Ўрта асрлар адабиёти жаҳон адабиётида уйғониш даври Данте Алигьери ижоди - Литература - Рефераты

Ўрта асрлар адабиёти жаҳон адабиётида уйғониш даври Данте Алигьери ижоди

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Ўрта асрлар адабиёти жаҳон адабиётида уйғониш даври Данте Алигьери ижоди Режа: 1. Ғарб ва Шарқда уйғониш даври (ўхшаш ва фарқли томонлари). 2. Италияда уйғониш даври. 3. Испанияда уйғониш даври. 4. Данте Алигьери ижоди.

Ўрта асрлар адабиётида халқ поэзияси анъаналарининг, антик адабиётнинг таъсири каттадир. Бу даврда яратилган қаҳрамонлик эпослари: «Роланд ҳақида қўшиқ» француз қаҳрамонлик эпоси. Испан халқининг «Сид ҳақида қўшиқ» эпоси. XII–XIII асрларга келиб салб юришлари шаҳарлар мавқеининг ўсиши даврида рицарлик маданияти ривожланди. Рицарь адабиёти ўрта асрларда Францияда пайдо бўлган. Рицарлик лирикасида куйланган севги турмуш қувончлари рицарь романларида ҳам асосий мавзудир. Уларда қаҳрамонлар психологиясига алоҳида урғу берилади. Бу романлар ичида “Тристан ва Изольда” алоҳида ажралиб туради. XIII асрга келиб ривожланиб бораётган шаҳар табақасининг орзуларини ифодаловчи янги адабиёт—шаҳар адабиёти пайдо бўлди. Унда оддий турмуш манзаралари акс этган меҳнаткаш омманинг манфаати ҳимоя қилинган кундалик ҳаётдаги ёқимсиз ҳолатлар танқид қилинган. Герман қа ҳ рамонлик эпоси XII - XIII асрларда ёзиб олина бошлаган. Бир қатор эртак ва қиссаларда герман қабилаларининг хуннлар билан олиб борган урушлари тасвирланади. “Нибелунг”ларнинг ўлими ҳақидаги ривоятда золим Аттила нибелунглар хазинасини эгаллаш мақсадида бургундлар қироли Гунтер ва унинг сипохийларини меҳмонга чақириб, уларни ўлдиради. Ривоятда айтилишича Аттила ўз ажали билан ўлган. Бироқ кейинги эпик эртакларда, герман асираси Ильдико акалари учун қасос олиб, Аттилани ўлдиради деб кўрсатилади. Бургундларнинг ҳалокати ҳақидаги эртак Галлия ва Рейн бўйидаги айрим ерларни ишғол қилган франклар ва уларнинг қахрамони Зигфрид ҳақидаги ривоят билан уланиб кетади. Зигфрид ажойиб қахрамолик билан аждоҳони ўлдириб, нибелунгларнинг бой хазинасини қўлга киритади. У бургундлар қироллигига қирол Гунтер қи ё фасида келиб, унинг душманига қарши урушларда қатнашади. Қирол Гунтер синглиси Кримхильдани унга беради. Зигфрид ҳам Гунтерга ажойиб баҳодир қиз Брюнхильдани олишда кўмаклашади. Гунтер қиёфасига кириб курашган киши Зигфрид эканлиги ошкор бўлгандан кейин, ғазабланган

Брюмхильда Гунтердан Зигфридни ўлдиришни талаб этади. Зигфрид ҳалокатидан кейин небелунглар хазинаси бургундлар ихтиёрига ўтиб кетади. Очкўз Аттила бургундлар қиролини меҳмонга таклиф қилиб, уларни заҳарлаб ўлдиради ва уларнинг хазинасини эгаллайди. Зигфриднинг хотини Кримхильда аклари учун ўч олиб Аттилани ўлдиради. Немисча “Небелунглар ҳақида қўшиқ”да (XII аср) тарихий воқеалар янгича тус олади. Кримхильда эри Зигфрид учун ўч олиб ўз акаларини ўлдиради. Бу эса уруғчилик қонунларининг ўрнини оила тартиблари эгаллаётганлигини билдиради. Британияга кўчиб ўтган герман қабилалари орасида юзага келган инглиз- сакс қаҳрамонлик эпосининг бизгача етиб келган ягона намунаси «Беовульф ҳақидаги поэма»дир. Асар VIII IX асрлар мабойнида яратилиб X аср бошлрида ёзиб олинган. Поэма 3000 дан ортиқ мисра бўлиб икки қисмдан иборатдир. Испан қаҳрамолик эпосининг ажойиб намунаси «Сид ҳақида қўшиқ» 1140 йилларда бунёдга келган бўлиб уни XIX аср бошларида ёзиб олинган. Қўшиқ тадқиқодчилар томонидан уч қисимга бўлинади. 1. «Қувилиш ҳақида қўшиқ» бунда қирол Альфонс билан жанжаллашиб қолган Сиднинг қувилиши тасвирланади. 2. «Тўй ҳақида қўшиқ» Сиднинг Валенсия вилоятини қўлга киритиши ва мустақил ҳоким сифатида иш кўриши тасвирланади. 3. «Корпес ҳақида қўшиқ» Карион ворисларининг разиллиги тасвирланади. Рицар адабиёти ўрта асрларда «феодализмнинг маркази бўлган» Францияда вужудга келади ва Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатларида шаклланаётган рицарь адабиёти учун намуна хизматини ўтайди. Ўрта асрларда шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, ташқи савдонинг ўсиши. Шарққа қилинган салб юришлари жамият маданий ҳаётида ўзгариш ясайди. Шарқ билан бўлган алоқа рицарлариннг маданий савиясини кенгайтиришга таъсир этади. Авваллари сахийлик рицарнинг жанговар

курашида қўшимча бир ҳолат эди. XII асрда эса у рицарь адабиётида ифодаланган қаҳрамоннинг асосий хусусиятига айланади. Рицарь фақат март бўлиши билан кифояланмасдан шу билан бирга куртуазча нозик дидли, кўркам, сезгир ва хушмуомала бўлиши керак, деган талаб ҳам қўйилади. Шунингдек, инсоний ҳис–туйғуларни қадрлаш, аёлларга нозик илтифот, романтик севги кечинмалари мадҳ расм бўлиб қолади. Рицарь поэзиясида ҳақиқий маънодаги севги эмас, балки кўпроқ тор доирадаги кишиларнинг ўйин–эрмаги акс эттирилади. Лекин, шундай бўлса ҳам, нозик инсоний туйғу, турмуш лаззати, гўзалликка интилишни куйлаш ҳаётни реалистик англашнинг дастлабки кўриниши сифатида ижобий ҳодиса эди. Рицарь лирик поэзияси халқ қўшиқлари асосида яратилганлиги учун у мусиқа жўрлигида ижро этилади. Рицарь роман ва повестлари эса қаҳрамонлик эпослари каби қўшиқ тарзида айтилмасдан балки ўқилади. Трубадур сўзи провансча–тробар (французча-трувер)–топмоқ, ижод этмоқ деган маънони англатади. Бадиий услуб устида изланиш ҳам шу маънодан келиб чиққан. Бизгача сақланиб келган трубадур лирик қўшиқчиларининг муаллифлари 500 дан ортиқ бўлиб, уларнинг 40 га яқини машҳур қўшиқчилардир. Трубадур қўшиқчилари яратган асосий жанрлар: Кансона –севги қўшиғи бўлиб, унда муҳаббат ва диний мавзу ёритилади. Бу жанрдаги шеърлар нафислиги ва бандларининг мураккаблиги билан ажралиб туради . Сирвента –асосан сиёсий характердаги, қисман шахсий масалаларга бағишланган мунозара йўсиндаги қўшиқдир, шоир унда ўз душманларига қарши ҳужум қилади. Тенцона –севги адабий фалсафий мавзуларда икки шоир ўртасида бўлган шеърий диологдан иборат. Альба ёки тонг қўшиғида рицарь ўз дўстининг кузатуви остида тунда севгани (бировнинг хотини) билан учрашгани бориши куйланади. Тонг ёриша бошлаши билан дўсти «тонг» қўшиғини айтади ва рицарни огоҳлантиради.

Пасторела– мавзуси жиҳатидан альба каби алоҳида воқеани акс эттирган лирик қўшиқ бўлиб, кўпинча у суҳбат диологдан ташкил топган кичик пъесани эслатади, унда рицарь билан чўпон қизнинг учрашуви ва улар ўртасидаги мунозара тасвирланади. Қўшиқнинг кириш қисмида рицарь қизни табиат қучоғида учратиб унга мулозамат қила бошлайди. Қиз рицарнинг сўзларига ишониб унга ўз ихтиёрини топширади, бироқ рицарь уни ташлаб кетади ёки аксинча қиз рицарга жиддий зарба бериб уни ҳайдаб юборади. Мотам қўшиғи– биронта обрўли синьор ёки яқин кишининг вафотига шоирнинг қайғусини баён этган шеърдир. Трубадурлар лирикаси нинг асосий хусусиятларидан бири унда реал ҳаёт турмуш қувончларини акс эттириш эрли аёлга севги муносабатларини куйлашдир. Бундан мақсад аристократик мухит ва олди-сотди замирида юзага келган эски никох тартиби ва черков кирдикорларини қоралаш ва уларга инсоний эркин хис–туйгуларни қарама - қарши қуйишдир. Трубадур лирикасининг асосий вакиллари: Трубадурлар лирикаси XII-XIII асрлар мобайнида ривож топади. Унинг энг гуллаган даври 12 асрнинг охирларига тўғри келади. Шу даврда ижод этган йирик трубадурлардан бири Бернард де Вентадорндир (тахминан 1140- 1195 йилларда яшаган.). У дастлабки шеърларини ўз синъорининг хотинига сўнгра Англия қироличаси Элеонорага бағишлади. Бернард бир шеърида хонимга «Мен сизнинг мулкингизман сиз мени сотишингиз ёки бировга бериб юборишингиз мумкин!» деб хитоб қилади. Бернард де Вентадорнинг бутун поэзияси самимийлик ва севги ҳисси билан суғорилган. Миннезанг XII -XIII асрлардаги немис рицарь лирикаси миннезанг, яъни «севги қўшиғи» номи билан юритилади. Бу атама XIII асрда немис олимлари томонидан киритилган. Миннезанг трубадур лирикасига яқин бўлса ҳам, лекин ўзига хос хусусиятларга эгадир. Масалан: немис куртуаз шоирлари ўз фикрларини хаёлий ахлоқий масалаларга боғлашга, ҳаётий масалаларни хаёл доирасига кўчиришга интиладилар. Улардан гедонизм (кайфичоғлик, турмушдан лаззатланиш) анча босиқ ва мўътадил характердадир.

Миннезангда абстрактлик, ноаниқликлар бўлишига қарамасдан прованс лирикаси каби, у ҳам поэзия жанрининг юксалишига маълум ҳисса қўшади. Унда оддий инсонлар кечинмалари ва табиат тасвири ўзининг очиқ ифодасини топади. Рицарлик романлари дастлаб Францияда пайдо бўлди. Рицарь рома н лари мавзу кўламига кўра икки хил шаклда бўлиб улар қуйидагилардир: 1) Антик туркум: Бунда антик манбалардан фойдаланиб «Александр ҳақида роман» номли асар яратилади. 2) Бретон туркум: Фантастика ва ишқий воқеаларга бой бўлган ва қабила тузуми ҳаётини акс эттирган кельт эртаклари ҳам ўрта асрлик романлари учун манба бўлиб хизмат қилади. Кельт эртакларининг кўпи буюк қирол Артур шахсияти билан боғланган. Мавзу юзасидан луғат: Бардлар - қадимги исланд лирик поэзияси билан шуғулланган ва лирик қўшиқлар ижрочиси. Филидлар – ислад қўшиқчи – ҳикоячилари деб юритилади. (VII-VIII асрлар.) Эдда - қадимги скандинавия эдда қўшиқлари деб номланган. XIII аср бошларига асосланиб эдда деб номлаганлар. Волуспа - келажак жарчиси демакдир. Реканкиста - душман босиб олган мамлакат ерларини озод этиш ҳаракати. Сид - арабча сайид сўзидан олинган бўлиб жаноб демакдир. Корпес - испанияда қонун чиқарувчи мажлис. Жонглёр - қўшиқчи бахши. (Француз тилидан олинган.) Феодализм шароитида шакллана бошлаган капиталистик муносабатлар Ғарбий Европада Ренесанс (Уйғониш) ҳаракатига асос бўлди. Маданият тарихида Ренесанс номи билан юритиладиган бу ҳаракат дастлаб Италияда ( XIV ) ва кўп ўтмай Европанинг қолган мамлакатларида ҳам юзага келади. Ишлаб чиқариш шаклларининг янги куртаклари–мануфактурага ўтиш, буюк географик кашфиётлар (Американинг топилиши, Ҳиндистонга денгиз йўлининг очилиши) ва дунё миқёсида савдо-сотиқнинг ривожланиши абсолютизмнинг ғалабаси натижасида феодал тарқоқликка чек қўйилиб, миллий давлатларнинг пайдо бўлиши, буюк деҳқонлар уруши ва халқ

қўзғолонлари–булар ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий тушунчада қатор янгиликлар туғдиради. Италияда санъат мислсиз даражада юксалди, бу юксалиш гўё классик қадим замоннинг шуъласи бўлди ва кейинчалик унга эришиш асло мумкин бўлмади. Италия, Франция ва Германияда янги, илк ҳозирги замон адабиёти вужудга келади. Шундан сўнг Англия ва Испания ўз классик адабиёти даврини кечиради. Уйғониш даврининг муҳим хусусиятлари–инсон шахсини улуғлаш, киши онгини дин сарқитларидан тозалаш, табиат ва жамиятни эса инсон манфаатларига хизмат эттиришда акс этади. Италия уйғониш даврининг иккинчи йирик вакили Ж.Боккаччо олим ва адиб. У биринчи гуманист бўлиб, унутиб юборилган қадимги қўлёзмаларни қидириб топишга киришдади. “Декамерон” Боккаччонинг катта эътиборга молик асари ҳисобланади. У бу асарни 1352-54 йилларда ёзган. Гуманистик ғоялар ва воқеликни реалистик тасвирловчи “Декамерон” ўрта аср диний аскетизмига қаттиқ ва аёвсиз зарба берган Уйғониш даврининг биринчи йирик асаридир. Илоҳий комедиянинг 4 маъноси: Айнан маъноси–инсонларнинг нариги дунёдаги тақдири; мажозий маъноси–бу дунёда қилган ишига яраша жазо ёки роҳат топиши; ахлоқий маъноси–инсонни ёмон йўлдан қайтариш ва яхшиликка бошлаш; яширин маъноси–Беатричега бўлган муҳаббатнинг шундай асар яратишга илҳомлантирган фароғат кучини куйлашдир. Француз Уйғониш даври адабиётининг йирик вакили улуғ гуманист ёзувчи Франсуа Рабле«Гаргантюа ва Пантагрюэл» беш китобдан иборат бўлиб, уни яратишга ёзувчи 20 йилдан ошиқроқ вақт сарф этади: а) «Пантагрюлэнинг отаси улуғ Гаргантюанинг ғоят ваҳимали ҳаёти ҳақида» 1534 й нашр этилган; б) «Олийжаноб Пантагрюэлнинг қаҳрамонона ҳаракатлари ва қимматли гаплари ҳақида учинчи китоб» 1546 йил Парижда энди Ф.Рабле номи билан босилиб чиқди; в) «Жасур Пантагрюэлнинг қаҳрамонона ҳаракатлари ва қимматли гаплари ҳақида тўртинчи китоб» 1552 йилда; Рабленинг сўнгги

китобидан парча («Овоз чиқарувчи орол») ёзувчи вафотидан 9 йил ўтгач, 1562 йилда пайдо бўлди. 1564 йилдагина; г) «Олийжаноб Пантагрюэлнинг қаҳрамонона ҳаракатлари ва қимматли фикрлари ҳақида бешинчи китоб, яъни сўнгги китоб» нашр этилди. Шекспир, Мигель де Сервантес, унинг «Дон Кихот» романининг яратилиши испан маданий ҳаётида жуда катта воқеа бўлади. Испан Уйғониш даври реалистик театрининг юқори поғонага кўтариши драматург Лопе де Вега ижоди билан боғлиқдир. Пьер Корнель – XVII аср француз драматурги. Унинг «Сид» трагедияси ўз давридаги ижтимоий қарама-қаршиликларнинг реалистик тасвирлаши. Сид образи ватан учун хизмат қилувчи. Корнелнинг бу асарда эркинлик ва демократик ғояларни ҳимоя қилиши, феодал урф одатларни танқид қилиши. «Сид» атрофидаги кураш ва унинг ғоявий-сиёсий мақсади. Мольер – француз миллий театрининг асосчиси. Мольер – француз классик комедиясини яратувчи. Комедияларидаги реализм. Комедияларида оила, никоҳ масалаларини кўтариб чиқиши («Эрлар учун сабоқ», «Аёллар учун сабоқ») Мольер дунёқарашидаги халқчиллик. Мольернинг XVII аср Франциядаги сиёсий кучларни танқид қилувчи асарлари. «Тартюф»да христиан дини ва черковнинг танқид қилиниши. Пьесанинг сатирик кучи. «Дон-Жуан»да ахлоқсизлик ва ўзбошимчаликнинг фош этилиши. Лафонтен – XVII аср француз масалчи шоири. Лафонтен ижодидаги черков ва аристократик хулқ-атвор танқид қилинган шеърий эртаклари. Лафонтен масаллари, улардаги халқчиллик ғояси, ҳаққонийлик ва реалистик тасвир. Унинг «Дуб ва қамиш» масалида мағрурлик масхара қилинган ва сарой текинхўрларини қоралаган. Барокко ёзувчиларининг тилида оддий иборалар йўқолиб, ундаги тасвир нозик ва бежирим тусга киради. Улар ижодида вазмин табиатли қаҳрамонлар гавдаланади, узоқ эгзотик мамлакатларга қизиқиш кучаяди. Адабиётдаги бундай аристократик услуб Италияда «маринизм», Испанияда «гангоризм», Францияда «прециоз» деб аталадиган оқимларда очиқ кўринади. Бинобарин,

барокко хаста ҳис–туйғуларин ифодаловчи чириб бораётган дв о рян– аристократия синфининг адабий услубидир. Классицизм XVII асрнинг биринчи ярмида Францияда келиб чиққан адбий оқимдир. Классицизм ёзувчилари абсолют ҳокимият мамлакат миллий бирлиги манфа а тларига мос келади, деб уни мустаҳкамлаш ғоясини куйлайдилар. Классицизм назарияси бўйича, бутун адабий жанрлар «юксак» (трагедия, эпос, қасида) ва «тубан» (комедия, сатира, эпиграмма) турларга бўлинади. «Топилаган жаннат» (1666 й.) тўрт китобдан иборат бўлиб, поэмада шайтон билан Исус ўртасидаги кураш акс эттирилган христиан афсонаси ҳикоя қилинади.»Йўқотилган жаннат» поэмасида гуноҳ қилиш тасвирланса, Топилган жаннат« асарида эса гуноҳни ювиш тасвирланади. «Самсон-курашчи» (1667 й.) асарида Мильтон Дон Жуан Мольернинг классицизм қоидалари қобиғини ёриб чиқиб яратган том маънодаги йирик реалистик асаридир. Хуллас, XVII аср Ғарбий Европа адбиёти ўз даври ҳаётининг турли-туман манзарасини гавдалантирган Мильтон, Корнель, Рассин, Мольер, Лопе де Вега ва Кальдерон каби йирик ёзувчиларни етиштиради, Прециоз адабиёти – нафис, нозик адабиёт: аристократик адабиётдаги барокко оқимининг бир тури. Барокко – ўрта аср маданияти тушкунлиги натижасида келиб чиққан, абсолютизм кучайиб бораётган даврда феодал – католик реаксияси таъсирини акс эттирган адабий йўналиш ҳисобланади. Унинг ёрқин ифодачиси драматург Кальдерондир. Культеранизм – танланганлар нозик дидли маданиятли кишилар учун ёзилган асарлар, Бу адабиётнинг асосий вакили сифатида Испан аристократ шоири Гангора (1561-1627 й.)дир.

Европа Уйғониш ҳаракатининг илк ватани – Италияда капиталистик саноатнинг дастлабки шакли - мануфактура юзага келади. Мамлакатнинг бир қанча шаҳарларида савдо-сотиқ тез суръатлар билан ривожланади. Венеция ва Генуя савдо билан машҳур бўлган бир вақтда Флоренция саноат ва банк ишлари билан шуҳрат қозонади. Бу ерда жун ва ипакчилик саноати авж олади. Ишчилар бир корхонага бирлаштирилади ва уларни эксплуатация қилиш кучаяди. Бинобарин, бу давр дастлабки капитал тўплаш даври эди. Италияда шахар-республика тартибларининг ғалаба қилиши, ҳунармандчиликнинг ва савдо-сотиқнинг тез ривожланиши Ренессанс ҳаракатининг ҳаммадан олдин шу мамлакатда юзага келишига замин ҳозирлади. Ренессанснинг алохида белгилари Данте ижодида намоён бўлса хам, лекин Уйғониш даври тўла мяънода XIV асрнинг иккинчи чорагидан бошланади ва XVII асргача давом этади. Италияда УЙҒОНИШ ҳаракати авж олаётган XIV асрда бой табақалар ҳамда эзилган камбағал гуруҳлар ўртасида синфий кураш кескинлашиб кетади. Халқнинг революцион чикишларидан қўркувга тушган буржуазия баъзи шаҳарларда республика тартибини емириб, монархия тузумини ўрнатади. Шундай бўлса хам мамлакатнинг маданий ҳаёти шахар коммуналари билан ҳали кўп жиҳатдан алокада эди. Бу нарса дастлабки Ренессанс ҳаракатига демократик рух бағишлайди. Лекин шахарларда революцион ҳаракатнинг бостирилиши, эркин коммуналар ўрнига монархия тартиби - «тирания»нинг ўрнатилиши XV аср гуманистик адабиётида бир канча ўзгаришларга сабаб бўлди. Кўп гуманистлар халқ ҳаётидан йироқлашиб, антик адабиёт намуналари ва ундаги образларга кўр-кўрона эргашадилар. Жонли итальян тилида эмас, латин тилида ижод қилишга мойиллик кучаяди. Шуларга қарамай, аристократия қобиғига ўралиб колган XV аср гуманизмида ижобий хусусиятлар ҳам мавжуд эди, Ўрта аср тартиблари ва диний жаҳолатик коралаш, феодал урф-

одатларидан холи бўлган шахс фаолиятининг равнаки учун курашни куйлаш мана шундай хусусиятлардан бири эди. Уйғониш давридаги Италия ёзувчилари антик маданият ёдгорликлари билан танишишга киришган биринчи босқичда латин тилидаги асарларни ўрганадилар. Грек ёзувчиларининг китоблари билан танишиш эса иккинчи босқичдан бошланади. 1453 йилда турклар машҳур шаҳар Константинополни босиб олгач, Византия империяси емирилади, унинг маданий ёдгорликларига ҳам катта зарар етади, санъат ва адабиёт аҳли қувғин қилинади. Жуда кўп олимлар Италиядан бош-пана топадилар. Муҳожирлар грек тилидан дарс берадилар. Бу тилни билиб олган итальян гуманист олимлари грек ёзувчиларининг асарларини асл нусха ҳолида ўргана бошлайдилар. Бу маданий алоқа итальян адабиётининг бундан сўнгги ривожига катта таъсир кўрсатади. Чунки гуманистлар христиан дини ақидаларидан холи ва ҳаётий масалалар билан чамбарчас боглиқ бўлган антик дунё фалсафаси, адабиёти ва санъатида демократик руҳдаги ижтимоий тузумни кўрадилар. Булар черковга қарши курашда гуманистлар қўлида кучли кураш қуроли бўлади. Бироқ антик адабиётни ўрганишда икки хил муносабат мавжуд эди. Биринчи тоифа кишилари унга шундай берилиб кетган эдиларки, улар хатто ўз миллий тилларини ҳам унутиб қўядилар. Бундай муносабат формал характерда бўлиб, антик маданият моҳиятини тушуниб етмасликка олиб келар эди. Иккинчи тоифадаги гуманистлар антик маданият намуналарини ўзлаштириб, ундан емирилиб бораётган феодал-черков ахлокини фош этишда фойдаланадилар ва ўз даври талабига мувофиқ гуманистик негизга асосланган янги ахлоқни яратишга интиладилар. Бу тоифа ичидан Полициана, Макиавелли, Ариосто каби ўз даврининг кўзга кўринган ёзувчилари етишиб чиқди. Итальян Ренессанси Европанинг бошқа мамлакатларидаги ижтимоий ҳаракатга хам катта таъсир кўрсатади. Француз, немис ва испан гуманистлари антик маданий меросни бевосита ўрганишлари билан бир

каторда, уни итальян мутафаккирларининг асарларини ўкиш орқали хам ўзлаштирадилар. Уйғониш ҳаракати эски тарбия системасига хам катта ўзгаришлар киритди. Ўрта аср тартибларига бўйсундирилган ўкитиш усули барча фанларни илохиёт илмига тобе килиб кўяр эди. Шунга биноан эски мактаб аскетик қарашлар - догматизм ва схоластикага асосланиб, кишини нуқсонлар билан копланган гуноҳкор банда деб кўрсатар эди. Инсон табиатининг поклигига ишонган гуманистлар ўрта аср педагогикаси ва ўкитиш усулини коралаб, инсонга ҳар томонлама етук ва эркин тарбия бериш керак, деган фикрни илгари сурадилар. Гуманистлар мактабда тарбия ишларини кайта куриш билан бирга олий таълимни ҳам ислоҳ қилишга киришадилар. Бошқа мамлакатлардан анча олдин Италия шаҳарларида олий юридик мактабларнинг пайдо бўлиши диккатга сазовордир. XII асрда машхур Болонья университети ташкил этилади. Унинг юристлари Рим хуқуқшунослигини ўрганиб, уни Ғарбнинг яккаю ягона қонуни деб эътироф қиладилар. Рим қонуншунослиги ҳақидаги бу қарашлар Уйғониш даврини тайёрлашда муҳим омиллардан бири бўлган эди. Мамлакат маданий ҳаётида мисли кўрилмаган янгиликлар юз бера бошлайди. XIII-XVI асрлар мобайнида Италия шахарларида 22 университет очилади; уларда илоҳиёт илми эмас, балки ҳуқуқшунослик, медицина фанлари ўргатилади. Антик тарих, адабиёт ва санъатни ўрганиш дунёвий фанларнинг ривожига, шубхасиз, жиддий таъсир кўрсатади. Бу ўзгаришлар XV-XVI асрларда буюк географик кашфиётларни келтириб чиқаради. Математика, физика, астрономия фанлари соҳасида эришилган қатор ютуклар Уйғониш даврида факат гуманитар билимлар эмас, балки табииёт фанларининг ҳам ривожланганлигидан дарак беради. У ЙҒОНИШ даврида итальяи тасвирий санъатида хам жиддий бурилиш содир бўлади. Шаҳарларнинг тараққий этиши натижасида архитектура, ҳайкалтарошлик ва рассомлик санъати, бадиий адабиёт камол топади.

Итальян гуманист ёзувчилари клерикал рухдаги адабиётдан фойдалшшб, диний сюжетларни реал вокелик билан боғлашга интиладилар. Янги тематикага мурожаат этиш бадиий тасвир усулларини хам ўзгартиради. Бу хол, шубҳасиз, ўрта аср адабиётидаги аллегоризмдан реализмга қараб йўл очади. Гарчи янги замоннинг биринчи шоири Данте ижодида ҳали символистик тасвирлар мавжуд бўлса хам, лекин у аста-секин камайиб боради. Дастлабки гуманистлар - Петрарка ва Боккаччо асарларида мавхум символик иборалар иккинчи ўринга қўйилиб, реализм эса биринчи ўринга чиқарилади, воқеликни типик равишда, характерли деталлар билан акс эттиришга киришилади. Уйғониш даври адабиётида табиат манзарасини тасвирлаш хам янги маъно касб этади. Бундай манзара Данте ижодидаги сингари шоирнинг руҳий ҳолатини символлаштирмайди, балки ўзининг чексиз гўзаллиги билан инсон ҳис-туйғусини кўзғатувчи ва унга ором берувчи манбага айланади. Уйғониш даври ёзувчилари ижодида инсон ва уни ўраб олган муҳит, кишининг чексиз имкониятлари ва кизғин эхтиросларини атрофлича акс эттириш муҳим ўрин тутади. Инсоннинг хис-туйғулари янги шароитда ўрта аср аскетик хаётига қарши кучли исён кўтаради. Петрарканинг сонетлари, турмуш қувончлари билан тўла Боккаччо хикоялари шундай руҳ билан суғорилган асарлардандир. Уйғониш даври реализмининг ижобий каҳрамонлари характерида беқиёс жасорат ва мардлик мужассамланади. Шахс эркини ҳимоя килган йирик гуманистлар ўз куч-қудратига, хақ ишнинг тантана қилишига ишонган, адолат учун курашувчи, қалби пок олижаноб образларни яратиш орқали Уйғониш даврининг ҳаётбахш руҳини хам акс эттирадилар. Испанияда уйғониш даври адабиёти. XV асрнинг иккинчи ярмидан Испанияда абсолют хокимият ташкил топа бошлайди. Бу даврга келганда мамлакат ерларини қайта қўлга киритиш ҳаракати - реконкиста асосан тугалланади. Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби, Испанияда ва ўша вактда унга қарам Португалияда ҳам савдо-саноат

ривожланиб, капиталистик муносабатлар туғилади. Гуманистик дунёқарашнинг шақллана бориши билан феодал жамияти ва унинг урф- одатларига қарши кураш кучаяди. Лекин Испания вилоятларида буржуа муносабатларининг секинлик билан ўсиши, ҳар бир ўлканинг ўз қонун- қоидалари бўлиши ва, шунингдек, реконкистанинг узокқа. чўзилганлиги сабабли абсолютизм бутун мамлакатни бир миллий давлат теварагига бирлаштира олмайди. Қироллик ҳукумати шаҳарлар билан иттифок тузиб, феодал тарқоклигига чек кўя олмайди. XV асрда Европанинг бошқа мамлакатларида йирик монархиядан иборат давлатлар пайдо бўлиб, улар «маданийлаштирувчи марказ» сифатида хизмат килган бир вақтда Испанияда бундай марказлашган хокимият хали йўқ эди. Феодал аристократия ўзининг ярамас одатларини сақлагани холда инқирозга учрайди. Шахарлар эса янги замонга хос маъно касб этмасдан, ўзларининг ўрта аср куч-қудратларини йўқотадилар. Савдо-саноат ишларида хам тушкунлик рўй беради. Америкадан келтирилган олтин мамлакатнинг хўжалигини издан чиқаради. Четдан мол сотиб олиш фойдалироқ бўлиб чиқади. Оқибатда, деҳқонлар хонавайрон бўлади. Мустамлака халқларини талаш ва эзиш кучаяди, моддий бойлик ишлаб чиқариш ҳаддан ташқари қисқариб кетади. Олтин запаси тугагач, хўжалик ҳаётида яна оғир вазият юзага келади. Абсолютизм мамлакатда иқтисодий кучнинг ўсиши ва буржуа муносабатларининг ривожланишига тўсиқ бўлиб қолади, натижада ягона миллий давлат ўрнатилмайди. Испанияда мутлақ хокимият Европа монархиясига ташкаридан қараганда ўхшаса ҳам, лекин у шарқий деспотизми билан «осиёча идора қилиш формаларига киритилиши керак», деб кўрсатган эди Маркс. Зулмга қарши бош кўтариб чикқан халқ ҳаракатини бостириш учун абсолютизм ҳарбий- полиция тартибларини ўрнатади. Испан монархияси Европа феодал реакциясининг таянчи эди. Католик черкови эса халқни кулликда сақлаш учун қирол ҳукуматига ёрдам беради. Озодликка бўлган ҳар қандай интилиш тақиқланиб, жуда кўп гуноҳсиз кишилар инквизиция жазосига дучор бўлади.

Маркс кўрсатиб ўтганидек, черков абсолютизмнинг энг даҳшатли куролига айланади. XVI асрнинг иккинчи ярмиларида, Филипп II (1556-1598) ҳукмронлик қилган даврда, мустабид ҳокимият сиёсий ва иқтисодий тушкунликка учрайди. Нидерландия қўлдан кетади. Англияни босиб олиш учун юборилган Испаниянинг «Енгилмас Армада» флоти тор-мор этилади (1588), мамлакатда феодал-католик зулми кучаяди. Илгари Испаниядан яҳудийлар қувилган бўлса (1492), энди ўтроқлашиб қолган маврлар ҳайдалади (1609). Бу воқеалар мамлакат хўжалигига, сўзсиз, салбий таъсир кўрсатади. XVII аср ўрталарига келиб Испания ўзининг илгариги қудратидан маҳрум бўлади, кейинчалик у мустамлакаларидан ажралиб, кучсиз давлатга айланиб қолади. XVI-XVII асрлар мобайнида давом этган деҳкон кўзғолонлари эса абсолютизм кризисини яна ҳам чуқурлаштириб юборади. Испан Уйғониш даври адабиёти XV-XVI асрларда юз берган ижтимоий- сиёсий воқеалар, мамлакат тарихий тараққиётининг ўзига хос хусусиятлари билан боглиқ равишда шақлланиб, унда илғор гуманистик ғоялар тарғиб килинади. Бу адабиётнинг дастлабки этапи (XV аср охири, XVI асрнинг биринчи ярми)даги йирик шоирлардан бири Фернандо де Эррерадир (1534-1597). Бу даврда лирика жанрига нисбатан эпик поэзия кенг кўламда ривожланади. Тарихий, таълимий-дидактик, афсонавий, диний ва бошқа турдаги поэмалар юзага келади. Чунончи, Эрсилья (1533-1594) нинг катта эпопеяси «Араукана»да ҳинд-араукан қабиласидан бўлган чилийларнинг испан хукмронлигига қарши кўтарган қўзғолонлари тасвирланади. Асарда қабила қахрамони Каупаликаннинг мардона кураши, аёлларнинг севги саргузаштлари тасвирланади. Позма ўша давр Испания учун характерли кайфият - янги мустамлакаларни босиб олиш, маҳаллий халққа «маърифат» тарқатиш каби интилишларни акс эттиради. XVI асрда яшаган йирик португал ёзувчиси Луис де Камоэнс (1524/25- 1580) ижодида давр руҳи муваффақиятли гавдаланади. Камоэнс бир неча

комедия, бир қатор шеър, шу жумладан бахтсиз севгини ифодалаган 350 дан ортик сонет ёзади. Лекин у, асосан «Лузиада» поэмаси билан машҳур. Асар Васко де Гаманинг Африка орқали Ҳиндистонга йўл топиши ва португалларнинг бу мамлакатга кириб боришини тасвирлайди. Шоир жамиятдаги нуқсонларни, сарой ахлининг мунофиқлигини ва ҳукмронларнинг оғир соликлар солиб халқни эзаётганлигини аямай фош этади. Поэмада синфий қарама-қаршиликлар, рицарь саргузаштлари, колонияларни босиб олишга интилиш каби даврнинг характерли хусусиятлари акс эттирилади. Асарнинг ахамияти шундаки, у инсоннинг табиатни ўрғанишга каратилган фаолияти ва уринишларини қизиқарли қилиб тасвирлаш билан бирга, поэзияда реалистик услубнинг ривожланишига маълум даражада таъсир кўрсатди. Эрсилья ва Камоэнс ижодларига Гомер, Вергилий каби шоирларнинг таъсири бор эди. Бу таъсир уларнинг поэмаларида реалистик эпизодлар билан бирликда фантастикага берилишда кўзга ташланади. Рицарлик романи. XVI аср испан адабиётида лирик ва эпик поэзияга караганда ромакчилик кенг ривожланади. Инсон истак-орзулари, иродаси ва курашининг яна ҳам тўлароқ акс эттирилиши билан бу жанр алоҳида ўрин тутади. Бу даврда романнинг хиллари кўп бўлиб, улардан бири рицарлик романи эди. Бу турдаги романларда рицарь саргузаштлари ифодаланган поэма сюжетлари қайта ишланди, давр руҳига мосланди, шунингдек, уларда ҳарбий қаҳрамонликлар тасвирланди. Феодал-аристократик дунёқарашни ифодалаган ва ўрта асрларда кенг тарқалган рицарь романларидан энг машҳури «Амадис Гальский»дир. Бу романда Амадиснинг сирли туғилиши, уни онаси қутига ўтқазиб, сувга ташлаб юбориши, бир рицарнинг қутини ушлаб олиб, болани тарбия қилиши, вояга етган Амадиснинг Британия қиролининг кизи Орианага севгиси, севгилисига эришиш йўлида кўрсатган қаҳрамонликлари тасвирланади. Амадис жуда кўп машаққатларни бошидан кечириб, дунёни кезиб чиқади, Рим императорини енгади, Константинополга бостириб киради.

Пировардида, қахрамоклик билан ўз муҳаббатини исботлаб Орианага уйланади. Амадис ҳақидаги бу асар бемаъни рицарь саргузаштларини кўрсатса ҳам, лекин унда юксак бадиий кимматли эпизодлар ҳам йўқ эмас. Сервантес «Дон Кихот» романида рицарь романларини қаттиқ қоралайди. Лекин «Амадис»ни рицарь романларидан энг яхшиси, деб баҳолайди. Айёрлик романи. XVI аср охирларида ривожланган ва демократик характер касб этган «Айёрлик» романида оддий турмуш манзаралари тасвирланади ва шунинг учун ҳам, у аристократик табакаларнинг дидини акс эттирган рицарлик ва пасторал (чўпонлик) романларидан тубдан фарк қилади. Фернандо де Рохаснинг диалог шаклида ёзилган «Селестина» (XV аср охири) асари шу типдаги романнинг дастлабки намунаси ҳисобланади. Бунда икки севишган ёш - Калисто билан Мелибеянинг фожиали севгиси хикоя қилинади. Ёзувчи испан адабиётида биринчи бўлиб идеаллаштирилмаган севгини, ёшлар мухитини реалистик бўёкларда тасвирлайди. Севишганлар ўртасида турган воситачи Селестина ва у билан ўлжа талашган ёрдамчилари қилмишларининг тасвири характерли. XVI аср ўрталарида мамлакатда қашшоқликнинг авж олиши, енгил ҳаёт кечиришга интилиш ҳар хил авантюрага берилишларни кучайтириб юборади. Катта- кичик товламачилар, юлғичлар, ўғрилар пикаро (айёр, фирибгар) деб аталар эди. Бу ҳакдаги асарларнинг «Айёрлик» романи деб аталиши ҳам шу билан изоҳланади. Одатда, бу типдаги асарларда болалик вақтида уйдан кочиб кетган ёки ота-онасининг қашшоқлиги натижасида кўчага ҳайдалган «айёр» нинг таржимаи ҳолидан баён этилади. Тирикчилик ўтказиш мақсадида айёрнинг қилмаган иши колмайди. У бир хўжайин қўлидан иккинчисига ўтиб туради. Турмушнинг аччиқ-чучугини тотиб, катта тажриба орттирган «айёр» ўзининг хаёт йўли ҳақида «Хотиралар» ёзишга киришади. Қаҳрамон саргузашти орқали ижтимоий мухитни акс эттириш ўша давр испан ҳаётининг сатира остига олинишига йўл очади. Адолатсизликка асосланган ижтимоий тузум камбағалларни кашшоқлик гирдобига тортади,

мунофиклик ва айёрликка замин ҳозирлайди. Роман қаҳрамонлари инсоний қиёфасини йўқотиш эвазига «муваффакият»га эришадилар. Айёрлик романлари феодал абсолютизмига қарши демократик руҳни ифодалаши, реалистик тасвирнинг чуқурлиги билан шу давр испан адабиётининг юқори чўқкиларидан бирини эгаллайди. XVI аср ўрталарида яратилган бу жанрнинг дастлабки намунаси «Тормеслик Ласорильо» ҳажм жиқатидан кичик бўлса ҳам, лекин сатирик жиҳатдан кучлилиги билан Эразм Роттердамскийнинг «Нодонликнинг мақтови»га тенглашиб боради. «Тормеслик Ласорильо» романида камбағал бева онасидан ажралиб, мустақил ҳаёт кечиришга киришган саккиз яшар боланинг саргузаштлари берилади. Бола кўр гадойга етакчилик қилади, бироқ унга тушган садақага шерик бўлгиси келмайди. Тирикчилик ўтказиш учун у турли хийла- найранглар ишлатади. Хасис руҳоний қўлида хизмат этган ва оч қолиб, унинг нонини ўғирлаган Ласорильо қаттиқ калтақланиб ҳайдаб юборилади. Сўнгра у бир рицарникида юради, бироқ бу хўжайин ўз хизматкоридан ҳам ночор яшайди. Яна кўп кишилар эшигида дастёрлик килса ҳам, Ласорильонинг аҳволи яхшиланмайди. У полиция приставига ёрдамчи бўлиб хизматга киргандан кейингина, хўжайиннинг қонунсиз даромадларидан бир қисмини згаллаб, уй-жой ва бойлик орттиради. Франциско Гомес де Кеведо (1580-1645) ижодида «Айёрлик» романи юқори босқичга кўтарилади. Аристократ мухитидан чиққан Кеведо бир қанча юқори мансабларда ишлаганлигига карамай, ҳукмрон доираларнинг адолатсизлигини, халққа. қилаётган зулмини танқид килади. Шунинг учун ҳам Кеведо таъкиб остига олинади ва қамалади. Бу нарса унинг соғлиғига ёмон таъсир этади. Кеведо «Сеговиялик дон Паблос деб аталувчи қаллобнинг ҳаёт тарихи» (1626) сатирик китобида дворянлар ахлокининг бузилганлиги, руҳонийларнинг мунофиқлиги, қироллик ҳукуматининг ярамасликларини ҳажвий йўсинда акс эттиради. У фақат роман эмас, памфлет, поэма, сонет ва романслар ҳам ёзади.

Кеведо сатирик - памфлетчи сифатида халқ қонини сўриб юрган иезуитлар, очкўз чиновниклар, текинхўр савдогарлар, олғир буржуа гуруҳларини қаттиқ қоралайди. «Синьор Динеро» («Жаноб Ақча») шеърида шоир олтиннинг даҳшатли қудратини, у орқали одамларнинг кул қилинишини очиб ташлайди. «Ҳамма нарса ва яна бошқа кўп нарсалар ҳакида китоб»ида эски урф- одатлар, мунажжимлар, педантизм, иккиюзламачилик ва товламачиликларни аямай фош этади. «Видение»лар цикли («Остин-устин дунё», «Даҳшатли суд видениеси», «Дўзах видениеси»)да Кеведо ҳар кандай мансабдор ва руҳоний ҳам ҳаёти дор остида тугайдиган ўғри ва босқинчининг худди ўзи, бу дунё азоблари дўзах даҳшатларидан енгил эмас, дейди. Данте Алигьери (1265-1321) - ў рта асрлар охири ва Уйғониш даврининг боши - икки давр оралиғида яшаб ўтган улуғ итальян адиби. Шоир 37 ёшга тўлганда бошига кулфат ёғилади. Папа партияси давлат тепасига чиққандан сўнг шоирни биринчилар қатори Флоренциядан қувғин қилади. Шундан сўнг қолган умри Верона, Мантуя, Париле, Луки, Равенна шаҳарларида ниҳоятда оғир ҳаёт гирдобида ўтади. Шоирлар ҳамма замонларда ҳам севги-муҳаббатни улуғлаб келган. Севган ёрининг тавсифини келтириб, унга ҳеч гўзалнинг тенг келмаслигини таьрифлашган. Бу ёруғ оламда ёлғиз ўзи ва соҳибжамолигина садоқатли деб билишган. Г ў залнинг жамоли, назокати, ҳ усни-таровати, қ адди- қ омати ҳ а қ ида достонлар битишган. Данте со ҳ ибжамол Беатричени севиб қ олади. Унга атаб шеьрлар битганида 17-18 ёшларда эди. Кейинчалик бу шеьрларни «Янги ҳ аёт» т ў пламига жамлайди. Шоирнинг кейинги асарлари «Зиёфат», «Халқ нут қ и ҳақида» (1305), «Монархия ҳақида» (1313) асарларидир. Бу трактат, хикоя ва рисолаларида у дин, тил, сиёсий воқеалар, салтанатга дахлдор фалсафийфикрларини баён этади. «Ило ҳ ий комедия»сида ёзувчи «Нариги дунёни»ни уч қисм -«Дўзах», «Аьроф» ва «Жаннат»га б ў лган. Асарнинг ҳ ар бир қисми 33 қўшиқдан

тузилган бўлиб, кириш қисми бир қўшиқ, ҳаммаси бўлиб 100 қўшиқдан иборат. «Дўзах» воронка шаклида ў йиб туширилган жой бўлиб, унда 9 по ғ онали чу қ урлик мавжуд. Гуно ҳ корлар шу поғонали чуқурларда азоб чекадилар. Пастки поғонага тушган сари жон қаттиқро қ азобланади. Данте ў зининг сиёсий мухолифларини дўзахга ташлайди, айниқса, христиан дини руҳонийларини қаттиқ қ оралаб, дўзахнинг сўнгги поғоналарига қў яди. «Аьроф» ер куррасига қ арама-қарши жойлашган. Ер билан уни катта океан ажратиб туради. Океан ўртасидаги оролда баланд тоғ бор. Тоғ етти поғонали бўлиб, улардан ўт иб бораётганда айбдорнинг биттадан гуноҳи ювилади. 7 поғонадан қутулганда 7 гуноҳ (мағрурлик, ичи қ оралик, ғ азаб, умидсизланиш, таьмагирлик, мечкайлик, буз ғ унчилик) й ўқ олиб, жаннатга чи қ ади. «Жаннат» 9 қаватга б ў линади, жон қ анчалик ю қ ори поғонага к ў тарилса, у худонинг мар ҳ аматига шунчалик кўп муяссар б ў лади. Данте ў з хато ва камчиликларини б ў йнига олган танти шоир эди. У ў зини дўзахга муносиб деб билади. Дўзахнинг биринчи поғонасида Г омер, Гора ци й, Овидий каби улуғ шоирларни учратади, улар қ аторига ў зини ҳ ам шу дарго ҳ га лойи қ деб хисоблайди. Дўзахнинг биринчи поғонасида б ў лса-да, бу улуғларнинг гуноҳи унчалик кўп эмас. Дўзахнинг иккинчи поғонасида бузу қ лар, ша ҳ воний ҳ ирсга берилганлар туради. Булар анчагина, шоир уларнинг айримларини танийди: Вавилон маликаси Семирамида, карфагенлик малика Дидона, Миср маликаси Клеопатра, Спарта г ў зали Елена ва бошқалардир. Шоир оддий кишиларни эмас, бой-бадавлат хонадонларга мансуб г ў залларни кескин тан қ ид қ илади. Шоир ҳ ар поғонадаги бузу қ ликлар ва бу й ў лдаги ҳ ийла-найранглар ҳақида қ изи қ арли хикоятлар келтиради. Иккинчи поғонадаги Павло билан Франческо де Риммин ҳақидаги ривоят жуда қ изи қ арлидир. Шоир дўзахнинг уч и нчи қаватида мечкайларга дуч келади. Фа қ ат ў зининг қ орнини ў йлайдиган, еб-ичишдан ў зини са қ лай олмаганлардан нафратланади. Бундайлар учун қ орнини т ў й ғ азишдан ў зга буюк бахт й ўқ .

Келажак ҳ ам, та қ дир ҳ ам, ҳ аёт хам, эзгу ният ҳ ам еб-ичишдир. Албатта, бундайлар дўзахга муносиб. Шоир т ў ртинчи поғонада хасисларга дуч келади. Булар папа ва унинг хомийлари. Халқдан бе ҳ исоб бойлик т ў плайдию, одамларни хайр-э ҳ сонга ча қ ирадилару, ў злари эса ҳ еч кимга мурувват к ў рсатмайдилар. Одамларни тежамкорликка ча қ ирадилару, ў злари исрофгарчиликка й ў л қў йишади. Дўзахнинг бешинчи поғонасида баджа ҳ ллар туради. Уларнинг айримлари жа ҳ л орқасида ўзларини тутолмай, оғир гуноҳ -жиноятга қў л урган бўлсалар, бир тўда шо ҳ лар фу қ ароларни қў р қ итиб, уларни янада қаттиқ тобе қ илиб олиш учун ўзларини атайлаб жа ҳ лдор қ илиб к ў рсатганлар. Д ў захнинг еттинчи қаватида шоир ў з қ онларига беланиб ётган одамларни к ў риб, янада да ҳ шатга тушади. Булар з ў равонликни, бос қ инчиликни, қ отилликни ўзлари учун амал қ илиб олган қ онх ў рлардир. Уларнинг тириклигида ҳ ам кўзлари қ онга т ў либ юрарди. Бе ҳ исоб қ отилликлар орқасидан катта бойлик орттириб, ро ҳ ат-фаро ғ атда яшаган бўлсалар-да, энди дўзах азобини тортмо қ да. Д ў захнинг саккизинчи қаватида т ў хтовсиз олов ичида ёниб-куйиб ётган, азобдаги одамларга к ў зи тушади. Булар ёл ғ он гапирувчилар, алдов й ў ли билан кун кечирган фирибгарлар, ў зининг виждонини сотган қ аллоблар. Нога ҳ он шоирнинг к ў зи Папа Николай III га тушиб қ олади. У аланганинг қ о қ ўртасида азоб чекарди. Шоир ў тда ёнаётганлар ичида ў з мансабини су и истеьмол қ илганларни, иккиюзламачиларни, порах ў рларни, жиззакиларни к ў ради. Папа Бонифасий VIII ҳ ам ҳ адемай шу дарго ҳ га келиб, ў т ичида қ овурилишини башорат қ илади. Дўзахнинг 9-қаватидагилар муз устида азобланади. Шоир муз сову ғ ига чидай олмай бир-бирини ғ ажиб, очликда азоб тортаётган хоинлар ичидан икки кишини к ў риб қ олади. Ў з фарзандларига ҳ ам хоинлик қ илишдан тоймаган бу абла ҳ ларни шоир энг даҳшатли қ ийно қ ларга сазовор деб ў йлайди.

Асарнинг иккинчи қисмида шоир «Аьроф» б ў йлаб саё ҳ атга чи қ ади. Бу ердагиларнинг гуноҳи унчалик оғир б ў лмай, ҳ адемай улар гуноҳларидан халос бўлиб жаннатга ў тадилар. Шу ма ҳ ал Дантенинг ёнгинасида Беатриче пайдо бўлиб, севимли шоирни Жаннатга олиб киради. Оши қ билан Маьшу қ а Жаннатда дилларига я қ ин олижаноб инсонларни к ў ради. Бу ерда Италиянинг Янги императори Генрих VII га ало ҳ ида жой ажратилган. Шоир ў з ватанига қ айтиш ниятида императорни ҳ ар қ анча улуғламасин, уни шарафлаб жаннатнинг т ў рига қў йишга уринмасин бефойда эди. Унинг ў з юртига келиш орзуси амалга ошмайди. Унинг барча илтижолари эьтиборсиз қ олади.

Адабиётлар: 1. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( XVIII-XX асрлар). – Т.: «Ўқитувчи», 1987, 3-81-бетлар. 2. Белинский В.Г. Полн. собр. соч. в 13 томах. Т. 5 . 1954. 3. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Жаҳон адабиёти намояндалари портретларига чизгилар. Т.: «Зар қалам», 2006, 71-72-бетлар. 4. Горький М. Адабиёт ҳақида. Т.: Ўзадабийнашр, 1962. 5. Гёте И.В. Ёш Вертернинг изтироблари. –Т.: ҒАСН, 1975. 6. Гёте И.В. Фауст. –Т.: ҒАСН, 1972, 268 бет.

Похожие

Франция ва Англияда уйғониш даври адабиёти У.Шекспир ижоди

Урта асрлар шахар адабиёти.Уйғониш даврига утиш. Уйгониш даври адабиёти.Англияда уйғониш даври адабиёти

Европада уйгониш даври ва ва XIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Европада уйғониш даври ва XVIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Фурқатнинг ўзбек миллий уйғониш даври адабиёти тараққиётидаги ўрни