаги 7 қиз ва 3 йигитнинг хушчакчақ ҳаёти, ўз хуқуқларини ўзлари ҳимоя қилишлари ёрқин акс эттирилган бўлса, Маргарита ҳикояларида маиший масалалар, турмуш икир-чикирлари тасвирланади. Котре курортига даволаниш учун борган бир канча эркак ва аёллар Францияга қайтаётган вактларида кучли жала ва дўл ёғади. Тошкин натижасида кўприкларни сув окизиб кетганлигидан йўловчилар оғир ахволга тушиб қоладилар, ҳалокатдан қутулиб қолган 5 эркак ва 5 аёл Нотр-Дам де Серранс аббатлигида тўпланишиб, йўллар тузатилгунча шу ерда колишга ва бошдан кечирган кизик воқеаларни айтиш ва уни мухокама қилиш билан вақтларини ўтказишга карор киладилар. Сухбат иштирокчилари тарихий шахслар бўлиб, улар лакаб ёки анаграмма орқали берилган. Масалан, Уазилъ - Маргаританинг онаси Луиза Саввойская, Гиркан ўз эри Генрих Наваррский, Парламента эса Маргаританинг ўзи. Бу шахсларнинг хар бири ўзига хос хусусиятларга эга. Маргарита Наваррская Боккаччонинг «Декамерон» асари формасига тақлид қилса ҳам, лекин унинг асаридаги персонажлар «ўзи кўрган ёки ишончли кишидан эшитган» воқеаларни, сарой ахлларининг ҳаёти, шунингдек, севги саргузаштларини хикоя қиладилар. «Хептамерон» XVI аср ижтимоий ҳаёти ва француз Уйғониш даври адабиётининг ғоявий қарама-қаршиликларини ифодалаган ёдгорлик сифатида қимматлидир. Деперье ижоди. Шу даврнинг йирик гуманист ёзувчиларидан яна бири Бонавентура Деперье (тахминан 1510 - 1543) бўлиб, у майда буржуа оиласида дунёга келади. Деперье ёшлигидан шеър ёзишга киришади. Латин ва грек тилларини ўрганади, Маргарита Наваррская ташкил этган адабий тўгаракда катнашади, унинг саройида котиб бўлиб ишлайди. Деперье 1538 йилда Лукианнинг «Худолар сухбати» сатираси манерасида ёзилган «Дунё бонги»

(«Дунё кимволи») диалогларини нашр этади. Дин ахллари бунга бепарво қараб туролмас эдилар. Ёзувчи дин таъкибига учраб, Маргарита саройига қочади. Бироқ Деперьенинг бундан сўнгги хаёти нотинч ўтади, охири у ўзини қилич тиғига ташлаб, фожиали равишда ўлади. «Дунё бонги» номли тўрт диалогдан иборат бўлган бу сатирада Деперье христиан динини - католикларни хам, протестантларни хам масхара килади. Бунинг учун у халқ ижоди ва, хусусан, антик мифологиядан усталик билаи фойдаланади. Мифологик образлар воситаси билан христиан дини таълимотини қаттиқ савалайди, «Осмон вакили» - Меркурий ҳаракати орқали Иусис Христаннинг ердаги «фаолияти»ни кўрсатиш мўлжалланган эди. Худо Юпитернинг топшириғи билан ерга тушган бу маъбуда тўзиб кетган «Такдир китоби»ни муковалашни истайди. Майхонада у билан учрашиб қолган икки товламачи қулай пайт пойлаб, ўзларига пир деб билган ўғрилар худоси Меркурийнинг қопидаги китобни ўғирлаб, унинг ўрнига муқоваси ўшанга ўхшаш бошқа китобни солиб кўяди. Алмаштирилган китобда «муқаддас сўзлар» эмас, балки Юпитернинг ёшлик вақтидаги бемаъни севги саргузаштлари тасвирланган эди. Меркурий иккинчи марта ерга тушиб, ўғриларни кидира бошлайди, чунки улар китобдаги сўзларни ўзгартириб, уни ўз манфаатларига мослаштиришлари мумкин эди. Ҳақиқатан ҳам, товламачилар ўша китоб орқали фол очиб, катта пул тўплайдилар. Меркурий Флегон лақабли от билан учрашиб, уни тилга киритади. От эса ўзи учун емга ажратилган пулни ўғирлаб қўйган отбоқарнинг кирдикорларини фош этади. Меркурий отдан бу сирларни айтмасликни сўрайди ва бу иши учун отни яхшилаб парвариш қилишга ваъда беради. Шундан сўнг у Юпитернинг китобни топиш ҳақидаги буйруғини эълон қилиш учун карнайчи излаб кетади. Сўнгра Меркурий «фалсафа тоши»ни кўрсатишни сураган одамларни лақиллатиб, бу тошни майдалаб сочиб юборади. Файласуфлар тупрокка қоришиб, қимматли тошни ахтарадилар за унинг заррачасини топгандай бўлиб, бир-бирлари билан узок ва фойдасиз мунозара олиб борадилар.

Меркурий яна келиб «фалсафа тоши» ҳақиқатда йўқ нарса эканини билдиради. Тўртинчи диалог Гилактор ва Памфагус номли икки ит ўртасидаги сухбатдан иборат. Улар ўз кобилиятларини одамлардан яширишга уринадилар, шу сабабли сўзлашдан кўра, жим туришни лозим кўрадилар, чунки бахтсиз инсонлар каби турмуш кечиргандан кўра, итлар сингари яшашни маъқул кўрадилар. «Дунё бонги» китобида берилган кўп кинояларнинг маъноси шу вақтгача аниқланмаган бўлса ҳам, лекин баъзи номлар орқали ўша давр дин арбоблари масхара қилингани англашилади. Ёзувчи «фалсафа тоши»ни излаш, яъни қайси дин хакикий деган масалада турли диний мазхаб вакиллари ўртасида кураш олиб бориш фойдасиз, деган фикрни ёклайди, бир динни иккинчисидан юқори қўйиш ва ундан ҳақиқатни излаш бемаъниликдир, деган хулосага келади. Деперьенинг ижтимоий танқиди гапирувчи от (III диалог) ва ит (IV диалог) сўзларида равшан баён қилинган. Ёзувчи хукмрон синф ва динга қарши салбий карашларини аллегория орқали берса ҳам, лекин унинг сатирик рухи очик кўринади. Шунинг учун ҳам реакцион гурухлар бу асарни зарарли китоб, деб қораладилар. «Дунё бонги» XVI аср француз гуманистик эркин фикрлашнинг ёрқин намунаси, унинг муаллифи эса атеист ёзувчидир. Деперьенинг «Янги ажойиботлар ва кизик хангомалар» деган тўпламида 92 хикоя бор. Бу китобида ёзувчи кишини хушчақчақликка чакиради, оғиз, ияк, томок ва «бутун беш сезги» органи билан, юракдан кулишга ундайди. Бу фикрлар тўпламнинг Рабле романлари таъсири остида юзага келганини кўрсатади. Маргарита Наваррскаяга ўхшаб у хам новеллалари учун сюжетни китоблардан эмас, балки халқ эртақлари ва ўзи кўрган ҳодисалардан олади. Француз хаётини акс эттирган новеллаларида поп ва монахлар, табиб ва судьялар масхара килинади. Халқ қўшиқ ва мотивларини ўзлаштириб, улардан самарали фойдаланиш Деперье хикояларининг халқчиллиги, оммабоплигини оширади.

Англияда Уйғониш ҳаракати Европанинг бошқа мамлакатларидан анча кейин - XV асрнинг охири ва XVI асрнинг бошларида пайдо бўлади. Феодал жамияти шароитида ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиши ўрта аср тартиблари ва унинг ғоявий асосларига путур етказувчи янги гуманистик дунёқарашнинг шақлланишида муҳим омил бўлди. Мамлакатда кўп йиллар давом этган ўзаро феодал урушлар кадимги дворян-зодагонларни қириб юборган эди. Уларнинг ўрнини эгаллаган янги буржуалашган дворянлар саноат ва савдо-сотиқ ишларини ўз қўлига ола бошлади. Бу социал силжишлар пировардида Англияда марказлашган миллий давлат ўрнатилишига асос солинади. Абсолютизм XVI аср мобайнида ижобий роль ўйнайди. Феодал ўзбошимчаликлар авж олган ўша замонда «қироллик ҳокимияти прогрессив элемент эди... У тартибсизлик ичида тартиб вакили эди». Англия абсолютизмининг қарор топишида бир асрдан ортикрок (1485- 1603) ҳукмронлик килган Тюдорлар династияси катта роль ўйнайди. Қирол, шақлланаётган янги ижтимоий кучлар мададидан фойдаланиб, ташки ва ички душманларга қарши кураш олиб боради. Ўрта аср қонунлари ва диний жахолатни қайта тиклаш мақсадида юборилган Испаниянинг «Енгилмас Армада» (1588) флотини тор-мор этади. Бу ғалаба Англиянинг жаҳон бозорига чиқиши ва мустамлакалар қўлга киритишига имконият яратади. Тюдорлардан Генрих VII нинг тахтга ўтириши (1485) билан феодал тарқокликка хотима берилади. У буржуазияга таяниб, марказлашган ҳокимият ўрнатади. Генрих VIII эса (1509) Англияни Рим папасига карамликдан қутқариб, католик черковини реформа қилади, ўзини янги англикан бутхонасининг бошлиғи деб эълон этади. Мария Тюдор (1553-1558) феодал-католик реакциясини авж олдиришга интилади, бирок кўп ўтмай, унинг ўрнини эгаллаган қиролича Елизавета (1558—1603) Генрих VII ва Генрих VIII нинг сиёсатини қайта тиклайди. Яков Стюарт замонасида (1603- 1625) қироллик ҳукумати билан буржуазия ўртасидаги иттифоқ емирилиб, абсолютизм реакцион кучларнинг ҳомийсига айланади.

Англияда буржуа муносабатларининг ривожланиб бориши саноатнинг хом ашёга, хусусан, жунга бўлган эҳтиёжини кучайтирди. Бу эса чорвачиликни ривожлантириш, яйловни кенгайтиришни талаб қилар эди. Помешчиклар ўзбошимчалик билан деҳконларга қарашли ерларни тортиб олиб, уларни чорва яйловларига айлантирадилар. Бу аграр ўзгаришлар оқибатида мол- мулкларидан маҳрум этилган деҳконлар йирик мануфактуралар учун арзон ишчи кучига айланадилар. Дастлабки капитал тўплаш даври деб аталган бу давр «халқ оммасини зўрлаб экспроприация қилиш» билан ажралиб туради, бу даврда уй-жой ва яшаш имкониятларидан махрум бўлган ва ишсиз қолган мехнаткашлар хар кадамда тахқирланади, улар «дайдилар» деб айбланар ва қаттиқ жазоланар эдилар. Гуманист ёзувчи Томас Мор «Утопия» асарида қўйлар одамларни кавшаб қўймоқдалар, деб ёзганида экспроприация қилинган дехқонларнинг оғир аҳволини назарда тутган эди. Кучайиб кетган зулмга қарши бир неча марта деҳқонлар қўзғолони бўлади. Бироқ ҳукмрон табақа бу кўзғолонларни аёвсиз бостиради. Йирик мануфактуранинг пайдо бўлиши натижасида майда ҳунармандлар хонавайрон бўладилар. Янги дворянлик билан буржуазия ўртасида қироллик тузумига қарши оппозиция юзага келади. Булар абсолютизмнинг кризисидан дарак берар эди. «Капитализм эрасининг эрта тонги» (Энгелъс) мана шундай даҳшатли бўлган эди. Уйғониш даврининг дастлабки боскичи Англияда Реформация ҳаракати бошланган вақтга тўғри келди. Дин ва черковга муносабат инглиз гуманистлари учун энг муҳим масала эди. Бу ҳаракатнинг иккинчи босқичида черковнинг ҳам моддий, хам маънавий қудратига зарба берилади. Генрих VIII Рим папасининг инглиз черкови устидан бўлган ҳукмронлигини емириш билан (1534) исёнкор феодалларнинг ҳам қаршилигини енгади. Генрих VIII ўтказган ислохотлар инглиз гуманистларининг диний жаҳолатга қарши ва дунёвий маданиятни барпо этиш учун олиб борган курашини енгиллаштиради.

Уйғониш ҳаракати мамлакат маданий хаётида чуқур ўзгаришларни келтириб чиқаради. Ақлий ва жисмоний мехнат фаолияти учун катта имконият яратилади. Илмий ва географик кашфиётлар натижасида дунё чегаралари хақидаги тушнчалар кенгаяди. Инсон онги ўрта аср диний- черков схоластикаси ва урф-одатлари таъсиридан холи бўла боради. Дунёвий маданият, фан ва адабиётнинг ўсиши учун кенг замин яратилади. Илғор мутафаккирлар давр талабига жавобни турмушнннг ўзидан, халқ эҳтиёжларидан ахтарадилар. XVI асрнинг лирик олими «Материализмнинг энг биринчи ижодчиси» Френсис Бэкон схоластик билимга қарши курашиб, воқеликни ўрганишда тажрибага суянган фанни яратишга уринади ва уни асослашга ҳаракат қилади. Санъат ва адабиёт гуманизм ғояларини ёйишда жанговар куролга айланади. Ёзувчи ва олимлар антик маданият тарихини ўрганишга киришадилар. Гарчи Уйғониш даври санъати антик санъатдан ўзгача шароитда яратилган бўлса ҳам, гуманистлар дин ақидаларини улоқтириб, кадимги грек ва Рим маданиятининг ҳаётбахш анъаналарини тирилтиришга уринадилар. XIV асрда пул-товар муносабатлари ривожланиши билан камбағал деҳқон ва шаҳар плебей табақаларини эксплуатация қилиш кучаяди. Кишлокларнинг хонавайрон этилиши 1381 йилдаги Уот Тайлер ва Жон Болл бошчилигидаги дехқонлар кўзғолонини келтириб чиқаради. Антифеодал характердаги бу исёнда қатнашган деҳқонлар хукмронлар кўл остидаги ерларни тортиб олиш масаласини кўядилар. Ижтимоий ҳаётдаги бундай ўзгаришлар адабиётда ҳам ўз ифодасини топди. Бу даврда халқ оммасида туғилган норозиликни акс эттирган ёзувчилардан бири инглиз шоири Вильям Ленгленд эди. Вильям Ленгленд (тахминан 1332-1400) «Қўшчи Пётр ҳақидаги хаёл» номли аллегорик характердаги поэмасида XIV асрнинг иккинчи ярмидаги Англия ижтимоий хаётининг ўзига хос томонларини, айниқса, деҳконларнинг оғир ақволини ёритиб берган.

Ўрта асрларда кенг тарқалган хаёлий эртак-видение жанрида ёзилган бу поэма муқаддима билан бошланади. Бахор кунларидан бирида қишлоққа, Мальвер кирларига саёхатга чиққан автор сув бўйида ўтириб дам олмоқчи бўлади ва шу ерда кўзи уйкуга кетиб, қизиқ туш кўради: кенг далада қад кўтариб турган минора билан қамоқхона ўртасидаги майдонда катта оломон тўпланган. Улар орасида ҳар хил тоифадаги одамлар - савдогар, гадой, рицарь, монах, масхарабоз ва амалдорлардан тортиб, оддий қўшчигача бор. Қирнинг нариги томонидан кўринган минора - Ҳақиқат, водийдаги камоқхона эса Ёмонлик тимсолидек намоён бўлади. Булар, шубҳасиз, мажозий образлар. Лекин майдон тўла турли типдаги одамлар эса мажозий образларгина эмас, балки улар орқали ўша замоннинг реал вокелиги ифодаланади. Поэманинг биринчи қисми марказида Мукаддас минора (черков) ва яхшиликнинг тимсоли бўлган оддий бўз кўйлақли аёл, унинг рақибаси яхши кийинган Фойдахоним туради. Ёзувчи поэманинг биринчи қисмида Черков номи билан никобланган айёр, фирибгар, манфаатпараст ва мунофик кишиларнинг кирдикорларини фош этади. Фойдахонимнинг тўйи тасвири орқали феодал жамиятида содир бўлаётган кабиҳлик ва фирибгарликларни очиб ташлайди. Поэманинг иккинчи қисмида автор яна туш кўради. Унинг кўз олдидан кадрдон дала ва уни гавжум қилиб турган одамлар ўтади. Улар Идрок атрофини ўраб олганлар. Идрок гуноҳкорларни тавба-тазарру қилишга чакиради. Сўнгра китобда етти айбдор (Такаббурлик, Шаҳватпарастлик, Ичкоралик, Адоват, Хасислик, Мечкай ва Ялқов)нинг тавба-пушаймонлари тасвирланади. Ҳар бир гуноҳкорнинг ўзига хос хусусияти бор. Масалан, Мечкай - аракхўрлик сингари ярамас хатти-ҳаракатларини ташлаш ва кечирим сўраш учун черковга отланади-ю, лекин каҳвахонага кириб, улфатлар билан яна ичиб, ўзини эплай олмай колади. Йўл-йўлакай уриниб- суриниб, кийим-бошларининг расвосини чикаради. Ҳатто оч саёк ит хам унга

якинлашишга ҳазар қилади. Узок уйкудан бош кўтарган Мечкай хотинининг ҳузурига бориб, бундан сўнг сира ҳам ичмасликка сўз беради. Гуноҳкорлар тавба-тазарру килганларидан сўнг Идрок уларни Ҳақиқатни излашга даъват этади. Бироқ хеч ким Ҳақиқатнинг қаерда эканини билмайди. Одамлар бир зиёратчидан: «Ҳақиқат номи билан аталувчи бир азизни билмайсанми? У каерда яшар экан, у ерга олиб борадиган йўлни кўрсатмайсанми?» - деб сўрайдилар. Зиёратчи Ҳақиқат хақида ундан биринчи марта сўралаётганини ва уни билмаслигини маълум килади. Шу вақтда барчанинг кўзи одамлар ўртасида тинчгина турган оддий ер ҳайдовчи қўшчи Пётрга тушади. Қўшчи Ҳақиқатни билишини айтади. У 50 киш мобайнида бу олижаноб хўжайин - Ҳақиқат ихтиёрида ишлаб, унинг ерини ҳайдаб, экин экиб, йигиштириб олаётгани, ўтлокларда унинг молларини боқаётгани, унинг ёрдами билан хилма-хил ҳунарларни ўргангани ва бундай меҳнатдан сира хам зарар кўрмаётганини айтиб беради ва агар Ҳақиқат олдига боришни истасалар, уларга энг яқин ва тўғри йўлни кўрсатишга тайёр эканини билдиради. Бу йўл меҳнат, камтарлик, сабр-тоқатдан иборат йўлдир. «Сенинг кўрсатган йўлинг яхши,-дейдилар одамлар,- фақат бу йўлга ҳамма вақт ишончли бошлик лозим». Қўшчи бир парча ерини хайдаб, экиб бўлиб, кейин йўл бошлашини айтади. Одамлар, биз узоқ вақт кутиб қоларканмиз-да, дейдилар. Танноз бир хотин, биз, аёллар вактни кандай ўтказамиз, деб норозилик ҳам билдиради. Кўшчи Петр бундай аёллар буғдойлар солинадиган йиртиқ қопларни ямашлари, бошқа хотинлар эса жун ва зиғир поясидан мата тўкиш, бўздан кийимлар тикишлари зарурлигини, бу нарсага ўз болаларини ўргатишларини, чунки табиат яланғоч ва етим колганларни кийинтиришга буюрганини айтади. Поэмада шоир оддий қўшчини ҳақиқат сари йўл бошловчи ягона киши деб кўрсатади ва кўшчи Пётр сўзлари воситасида умумий мехнат ғоясини илгари суради. Деҳкон меҳнати мақталади, жамиятнинг соғломлашиши ва яхшиланишининг асосий манбаи мехнат эканлиги, ишга қобилиятли барчанинг мехнат қилиши зарурлигини таъкидлайди.

Ёзувчи «Қўшчи Пётр ҳакидаги хаёл» номли бу асарида деҳконларнинг 1381 йил қўзғолони арафасидаги исёнкор кайфиятинц акс эттирди ва халқ онгининг ўсишига катта таъсир кўрсатди. Кўзғолон рахбарлари ўз курашларида бу поэмадан кенг кўламда фойдаланганлар. Ленгленд шоир сифатида ўрта аср адабиёти традициялари билан боғланган ҳолда, унинг бадиий формалари, масалан, видение - хаёл (туш) жанридан фойдаланди ва унга янги мазмун киритди. Унинг асарларидаги образлар, диний адабиётда бўлганидек, «нариги» дунёдан эмас, куртуаз (сарой) севги романининг назокатли доирасидан ҳам эмас, балки ўша вактдаги Англиянинг ижтимоий ҳаётидан олинган. Бу нарса аллегорик поэмага реалистик рух багишлайди: Бу ҳол асарнинг халқ ўртасида кенг шухрат козонишига олиб келди. Англияда Уйғониш даври ёзувчиларининг ўтмишдошларидан бири йирик гуманист Жефри Чосер (1340-1400) бўлиб, у савдогар оиласида тугилади. Чосер 17 ёшида саройда маҳрамлик хизматига киради. 1359 йилда қирол Эдуарднинг Францияга қарши ҳарбий юришида қатнашади. Дипломатик иш билан бир неча марта Франция (1377-1378), Фландрия (1377) ва Италияга (1372-1378) боради. У Италияда Уйғониш даври адабиёти, жумладан Петрарка ва Боккаччо ижоди билан якиндан танишади. Англияга кайтиб келгач, Лондонда божхона назоратчиси вазифасида ишлайди. Парламентга сайланган (1386) Чосер ўз нутқлари билан тахтга чиққан қирол Ричард II га ёқмайди ва бу ишдан кетиб узоқ вақт моддий кийинчиликда яшайди. Генрих IVтахтни эгаллагандан сўнг (1399) Чосернинг аҳволи бир оз яхшиланади. Лекин кўп ўтмай вафот этади. Данте каби Чосер ҳам ўз шеърларини она тилида ёзишни мақсад қилиб олади. Унинг «Герцогиня ҳақида китоб» (1369), «Шухрат уйи» (1379-1384), «Қушлар кенгаши» (1377-1382) поэмалари «видение» (туш) жанрида ёзилган бўлиб, уларда саройдаги турли маросимлар тасвирланган. Чосернинг катта шеърий романи «Троил ва Кризеида» (1372-1384) итальян адабиёти (Данте, Петрарка ва Боккаччо)нинг бевосита таъсири остида

яратилган. Шоир, Троя шаҳзодаси Троилнинг коҳин Калхаснинг қизи Кризеидага бўлган севгиси хақидаги хикояни сақлагани ҳолда, психологик характердаги янги поэма яратади. Психологизм айниқса Кризеиданинг шубҳа ва иккиланишларида, у бевафолик қилгандан сўнг Троилнинг чеккан азоблари тасвирида равшан кўринади. Дастлаб Троил ҳар қандай мухаббатни рад отади. Ишқ азобини чекаётганларни кўрганида уларни мазах қилади. Лекин унинг ўзи хам маъбуд Амур конунига биноан, севгига дучор бўлиб қолади. Асарнинг қиммати яна шундаки, ундаги қаҳрамонлар антик либосларда эмас, балки ўз замонасининг жонли кишилари қиёфасида гавдаланади. Кўпгина маиший деталларнинг киритилиши асардаги реализмни оширади. «Реализмга асос солган» (Горъкий) Чосер «Кентербери ҳикоялари»да Англиядаги ижтимоий табақалар ҳаётининг тасвирини илгаригидай мавхум образлар орқали эмас, балки реал турмуш воқеалари билан боғлиқ равишда кенг акс эттиради. Асарнинг муқаддимасида бир тўда одамларнинг Кентерберидаги авлиё Томас Бекер қабрини зиёрат қилиш учун баҳор пайтида Гарри Бэйли мехмонхонасига тўпланиб, шу ердан йўлга чикишлари тасвирланади. Манзил узоқ бўлгани учун, Бэйли ҳар бир киши боришда икки ва қайтишда икки хикоя айтсин, деб тақлиф киритади. Бу фикр хаммага маъқул тушади. Зиёратчилар (29 киши) томонидан айтилгаи ва ёзиб улгурилган хикоялар асарнинг мазмунини ташкил этади. Зиёратчилар турли ёш ва турли табака вакиллари (рицарь, савдогар, монах, косиб, талаба, деҳқон ва бошқалар) бўлганликлари учун уларнинг ҳикоялари ҳам турмушнинг турли то монларини қамраб олади. Бир кишининг ҳикояси тугагач, иккинчиси уни давом эттиради. Асар бу жихатдан Боккаччонинг «Декамерон»ини эслатса ҳам, лекин унда воқеалар анча кенг тасвирланган. «Декамерон»да 7 киз ва 3 йигитнинг боғи эрамдаги ҳаёти гавдаланса, «Кентербери ҳикоялари» да турли тоифа ва турли ёшдаги кишиларнинг кенг доира (катта кўча)даги ҳаракат ва турмушлари акс эттирилади.

Рицарь ва унинг яроғбардор ўғли романтик пафос билан жанг воқеаларини ҳикоя қилади. Тегирмончи фаблиолардан сўзлайди. Аёллар монастирининг капеллани (ашула хорининг бошлиғи) товуқхонадаги хўроз ҳакида ҳикоя қилади. Асарда кулгили воқеалар билан бирга даҳшатли эпизодлардан иборат хикоялар ҳам бор. Индульгенция (черков ёрлиғи) билан савдо килувчи зиёратчи очкўзлик ва хасислик ҳақида хикоя айтиб беради. Бу хикояда айтилишича, уч дўст олтин топиб оладилар. Улардан бири овкат келтиргани кетади, колган иккиси уни ўлдириб, бойликни баравар таксимлаб олмоқчи бўлади. Биринчиси эса ўлжани якка ўзи эгаллаш мақсадида келтирган овкатига захар солади. Натижада хар учаласи хам халок бўлади. Чосер ҳикоя яратишда диний афсоналар, рицарь адабиёти, аллегорик эпос, фаблио ва бошқа адабий жанрлардаги материаллардан кенг фойдаланди. Асардаги шеърлар шакли ва темаси жиҳатидан ўрта аср поэзияси услубида бўлса хам, лекин воқеаларнинг бирмунча кенг ва реал тасвирланганлиги, авторнинг оддий кишиларга хайрихохлиги билан Уйғониш даври принципларига якинлашиб боради. Чосернинг поэзияси Ренессанс реализми учун пойдевор хизматини ўтайди. Ўтмишнинг буюк ёзувчилари халқ ижодига мурожаат килиб, унинг сюжет ва бадиий ифода воситаларидан ижодий фойдаланганлар. Қадимги Шотландияда қўшиқ тўкиш ва айтиш анъаналари кучли эди. Хаётдаги барча воқеалар, яъни туғилишдан то ўлимгача, мехнат жараёни, дам олиш, тўй ва оммавий сайллар хам қўшиқсиз, куйсиз ўтмаган. Ўрта асрларга оид шотланд ва инглиз халқ қўшиклари XVIII асрдан бошлаб ёзиб олина бошланди. Бизгача 300 га якин сюжет ва баллада сақланган бўлиб, уларнинг вариантлари эса мингдан ортикдир. Бу давр халқ поэзияси лирик ва эпик қўшиқлардак ташкил топган. Меҳнат куйланган ва тўйда айтиладиган қўшиқлар, асосан, лирик асарлар бўлиб, баллада (дастлабки маъноси рақс ва музика билан айтиладиган қўшиқ) деб аталадиган қўшиқлар эпик характерда эди. Унда тарихий, афсонавий ёки

маиший воқеалар тасвирланади. Баъзи балладалар тарихий воқеаларга боғланган бўлиб, уларда инглиз ва шотландлар ўртасида бўлиб ўтган урушлар, шотланд халқининг озодлик учун курашда кўрсатган мардлик ва шижоати куйланган. «Чевиот тепаликларида ов», «Отерберн жанги» балладалари бунга мисол бўла олади. Дерхем якинидаги уруш (XIV аср) ҳақидаги балладада Шотландия қироли Давиднинг Англияни босиб олиш учун тўсатдан килган хужуми мағлубиятга учрагани ҳикоя қилинади. Робин Гуд ва унинг отрядининг жанговар ҳаракатларига бағишланган балладалар киркдан ортикдир. Уларнинг кўпи XIV асрнинг иккинчи ярмида яратилган. Балладаларнинг бош кахрамони ҳукмронлар зулмига қарши курашга отланган ва ўз эркини йўқотмаган дехкон («йомен»)лардан келиб чиққан Робиндир. Вилям Шекспир (1564-1616 ) - и нглиз Уйғониш даври адабиётининг йирик вакили. Оддий косиб оиласида туғилган Шекспир 1587 йилда Лондонга келади. Театрда аввал суфлёр, сўнгра актёр, кейинрок режиссёр бўлиб ишлади, театрни бошқаришда директорга хамкорлик килади. Шекспир ҳаммаси бўлиб 2 поэма, 154 сонет ва 37 пьеса яратган. Ижодининг биринчи даврида Шекспир «Адашишлар комедияси», « Қ айсар қ изнинг куйилиши», «Вероналик икки йигит», «Севгининг бе ҳ уда кучайиши», «Й ўқ нарсадан бир талай говга», «Ун икки кеча» каби комедиялар, «Генрих VI », «Ричард III », «Юлий Сезар», «Ромео ва Жюльетта» трагедияларини яратади. Ижодининг иккинчи даврида «Хамлет», «Отелло», «Кирол Лир», «Макбет», «Антоний ва Клеопатра», «Кариолан» трагедияларини ёзади. Ижодининг учинчи даврида трагикомедиялар - «Симбелин», «Кишки эртак», «Бурон» асарлари ёзилади. Ғ . Ғ улом, М. Шайхзода, Уй ғ ун, Т. Т ў ла, Ж. Камол ва бошқа адиблар Шекспир асарларини ў збек тилига таржима қ илганлар. Мухаббат шо ҳ у гадога бир дейишади. Шекспир яратган образлар, турли тоифа кишилари ҳаммаси ишк дейди, мухаббат дейди. Шекспир энг кийин адабий жанрда калам тебратди. Жахон адабиётида хеч бир адиб Шекспир

даражасига кутарила олмаган. Шекспирнинг деярли барча асарлари шеьрий йул билан ёзилган. Кўпинча актёрлар асарни репитиция килиш жараёнида шеьрни ёдлаш кийинлигидан шикоят килишади. Шекспир шеьрияти эса равон ва ифодавий. Уни эсда саклаб колиш жуда осон. Шекспир ижодининг му ҳ им томони - унинг асарлари, диалог ва монологлари катида фалсафа, маьно яширилган. Шекспир драма, трагедия, комедия, сонет устаси. Шу билан бирга у тарихнинг билагони, файласуф ва шоирдир. Шекспир фикрларни ёкимли, тушунарли тарзда бера олган. Хар бир трагедиясида шундай сатрлар борки, уларни алохида шеьр килиб эьлон килса хам булади. Шекспир узидан кейин улмас мерос колдириб кетди. Бу меросдан хозирги кунда миллионлар бахра олмокда.

Адабиётлар: 1. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( XVIII-XX асрлар). – Т.: «Ўқитувчи», 1987, 3-81-бетлар. 2. Белинский В.Г. Полн. собр. соч. в 13 томах. Т. 5 . 1954. 3. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Жаҳон адабиёти намояндалари портретларига чизгилар. Т.: «Зар қалам», 2006, 71-72-бетлар. 4. Горький М. Адабиёт ҳақида. Т.: Ўзадабийнашр, 1962. 5. Гёте И.В. Ёш Вертернинг изтироблари. –Т.: ҒАСН, 1975. 6. Гёте И.В. Фауст. –Т.: ҒАСН, 1972, 268 бет.

Похожие

Ўрта асрлар адабиёти жаҳон адабиётида уйғониш даври Данте Алигьери ижоди

Европада уйғониш даври ва XVIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Фурқатнинг ўзбек миллий уйғониш даври адабиёти тараққиётидаги ўрни

Урта асрлар шахар адабиёти.Уйғониш даврига утиш. Уйгониш даври адабиёти.Англияда уйғониш даври адабиёти

Истиқлол даври адабиёти