Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди - Литература - Рефераты

Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди Режа: 1. X V III аср маърифатчилик даври адабиётининг ўзига хос тараққиёт йўналиши. 2. Англия, Франция ва Германия маърифатчилик адабиётининг вакиллари. 3. Иоганн Вольфганг Гётенинг немис маърифатчилик адабиёти ривожига қўшган буюк ҳиссаси. 4. Гётенинг «Ёш Вертернинг изтироблари» романи нинг ғоявий- бадиий таҳлили. 5. Гётенинг «Фауст» фожиаси – по э тик руҳнинг буюк асари.

X V III асрда Европада тараққийпарвар кучларнинг чириган ўрта асрчилик тартибларига қарши кураши адабиётга ҳам жанговар маърифатчилик руҳини олиб кирди. Бу адабиёт ўзининг антифеодал моҳияти билан ажралиб туради. «Маърифат» сўзи кенг маънода халқни билимли, маърифатли қилиш маъносида қўлланса, тор маънода феодализмга қарши кураш авж олган даврдаги ақлий ҳаракатни ифода этади. Маърифатпарварлар учун ақл-идрок бош масала эди. Улар инсоннинг ақлий фаолиятига, одамийлик фазилатларига юқори баҳо берганлар, адлу инсофга бегона бўлган зулмни, жаҳолатни қоралаганлар. Шу билан бирга, улар маърифатчилик ғоясига, унинг таъсир этувчи кучига ортиқча баҳо бериб, катта хатоға йўл қўядиларки, натижада бундай қараш уларнинг давлат бошида ўқимишли, одил, яъни маърифатпарвар мустабид – ҳоким туриши керак, деган хом хаёлларга берилишларига сабаб бўлади. Маърифатчилик адабиётининг эстетик қарашлари шу билан қадрли эдики, улар санъатнинг тарбиявий аҳамиятини жамиятни қайта қуриш манфаатларига хизмат қилдирдилар. X V III аср ёзувчилари маърифатчилик руҳидаги сиёсий-фалсафий роман, фалсафий повесть, сиёсий-ахлоқий мазмундаги драматик асарлар яратдилар. Маърифатпарвар ёзувчилар адабиётни ғоявий кураш қуроли деб билдилар. Уларнинг ижобий қаҳрамонлари гражданлик жасорати, меҳнат ва ташаббускорликни, шунингдек, саховат ғоясини бўрттириб тасвирлашга хизмат қилади. Маърифатчилик ҳаракати Ғарбий Европа мамлакатларида бир тарзда, инқилобий ва изчил шаклда кўринмаса ҳам, лекин тараққийпарвар адабиёт учун муштарак томони борки, бу унинг антифеодал сажиясида намоён бўлади. Маърифатчилик адабиётининг Англиядаги йирик намояндалари романнавислар: Даниeль Дефо, Жонатан Свифт, Семюeль Ричардсон, Генри

Фильдинг, Тобайас Жорж Смоллет, Ричард Бринсли Шеридан, халқчил шоир Роберт Бернс ва бошқалар ҳисобланади. Франция маърифатчилик ҳаракати Франсуа Вольтер, Дени Дидро, Жан Жак Руссо, Пьер Огюстен Бомарше каби ижтимоий-сиёсий, фалсафий-адабий фаолияти билан машҳур бўлган санъаткорларни етиштирди. Немис маърифатчилиги эса Готхольд Eфраим Лессинг, Фридрих Шиллер, Иоганн Вольфганг Гёте сингари буюк адабиётшунос олимларни, драматургларни ва жамоат арбобларини майдонга чиқарди. Иоганн Вольфганг Гёте немис маърифатчилик адабиётининг энг кўзга кўринган вакилларидан биридир. У Германиянинг Франкфурт-Майн шаҳрида 1749 йилда бой хонадонда туғилди. Унинг отаси ҳуқуқшунослик доктори, император амалдорларидан бири э ди. Отаси ўғлининг мустақил билим олиши учун барча чораларни кўрди. Гёте ўз уйида бир неча тиллар, математика, тарих, география ҳамда мусиқа ва рассомликдан сабоқ олди. Ёш Гётедаги истеъдод, тинмай ўқиш келгусида унинг буюк мутафаннин (қомусий) олим, шоир, ёзувчи ҳамда жамоат арбоби бўлиб етишувига имкон яратди. 1765 йилда Гёте отасининг истаги билан Лейпциг университетига ўқишга кириб, ҳуқуқшуносликни ўргана бошлайди. 1768 йилда касалланиб, уйига қайтиб келади. 1770 йили соғайгандан кейин Страсбург шаҳрига келиб ўқишни тугаллайди ва 1771 йили адвокатлик дипломини олди. Бўлажак санъаткор ёшлигидан ҳар томонлама билим олишга интилди. У Спиноза фалсафасини, антик дунё шоирларининг асарларини қунт билан ўрганди. Гомер ва Вергилий, Шекспир ва Корнель, Мольер ва Лессинг, Гердер ва Шиллерлар ижоди Гёте дунёқарашининг қарор топишида муҳим омиллардан бўлган. К ейинчалик Гёте Пушкин, Байрон, Беранже ҳамда Стендаль ижодига ҳурмат билан қаради. Б иринчи бор Шекспир ижоди билан танишган Гёте унинг реалистик қудратидан сеҳрланиб қолади. Мольер асарларига бир умр катта ҳурмат билан ёндашади. Страсбург шаҳрида ўқишни тугатиб она юртига қайтган Гёте «Бўрон ва тазйиқ» адабий ҳаракатининг аъзолари Клингер, Ленц, Вагнер ва бошқалар

билан яқинлашади. Бу ҳаракатнинг кўзга кўринган вакили сифатида Гёте ўзининг исёнкор руҳдаги асарлари «Гёц фон Берлихинген» драмасини, «Ёш Вертернинг изтироблари» романини ҳамда шоҳона асари бўлмиш «Фауст» трагедиясининг биринчи қисмини ёзади. «Ёш Вертернинг изтироблари» романида Гёте ўз даври учун долзарб бўлган ҳаётий муаммоларни кўтариб чиқди. Феодал-дворян реакцияси ҳукм сурган немис муҳитида илғор ёшлар ўз қобилияти ва иқтидорини сарф қилиш имконидан маҳрум. Уларнинг олижаноб интилишлари бўғиб ташланган. Асар қаҳрамони Вертер – бюргер оиласидан чиққан истеъдодли ёш йигит. У замонасига кўра жуда яхши маълумот олган, мумтоз адабиётни, айниқса, Гомер асарларини севиб ўқийди. Қалби олижаноб ҳис-туйғуларга бой. Вертер – табиатнинг eркин фарзанди. У Руссо таълимотининг ихлосманди. Нозик қалб eгаси. Ҳаммага, айниқса, оддий кишиларга беҳад ҳурмат билан қарайди. Вертер Шарлотта исмли қизни севиб қолган. Аммо Шарлотта бошқа йигит – Альбертга унаштирилган эди. Шу сабабли Вертер қизни унутиш мақсадида шаҳарга бориб, дипломатия идорасига ишга киради. Аммо бу ерда унинг иши юришмайди. Ўз хўжайини граф саройидаги зиёфатда ҳозир бўлган Вертер юқори табақа вакилларига ёқмайди. Киборлар ўз ораларида плебей 1 кишининг бўлишини истамайдилар. Вертернинг хўжайини меҳмонларнинг бу хоҳишини унга айтгач, йигит бу уйдан чиқиб кетади. Эртасига бутун шаҳарда, гўё Вертер меҳмондорчиликдан ҳайдаб юборилгани хақида бемаъни туҳмат гаплар тарқалади. Ҳақоратланган Вертер ариза бериб, ишдан бўшайди. Яна ўз севгилиси ёнига қайтиб боради. Энди Шарлотта турмушга чиққан, Вертернинг Шарлотталарникига келиши бу оилани обрўсизлантирган бўлар эди. Чорасиз қолган Вертер ўзини ўзи ўлдиради. «Ёш Вертернинг изтироблари» романи босилиб чиққач, кенг шуҳрат қозонди. Асар кўп сонли немис ёшларининг дилидаги фикрларни изҳор қиларди. Унинг кенг оммалашиб кетиши сабаби ҳам шунда. «Ёш Вертернинг изтироблари» X V III аср немис адабиётининг машҳур асари бўлиб қолди ва бу 1 Плебей – қ адимги Римда қ уйи таба қ а вакиллари шундай аталган.

роман Гётенинг донғини бутун дунёга ёйди. Роман Европанинг барча тилларига таржима қилинди. Муаллиф ўз асари ҳақида дунёнинг турли бурчакларидан хушхабарлар олди. Ҳатто ёзувчига француз инқилобий ҳукумати француз республикасининг фахрли граждани, « Инсоният ва жамиятнинг дўсти » деган унвон берди. Асардаги фожиавий ечим ўша замон немис муҳитига қарши кескин норозилик белгиси бўлиб жаранглади. Роман эпистоляр шаклда, яъни мактуб тарзида ёзилган. Муаллиф ўз қаҳрамонининг ички кечинмаларини, севги изтиробларини изҳор қилиб бериш учун жуда қулай йўл танлаган эди. Асарнинг хат шаклида ёзилиши қаҳрамон ички туғёнларини ҳаққоний тарзда ифодалаб берарди. Вертернинг ўй-фикрлари, Гомер асарларини севиб ўқиши мавжуд тузум билан қаҳрамон қарашлари орасидаги зиддиятни кучайтиради. Асарнинг бутун йўналишида зулмга, адолатсизликка, оддий инсон ҳуқуқларининг поймол қилинишига қарши исёнкорлик руҳи сезилиб туради. Аммо Вертернинг исёни чегараланган, тор, ёлғиз кишининг ҳис-туйғулари ичида ўралашиб қолган. Унинг ўлими эса суст норозиликни билдириб, курашдан воз кечишни кўрсатар эди. Шу сабабдан Лессинг «Ёш Вертернинг изтироблари» романининг якунини танқид қилади. У асарнинг бу хилдаги ечими ўша замон ёшлари учун зарарли таъсир кўрсатади, деб ҳисобларди. Гёте қаҳрамони ички дунёси бой сент и м ентал образдир. Чунки Гёте Вертер тарихини шунчаки баён қилиб қўймайди. У қаҳрамоннинг руҳий дунёсини очиб беради. Ҳис-туйғуларининг бойлигини кўрсатади. Ёш йигит назари билан ўз даври ва ўз мамлакати ҳаётининг нобоплигини исботлайди. Шунинг учун Вертер тарихини ҳикоя қилувчи бу роман психологик ва ижтимоий мазмунга э га. Қаҳрамон тақдири тасодифий ёки индивидуал ҳодиса эмас, аксинча, ижтимоий шароитлар туфайли содир бўлган фожиадир. Гётенинг «Ёш Вертернинг изтироблари» романини немисчадан Янглиш Eгамова ўзбекчага таржима қилган ва у 1975 йили Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти томонидан чоп этилган.

Гёте ижодининг йирик маҳсули – « Фауст » фожиасидир. Асар 1773-1831 йиллар орасида ёзилгани учун сюжетида шу йиллар Европа ҳаётида юз берган хилма-хил воқеалар акс эттирилган. Асарда инсон ҳаётига, унинг жамиятда тутган ўрнига диққат қаратилган. Бу фожиа ёзилаётган давр – буюк ўзгаришлар даври эди. Замонасининг илғор кишилари, жумладан, Гёте ҳам инсон ҳаётининг маъноси, умрнинг вазифаси нимадан иборат бўлиши керак, деган муаммо устида бош қотирмоқда эдилар. Табиатнинг, коинотнинг қудратли кучларини инсон иродасига бўйсундириш, унинг қонунларини ўрганиш ва бу сирларни одамзот фойдасига хизмат қилдириш улуғ мутафаккир олим Гётенинг доимий орзуси бўлиб келди. Унинг буюк қаҳрамони Фауст ана шу орзуни амалга оширишдек олижаноб ишга бел боғлайди. Фауст аслида немис халқи орасида кенг тарқалган афсонанинг қаҳрамони. Мазкур афсона Германияда XVI асрда пайдо бўлган. Гёте қўлига қалам олган кундан бошлаб бу ҳақда асар ёзишни орзу қилар эди. Ана шу афсоналарда Фауст олим, сеҳргар, шайтонлар билан муносабатда бўлган киши сифатида талқин қилинади. Асар коинотнинг, табиатнинг гўзаллигини, буюклигини, унинг тўхтовсиз ҳаракатда эканлигини мадҳ қилиш билан бошланади. Арши аълода шайтон Мефистофель худо билан Фауст тўғрисида мунозара қилади. Шайтоннинг фикрича, коиноти азимда инсон ожиз бир нарса. У бахтсиз, абадул-абад азоб-уқубатда яшайди. Агар худо унга ақл ато қилмаса, инсон ёмон яшамаган бўлур э ди. Бунинг устига Фауст бутун коинот ва табиат сирларини илму фан кучи билан билиб олмоқчи. Мефистофель Фаустнинг бу интилишларига ишонмайди, унга шубҳа билан қарайди. Худо эса, инсон адашиб бўлса ҳам, излаш, қидириш натижасида камолот чўққиси томон боради, деб унга умид билдиради. Бу умид Гётенинг инсонпарварлик қарашларининг натижасидир. Шайтон, мен албатта Фаустнинг нафсини қўзғаб, ёмон йўлларга олиб бораман, унинг интилишларини, орзуларини пучга чиқараман, дейди. Асарнинг асосий конфликти ва тугуни шу ердан бошланади.

Фауст кабинетига кирган шайтон Мефистофель олимнинг умидсизлик кайфиятидан фойдаланиб, у билан гаров ўйнайди. Фауст ўз ишидан мамнун эмас, кўнгли тўлмаяпти. Шайтон эса уни ўз ҳаётидан, қилаётган ишларидан мамнун қилишга ваъда беради. Агар шундай бўлса, Фауст унга ўз юрагини (жонини) беришга рози бўлади. Шартга кўра, Фауст дунёдаги нафсоний лаззатлардан қаноатланса ва «ана шу дам чиройли, бу дам ўтиб кетмасин», деб ўз хурсандчилигидан тамомила қаноатланганини билдирса, шайтон ютган ҳисобланади. Лекин Фауст шуни биладики, инсон орзуларининг чеки йўқ. Шайтон эса, уни кўнгли тўлдирилса, бошқа нарса истамай, шу билан овора бўлиб қолади, деб ўйлайди. Иблис Мефистофель Фаустнинг пинжига кириб уни ҳар хил йўлларга бошлаб юради. Ауeрбахнинг ертўласи, кенг далада баҳор байрамини қутлаётган халойиқ, жодугар кампирнинг ошхонаси китобхон кўзи ўнгидан ўтади. Шайтон Фаустнинг кўнглини севги билан ҳам тўлдирмоқчи бўлади. Кекса Фауст унинг сеҳри билан яшариб, навқирон йигитга айланади ва Маргарита (Гретхен) номли қизни севиб қолади. Улар ўртасида фарзанд туғилади. Аммо руҳонийлар жазосидан қўрққан Маргарита фарзандини сувга чўктириб ўлдиради. Черков ходимлари бу сирдан хабардор бўладилар ва Маргарита тутиб зиндонга ташлайдилар. Қизни қутқариш учун келган Фаустни Маргарита танимайди, уни жаллод деб ўйлаб, ўз ёнидан ҳайдайди. Сабаби қиз ақлдан озиб қолган эди. Шу тариқа Маргарита фожиали ҳалок бўлади. Фауст ўзини бу ишда айбдор ҳисоблайди. Фауст Маргаританинг фожиасидан руҳан изтироб чекади. Фауст билан Мефистофель ўртасидаги баҳс-мунозара давом э тади. Улар императорнинг саройида бўладилар. Ажойиб кошоналарда, базму зиёфатларда қатнашадилар. Аммо Фауст бу лаззатлардан қаноатланмайди, кўнгли таскин топмайди. Унинг руҳи фаолият ва ижодга мойил. Боши қотиб қолган шайтон ўйлаб-ўйлаб Фаустнинг кўнглини гўзаллик билан мафтун қилмоқчи бўлади. У Фаустни қадимги Юнонистонга олиб боради. Ўқувчи кўз ўнгида Спарта маликаси, шоҳ Менелайнинг гўзал хотини Елена гавдаланади. Фауст билан Еленадан

туғилган фарзанд Эвефорион (Байрон) жуда эрта ҳалок бўлади. Афсонавий Елена ҳам ғойиб бўлади. Шундай қилиб, гўзаллик ҳам, ҳусн ҳам Фаустни қаноатлантирмайди. Севги ҳам, гўзаллик ҳам Фауст назарида ўткинчи нарса. Лекин бу икки нарса Фауст маънавий оламининг қарор топишида муҳим роль ўйнайди. Энди аллома жуда катта ҳаётий тажриба тўплайди. Изланиш, фикрлаш, кураш, адашишлар унинг ақлий камолотига ижобий таъсир кўрсатади. У инсон ҳаётининг маъноси кайф-сафо, ўйин-кулги, ҳою-ҳавас эмас, севги ва гўзаллик ҳам эмас, деган хулосага келади. Кишининг дунёга келишдан, яшашдан мақсади ўз халқи, ватани учун ҳалол меҳнат қилишда деган ҳақиқатга тушуниб этади. Атрофига бир тўда кишиларни тўплаб, денгиз чеккасида ажойиб шаҳар барпо қилишга киришади. Машаққатли меҳнат самарасидан мамнун бўлган Фауст оламдан ўтади. Унинг жонини фаришталар осмонга олиб чиқиб кетадилар. Фауст ўлгандан кейин ҳам унинг жонига эга бўла олмаган шайтон лақиллаб қолаверади. Асар халқи, ватани учун ҳалол хизмат қилган кишининг юраги энг юксакликда бўлиши керак деган ғоя билан тугайди. Асар бошдан оёқ меҳнат таронаси, эркинлик учун курашга даъват қилиш ғояси билан суғорилган. Трагедияда бир-бирига зид бўлган икки хил кучнинг тўқнашуви кўрсатилган. Б у кучларнинг бири Фауст, у илғор дунёқараш, ёруғлик тимсоли. Фауст буюк олим, ижодкор инсон. Тўхтовсиз ҳаракат, яратиш, бунёдкорлик унинг асосий шиори. Фауст, асосан, одамзотнинг бахт-саодати учун курашади. У илмга ташна, илм-маърифатнинг кучи билан кишиларга эзгулик ахтаради. Ўз халқини маърифатли қилиш учун Инжилни таржима қилади. Гётенинг «Фауст» асари замондошларини ўрта аср уйқусидан уйғонишга, ўз ҳаётини қайта қуришга даъват қилувчи чақириқ ҳам эди. Шоирнинг қаҳрамони давр муаммоларини ўзида мужассамлаштирган киши. Асосий қаҳрамонлардан бири бўлган шайтон Мефистофель ўзида шубҳа, инкор ва вайроналик кучларини мужассамлаштирган. Мефистофель Фаустни йўлдан уриб қолишга уринса-да, аслида унинг дадилроқ, кескинроқ ҳаракат

қилишига, тортишувига, ўз қарашларини ҳимоя қилишига, курашишига, олға қараб ҳаракат қилишига имкон яратиб берди. Асардаги Маргарита образи оддий, содда, халқ орасидан чиққан қиз образид и р. Гёте бу образни яратаркан, оддий камбағал қизларнинг бахтсизлик фожиасини умумлаштирган. У орқали ёзувчи адолатсиз суд, инсоннинг оддий ҳуқуқларини поймол қилиб ташлаган феодал тартибларини нафрат билан очиб ташлайди. Асарнинг иккинчи қисмида тасвирланган Фауст билан Елена ўртасидаги никоҳ ҳам рамзий моҳият касб этади. Гёте замонаси билан қадимги замон иттифоқи узоққа чўзилмайди. Гётенинг фикрича, олтин аср ўтмишда эмас, истиқболда, келажакда. Унга эришиш учун чиройли хаёлларга ботиш эмас, балки курашиш зарур. Хуллас, Гётенинг «Фауст» асари XVIII аср охири ва XIX аср бошларидаги немис адабиётининг фалсафий ва бадиий ютуғи бўлди. Шунинг учун улуғ рус шоири А.С.Пушкин унга «поэтик руҳнинг буюк асари» деб баҳо берган. « Фауст » фожиасини машҳур бастакор Гуно мусиқага солган. Уни ўзбек китобхони шоир Эркин Воҳидов таржимасида ўз она тилида ўқимоқда. Иоганн Вольфганг Гёте 1832 йили 83 ёшида вафот э тди. Бу даврга келиб инсоният ҳаётида янги давр – буржуа ҳукмронлиги даври бошланган эди. Немис адибининг ижоди Германиядаги маърифатчилик адабиётига якун ясади. Шу билан бирга, Гёте ижоди немис ва жаҳон адабиёти тарихида янги саҳифани – реалистик санъат саҳифасини очган эди. Гете ижоди XIX асрдаги жуда кўп ёзувчиларга баракали таъсир кўрсатди ва адабиётда реалистик методнинг қарор топишига кучли туртки бўлди.

Адабиётлар: 1. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( XVIII-XX асрлар). – Т.: «Ўқитувчи», 1987, 3-81-бетлар. 2. Белинский В.Г. Полн. собр. соч. в 13 томах. Т. 5 . 1954. 3. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Жаҳон адабиёти намояндалари портретларига чизгилар. Т.: «Зар қалам», 2006, 71-72-бетлар. 4. Горький М. Адабиёт ҳақида. Т.: Ўзадабийнашр, 1962. 5. Гёте И.В. Ёш Вертернинг изтироблари. –Т.: ҒАСН, 1975. 6. Гёте И.В. Фауст. –Т.: ҒАСН, 1972, 268 бет.

Похожие

Европада уйғониш даври ва XVIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Европада уйгониш даври ва ва XIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Романтизм адабиёти Байрон ва Гюго ижоди

Америка адабиёти Ж.Лондон ва Э.Хеменгуэй ижоди

Модерн адабиёти Ф.Кафка ва А.Камю ҳаёти ва ижоди