Hind sufiy adabiyoti - Литература - Рефераты

Hind sufiy adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Hind sufiy adabiyoti Reja: 1. Bxakti adabiyotining shakllanishi 2. Nirgun bxakti vakili Kabir 3. Surdas krishnabxakt shoir

Sufiy adabiyot bugungi kunda jahon adabiyoti tizimida alohida bir sahifani tashkil etuvchi adabiyotga aylangan. Jahon geografiyasida uning hududlari juda kattadir. Bu hududning kattagina qismini Hindiston egallaydi desak xato bo`lmaydi. Sufiy atamasiga ilmiy adabiyotda turli ta`riflar mavjud. Ularni takrorlamasdan, bir so`z bilan shuni aytish mumkinki, sufiy aslida, hind bxaktlariga o`xshab, din mutaassibligiga qarshi g`oyalar bilan qurollangan shaxslardir. O`rta asrlarda din o`z mohiyatidan yiroqla shib unda mutaassiblik kuchaya boradi, buni birinchilar qatorida anglab yetgan va dinning asl mohiyatini qayta tiklash uchun kurashga otlangan shaxslar sufiylardir. Tasavvuf tizimiga, ma`lumki, islom dini tarqagan mamlakatlar (Arab mamlakatlari, Eron, Afg`oniston, Turkiya, O`rta Osiyo mamlakatlari, Ozarbayjon, Pokiston va Hindiston) kiradi. Bu mamlakatlarning har birida turli davrlarda sufiy adabiyot shakllangan va uning ma`lum bir qismi bizgacha yetib kelgan. Jahon miqyosida sufizm shakllanishiga xronologik jihatdan nazar tashlasak, quyidagicha ma`lumotga ega bo`lamiz: Sufizm VIII asrda O`rta Osiyo va Afg`onistonda, IX asrda Irok, Suriya, Mag`rib va Eronda, XII asrda Hindistonda, XV asrda Xitoyda shakllanganligini kuzatish mumkin. Hindiston aslida islom mamlakatlari tizimiga kirmaydi. Lekin shunday bo`lsa-da bu mamlakatga ayrim ijtimoiy-siyosiy hodisalar sabab islom dini kirib kelgan va bu yerda mahalliy dinlar qatoridan mustahkam o`rin egallagan. Hindistonga turli mamlakat musulmonlari jami uch marta bosqinchilik hujumlarini qilganlar. Birinchi hujum VII asrda arab halifaligi tomonidan amalga oshirilgan. Bu islom dinining Hindistonga birinchi bor kirib borishi edi. Ulardan keyin XII asrda eronliklar yurish qilganlar. Musulmonlarning Hindi stonga uchinchi yurishi O`rta Osiyolik musulmon Bobur tomonidan amalga oshirilgan. Bobur Hindistonning shimoliy xududlarni bosib olib, u yerda o`zining mustah kam salataniga asos solgan. Bu saltanat uning sulolalari tomonidan deyarli uch yuz yil davomida boshqarilib Hindistonda islom dinining mustahkamlanishiga sabab chi bo`lganlar.

Islom dini tarqagan har bir mamlakatda, albatta, sufizmning ham shakllanganligini kuzatish mumkin. Bu esa o`z navbatida turli millatlar ruhi, urf- odati, an`analari bilan sug`orilgan sufizmning shakllanishiga olib kelgan. Shunga ko`ra sufizmda milliylik degan tushuncha paydo bo`lib, arab sufizmi, hind sufizmi, eron sufizmi, xitoyda uyg`ur sufizmi, O`rta Osiyo xalqlari sufizmi kabi sufizmning turlarini ajratish mumkin. Hindistonda ham sufizm hind milliy ruhi, an`analari va urf-odatlari ta`siri ostida shakllangan bo`lib o`zidan boy adabiy meros qoldirdi. So`fiy adabiyot shakllangan davr Hindistonda «oltin davr» deb baholanib bu davr Boburiylar sulolasidan bo`lmish Akbar shoh hukmronligi davriga to`g`ri keladi. U hukmronlik qilgan davrda diniy va milliy xilma-xilliklar kuchaygan bo`lib, jamiyatda din yoki millat xilma-xilligi asosida nizolar chiqish ehtimoli kuchaygan bir davr edi. Bularni o`z vaqtida anglab yetgan Akbarshoh «Dini-ilaxi» deb nomlangan shunday bir siyosatga asos soladiki, u o`zida barcha dinlarning o`xshash g`oyalarini mujassamlashtirib barcha dinlar tengligini ta`min - lashga qaratilgan edi. Bu yangi din uchun Akbarshoh maxsus saroy ham qurdirgan bo`lib unda barcha din vakillari to`planib muqaddas kitoblardagi mushtarak g`oyalar haqida do`stona bahs va munozaralar olib borar edilar. Akbar shohning e`tiqod tengligini ta`minlovchi bunday siyosatga asos solishiga shu davrda Hindistonda «Yaratgan oldida barcha tengdir» shiori ostida keng tarqalgan bxakti diniy-islohotchilik harakati ham asos bo`lgan. Akbarshoh bu siyosati bilan o`z maqsadiga erisha oldi va mamlakatda diniy bag`rikenglik, tinchlik va osoyishtalik hukm surib mamlakatning har tomonlama taraqqiy etishiga barcha imkoniyatlar yaratildi. Barcha sohalar qatori adabiyot ham o`zining taraqqiyot cho`qqisiga erishdi, sufizm va bxakti esa adabiyotda yetakchi mafkuraga aylandi. Sufiy adabiyot shakllanish tarixini hind mutaxassislari to`rt asosiy davrlarga ajratadilar: Shakllanish davri VII-IX asrlar Rivojlnish davri IX-XV asrlar Ravnaq davri X-XV asrlar Susayish davri XV-VIII asrlar

Davrlarga bu tarzda ajratish, aslida, haqiqatdan uzoqdir. Hind mutaxassislarining sufizm shakllani shini VII asrga taqashlari islom dinining Hindistonga kirib kelishi bilan bog`lagan holda amalga oshirgan bo`lishlari mumkin. Umuman olganda, davrni belgilash adabiy meros asosida amalga oshirilishi lozim. Hech qaysi manba`da VII-IX asrlarga, hatto X-XI asrlarga qarashli bo`lgan sufizmga oid badiiy asar nomi tilga olinmaydi. Eng birinchi sufiy mazmundagi asarlar, asosan XII asrdan keyin, u ham bo`lsa Amir Xusrav Dehlaviyning sufiyona g`oyali asarlari asosida aytilishi mumkin. Shu bois hind sufiy adabiyotining birinchi davri X-XII asrlar, XIV-XVII asrlar ikkinchi davr, XVIII asr esa uchinchi, oxirgi davri sifatida ajratilishi haqiqatga yaqin deyish mumkin. Bulardan ikkinchi davrni sufizmning ravnaq davri sifatida baholash mumkin. XIV-XVII asrlar adabiyotini uch turdagi adabiyotga ajratish mumkin: 1) saroy adabiyoti 2) xalq adabiyoti 3) diniy sektalar va tariqatlar yaratgan adabiyot. Til jihat dan saroy adabiyoti asosan fors (qisman urdu) tilida, xalq adabiyoti mahalliy dialektlarda, diniy sektalar esa braj va avadxi tillarida, sufi tariqati vakillari esa dakxini (urdu) tilida ijod qildilar. Bu davr mafkurasi, ta`kidlab o`tganimizdek, bxakti va sufizm mafkuralari bo`lib bu davr adabiyotining eng katta qismi mana shu ikki mafkura ta`siri ostida yaratilgan. Hind adabiyotshunosligida ular hind va musul mon adabiyoti deb yuritiladi. Tasavvuf adabiyoti, albatta, so`fiy tariqatlari a`zo lari tomonidan yaratilgan. Manba`larda o`n beshtadan ortiq so`fiy maktablarining nomi tilga olinadi, lekin ular orasida eng ahamiyatlilari oltitadir, ular: Naqsh bandiya, Chishtiya, Qodiriya, Suharvardiya, Madhaviya, Sattoriya. Chishtiya tariqati sharqiy Xurosonda XII-XIII asrlar da yuzaga keldi, ammo bu tariqat asosan Hindistonda taraqqiy etib, Hindistonda eng katta nufuzli tariqatga aylanadi. «Chishtiya» so`zi Hirotdagi «Chisht» qishlog`i nomidan olingan bo`lib, tariqat asoschisi Sharifuddin Abu Ishoq Shomiy (vafoti 1097) dir. U kishi so`fiylar orasida «Sharifuddin» nomi bilan mashhur edi, ammo keyinchalik u

Abu Ishoq Shomiy Chishtiy nomi bilan elga tanildi. Abdulhakim Shar`iy Jo`zjoniyning «Tasavvuf va inson» kitobida bu tariqatga Xoja Ahmad Abdol tomonidan asos solingan deyiladi. «Siriya ul-aqtob» asarida: tariqatning asoschisi deb Ishoq Chishtiy nomi tilga olinadi. Chishtiydan so`ng bu tariqatni u kishining bir qancha shogirdlari hamda avlodlari dovom ettirganlar. Hazrat Xoja Mu`iniddin Husayniy Hasan al-Sanjariy Chishtiy Ajmiriy (1142-1236) keyinchalik Chishtiya tariqatini Hindistonda taraqqiy ettirdi. Mu`iniddin Hasan al-Husayniy Sanjariy Chishtiy Ajmiriy Hindistonda «Hindul nabiy» laqabi yoki «Xojai G`aribnavoz» nomi bilan ham mashhur bo`lgan. XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Chishtiya tariqati Gujarot, Uttar Pradesh va Biharda keng tarqaldi. Bu yerlarda ham Chishtiya tariqati katta nufuzga ega bo`ldi. Chishtiya tariqatini Hindistonda nafaqat musulmonlar, balki hindular ham qo`llab-quvatlaganlar. Chishtiya tariqati shayx Nizomidan Avliyo (1325 yilda Dehlida vafot etgan) davrida o`z taraqqiyotining yuqori cho`qqisiga chiqib, Hindistonning sharq va g`arbida yoyildi. Bu davrga kelib shayx Nizomiddin Avliyo Chishtiya tariqatining tarmoqlaridan bo`lmish «Nizomiya» tariqa ti ga asos soladi. Keyinchalik bu tariqat mustaqil bo`lib ajralib, o`zining boshqa tarmoqlariga ham ega bo`ldi. Nizomiddin Avliyoning vafotidan so`ng tug`luqlar silsilasidan bo`lmish Dehli sultoni G`iyosiddin Muham mad ibn Tug`luq shoh II (1325-1351) Chishtiya tariqatiga kuchli tazyiq o`tkazib ularni viloyatlarga tarqatib yuboradi va islom ta`limotini siyosiy sohalardan uzoqlashtirish va chetda tarqatish vazifasini qo`yadi. Shunday qilib, chishtiylik tariqatining eng muhim bosqichi uning 1325 yilda viloyatlarga tarqalib ketishi bilan tugadi. XV asrga kelib Uttar Pradeshda Chishtiya tariqatining bir tarmog`i hisoblangan Alouddin Ali Ibn Ahmad as-Sobir (vafoti 1291) asos solgan «Sobiriya» tariqatiga asos solindi. Bu tariqat Chishtiya tariqati ning zamirida yuzaga kelgan eng umriboqiy tariqatlardan bo`lib qoldi. Uning arboblaridan Muhammad Ilyos Kandxlaviy (vafoti 1944) va shayx Abdulquddus (vafoti 1537)larning nomini tilga olish mumkin.

XVIII asrning boshlariga kelib shayx Kalimulloh Jahonbodiy (1660- 1729) Chishtiya tariqati asosida yuzaga kelgan «nizomiya» tariqatini yangilab yuzaga olib chiqdi. Uning targ`iboti anchagina muvaffaqiyat qozondi va uning muridlari Panjob, Uttar Pradesh, Sind va Dekanlarda Chishtiya tariqatining xonaqolarini tiklashdi. Qayta dunyoga kelgan nizomiya tariqatining vakillaridan G`ulomhaydar Ali shoh (vafoti 1908)ning nomini kelti rish mumkin. Hindistonda tashkil topgan har qaysi tariqat shu mintaqada azaldan mavjud bo`lgan diniy rasm- rusumlar ta`siridan chetda qolmadi. Bu yerda taraqqiy etgan Chishtiya tariqati yoglarning mashqlarini, oila qurmasdan toq o`tish va boshqa bir qator mahalliy urf-odatlarni o`zlashtirib oldilar. XIII asrga kelib hind urf-odatlaridan bo`lmish hurmatli insonning xoki poyini ko`zga surtish odati ham chishtiylar tomonidan o`zlashtirib olindi va murid murshidining xoki poyini ko`zga surtishi shart deb hisoblandi. Hind mutaxassislari sufizmning adabiy merosi sifatida quyidagi asarlarni tilga oladilar: XIV asrga tegishli Said Muxammad Bandanavozning «Miraj ul ashikin»asari, XV asrga oid Burhoniddin Janamnig «Kalemat ul haqayeq», (dakxini va forsi aralash) Movlono Doudning «Chandayan» asari, Badayunning «Shayx Burxonga tazkira» nomli asari, XVI asrda yaratilgan Aminuddin Alining «Taronae ishq» asari, Miran Husayn shohning bir qancha sufiyona asarlari, Kutubanning «Mrigavati», Jayasining «Padmavat», «Akxravat», «Chitrarekxa», va «Akxiri kalam» asarlari, Manjhan ning «Madhumalti» asari, Shayx Rizqo`llahning «Pemvan job» va «Niranji» asarlari, XVII asrga oid Usmonning «Chitravali» asari, Shayx Nabining «Gyandip» asari, XVIII asrga tegishli Qosimshohning «Xans javohir» asari, Nur Muhammadning «Indravati», «Anurag bansu ri» (Ali, Fotima, Hasan va Husan haqida) va boshqalar. Bu davr adabiyotidagi janrlar masalasiga kelsak islom dini tasavvuf bilan bir qatorda hind adabiyotiga forsiy adabiyotning she`riy janrlarini olib kirdi, ular: g`azal, ruboiy, qit`a, masnaviy va boshqalar. Bu janrlar hind adabiyotida islomgacha mavjud bo`lmagan, lekin islom va tasavvuf ta`sirida shakllangan

musulmon adabiyotida she`riyatning yetakchi janrlariga aylanib, bugungi kunda na faqat urdu, balki hind adabiyotini ham bu janrlarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Demak, hind so`fiy adabiyoti shakllangan davr o`ziga xos murakkab va boy adabiy jarayon hukm surgan bir davr bo`lgan. Unda mavzu, janr va tillar xilma xilligi bu davr adabiyotining serqirra va boy ekanligidan dalolat beradi. Adabiy tillar hisoblangan braj, avadxi va urdu tillaridan tashqari bu yerda bir qancha boshqa tillar (jumladan, rajastxani, bundeli, chxattisgarxi, panja bi va boshqa bir qancha) va dialektlarda adabiy asarlar yaratilgan bo`lib, ularda asosan sufiyona g`oyalar va obrazlar o`z aksini topgan. Bxakti adabiyotining shakllanishi Bhakti Sahitya Yaratgan Xudo nafaqat din peshvolariniki, balki xalqniki ham ekanligi, shu bois oddiy bir inson ham o`z mehr-sadoqati bilan Xudoga yetishishi mumkin ekanligini tushunish kutilmaganda hind xalqini chidab bo`lmaydigan haqoratlardan ozod etdi. Bu xushxabar butun mamlakat bo`ylab yoyilganidan keyin paydo bo`lgan adabiyot esa butunlay yangi xalq adabiyoti bo`ldi. R. Tagor R. Tagorning yuqorida keltirilgan so`zlarini bxakti diniy-islohotchilik harakatiga berilgan haqqoniy ta`rif deyish mumkin. «Bxakti» so`zi sanskrit tilidan olingan bo`lib, «ibodat», «sadoqat» degan ma`nolarni anglatadi. O`rta asr hind adabiyotida esa «bxakt» atamasi mavjud, ya`ni adabiyotda «bxakt» obrazi o`rta asr adabiyotining yetakchi obrazidir. Aslida, «bxakt» so`zining etimologiyasi hind diniy-falsafiy qarashlarining eng qadimiy davriga, jahonda hali hech qaysi din shakllanmagan bir davrga borib taqaladi. Chunki, «Maxabharata» va «Ramayana» eposlarida ma`bud Krishna va Ram o`z o`gitlarida qadimda yashab o`tgan buyuk bxaktlar nomini namuna sifatida tez-tez tilga oladilar. Demak «bxakt» so`zidagi «sadoqat» ma`nosida ma`lum bir dinga, qolaversa, o`sha davrda Yaratuvchi sifatida tan olingan ma`lum bir ma`budga bo`lgan sadoqat, unga bo`lgan ishonch va chuqur

e`tiqod nazarda tutilgan. Bxaktlar haqida qadimiy hind adabiyotining namunalari ( Puranlar, Braxmanlar, Aranyaklar va Upanishadlarda ham juda ko`p hikoyatlar mavjud. Demak, «bxakt» atamasi Hindiston diniy-falsafiy qarashlarida qadimdan mavjud bo`lgan, lekin adabiy jarayonga atama sifatida, ma`lum bir g`oyani targ`ib etuvchi obraz sifatida o`rta asrlarda bxakti harakatining adabiyotga ta`siri natijasida kirib kelgan. Bxakti diniy harakat sifatida avval X-XII asrlarda Hindistonning janubida, u yerdan quvg`inlikka uchragani dan so`ng esa XIV asrlardan boshlab Hindiston ning shimolida keng yoyila bordi va XV-XVI asrlarga kelib shimoliy Hindiston bxakti harakatining eng yirik markaziga aylangan. Bxaktiga asos solgan ham, uni xalq orasida targ`ib qilgan ham, asosan, shu davr hind faylasuflari bo`ldilar. Agar janubda bxaktining asoschilari Ramanand va Ramanujya kabi yirik faylasuflar bo`lsa, Vallabxacharya, Chaytannya, Nimbarkacharya, Xit Xarivansh kabi faylasuflar bxaktining shimoldagi markazini yaratdilar. Faylasuflarning bxaktini targ`ib qilishdan bosh maqsadlari umidsizlikka tushib qolgan hind xalqini hayotga qaytarish, ularning ongida so`ngan ishonch va e`tiqodni yana qayta uyg`otish, kelajakka, ertangi kunga ishonib yashash tuyg`unlarini uyg`otish va mutahkamlash edi. Ular bxakti nima ekanligini tushuntirish, uning natijasiga erishish yo`lida nafaqat targ`ibot ishlarini olib bordilar, balki buning uchun lozim bo`lgan yashash tarzida, avvalambor o`zlari, yashadilar va bu yo`lning to`g`ri ekanligini amalda isbotlab berdilar. Buni o`z ko`zi bilan ko`rib shaxsan shohid bo`lgan hind xalqi to`la ishonch bilan bxakti yo`lini tanlay boshladilar. Bxakti ikki shior, ya`ni «Yaratgan oldida barcha teng» hamda «Yaratganga mehrli va sadoqatli bo`lish» g`oyalarini ilgari suruvchi shiorlar orqali oddiy xalqning, ayniqsa past tabaqa vakillarining, e`tiborini o`ziga jalb etdi. Buddizmdan keyin bxakti hinduizmning kastachilik tizimiga qarshi berilgan qaqshatqich zarba bo`ldi. Bu shiorlar oddiy xalq orasida bxakti tarafdorlari sonining oshib borishiga, hinduizmning esa xalq orasida mavqei pasayib borishiga sabab bo`ldi. Ayniqsa, diniy xilma-xillik hukm surgan o`rta asr uchun bxakti

ta`limoti tarixiy zarurat edi. Turli din vakillaridan tashkil topgan hind jamiyatini birlashtirib mamlakatda tinch-totuv hayotni ta`minlash uchun shunday bir g`oya zarur ediki, bu g`oyani har bir din vakili shak-shubhasiz qabul qilishi lozim edi. Aynan mana shunday g`oyani hind jamiyati ongiga bxakti diniy islohotchilik harakatigina singdira oldi va shu bois o`rta asrlarda Hindiston har tomonlama ravnaq topdi. Bxakti davrida yaratilgan ko`pgina arxitektura, adabiyot, san`at va madaniyatga oid bebaho yodgorliklar hanuzgacha hind madaniy merosining qimmatli boyligi bo`lib qolmoqda, Agradagi Toj Mahal va Qizil qal`alar ham bxakti davri me`morchiligi namunalaridandir. Bxakti ikki yo`nalishda shakllandi: Nirgun va Sagun bxakti. Sagun bxakti ham o`z navbatida ikki yo`nalishda: Ram bxakti va Krishna bxakti yo`nalishlarida shakllandi. Nirgun bxakti ta`limoti islom dinining Yaratgan haqidagi ta`rifiga yaqin bo`lgan, ya`ni hech qanday qiyofaga ega bo`lmagan, inson yuragida yashaydigan abstrakt Xudoga e`tiqod qilish g`oyasini ilgari suradi. Sagun bxaktida esa, aksincha, Yaratgan haqidagi hinduizm diniga oid tushuncha, ya`ni aniq bir qiyofaga ega bo`lgan Xudoga e`tiqod qilish tushuniladi. Hind xalqi uchun esa bu qiyofalar Ram va Krishna ma`budlari qiyofasida tasavvur qilinadi. Ma`bud Krishnaga e`tiqod qiluvchilar Krishna bxakti vakillari va Ram ma`budiga e`tiqod qiluvchilar Ram bxakti vakillari hisoblanadi. Nirgun bxaktining eng yirik vakili shoir Kabirdir. Sagun bxaktida Ram bxakti yo`nalishining ko`zga ko`ringan namoyandasi shoir Tulsidas bo`lsa, Krishna bxaktining eng mashhur vakili shoir Surdasdir. Bxaktida borliq, inson va Yaratuvchi haqidagi qarashlar hinduizmga asoslangan, lekin ulardagi inson ongi taraqqiyoti uchun to`siq bo`layotgan xolatlar isloh qilingan holda shakllantirilgan. Jumladan, hinduizmda «punarjanam», ya`ni «qayta tug`ilish» ta`limoti mavjud. YA`ni inson bu dunyoga jazo uchun yuboriladi va u o`z gunohlarini tuzatmagunicha qayta-qayta turli qiyofalarda tug`ilaveradi degan ta`limot mavjud. Bu haqda to`liq ma`lumot hinduizmning qadimiy kitoblaridan biri Upanishadlarda berilgan. Upanishadlarda «qayta tug`ilish»dan ozod bo`lishning besh asosiy yo`li mavjudligi ko`rsatiladi. Bular karma, dxarma,

gyana, yoga va bxakti yo`llari deb yuritiladi. Ta`limotga ko`ra, bu yo`llarga to`g`ri rioya qilinsa, ular inson ruhining qayta tug`ilishdan ozod etib Oliy Ruhga butunlay qo`shilib ketishini ta`minlaydi deb tushutiriladi. Mazkur beshta yo`lning mohiyati esa quyidagicha: Karma (amol) yo`li. Bu insonning amoli, har bir bosgan qadami, o`ylagan fikrlari, qilgan amollari bilan bog`liq. U o`zining hayot tarzi bilan o`zining kelajagi va bugungi kunini belgilaydi. O`z qilmishlariga ko`ra inson ruhi yoki butkul ozodlikka erishadi yoki turli jonzot qiyofasida jazo uchun qayta-qayta bu dunyoga kelaveradi. Hind xalqi orasida hatto salbiy ma`noda «punarjanam ki chakkar me raxo», ya`ni «qayta tug`ilish zanjirida yashagin» degan badduo ham mavjuddir. Dxarma (qonun, ya`ni din) yo`li. Bu Yaratgan tomonidan insoniyat uchun nozil qilingan muqaddas diniy kitoblar mazmunida bayon etilgan yashash tarzi bo`lib, ularga amal qilgan inson o`z burchini ado etgan bo`lib, qayta tug`ilish zanjiridan ozod bo`lishi mumkin. Ularning mazmunida barcha kasta vakillari uchun yashash tarzini ifoda etuvchi turli qonun-qoidalar mavjud. Unga ko`ra bir kasta vakili boshqa kasta vakili qoidalari asosida yashashi mumkin emas. Bu esa o`z-o`zidan inson ongi taraqqiyoti uchun turli to`siqlar yaratadi. Dxarma yo`lida ruhiy ozodlikka erishish uchun din tomonidan qo`yilgan talablarni bajarish lozimligi uqtiriladi, ya`ni ma`budlarga qurbonlik keltirish, ibodat qilish, turli muqaddas joylarni ziyorat qilish va boshqalar. Lekin past tabaqa vakillarining bu shartlarni bajarish uchun huquqi ham, imkoniyati ham yo`q. Demak, kambag`al xalq hech qachon ruhiy ozodlikka, ya`ni Yaratganga yetisha olmaydi, xudo faqat yuqori tabaqa vakillariniki degan xulosa kelib chiqadi. Gyana (bilim) yo`li. Bu yo`l bilim orqali, ya`ni qadimiy vedalar, upanishadlar, puranlar va boshqa muqaddas kitoblarni chuqur o`rganish yo`li bo`lib, inson o`zining Yaratgan haqidagi bilimlarini oshira borish orqali ruhiy ozodlikka erishishi tushuniladi. Bu yo`l ham savodsiz kambag`allar uchun berk, faqat yuqori kasta vakillari uchun mo`ljallangan yo`ldir.

Yoga (tana va ruh pokligi) yo`li. Bunga ko`ra, inson ruhiy ozodlikka tana va ruhni bab-barobar pok tutish yo`li bilan erishishi mumkin. Buning uchun maxsus mashqlar mavjud bo`lib, ularni faqat ustoz yordamida amalga oshirish mumkin. Bu yo`lda ham past tabaqa vakillari va oddiy xalqning imkoniyati cheklangan. Bxakti yo`li yuqorida sanab o`tilgan to`rt yo`l orasida hamisha mavjud bo`lgan, lekin xalq orasida yetakchi bir diniy yo`l sifatida eng keyin shakllangan, shu bilan bir qatorda eng odil yo`l bo`lib, u, aslida, har bir dinning asl mohiyatini tashkil etadi. Dinning asl mohiyati esa inson yuragida mavjud bo`lgan mehr, sadoqat, tenglik g`oyalaridir. Uni amalda qo`llash har bir insonning, har bir dinning vakilining asosiy burchi hisoblanadi. Bxakti g`oyasi har bir dinning asosiy mohiyati hisoblangan mehr, sadoqat, tenglik, g`oyalarini o`z bayrog`i qilib olgan. Chunki barcha din vakillari aynan mana shu g`oyalarni amalda qo`llashni unutadilar. Bxakti esa bu g`oyalarni har bir inson uchun kundalik hayotiy zarurat darajasiga olib chiqdi. Bxakti ta`limoti shuni ta`kidlaydiki, inson qaysi din, qaysi kasta vakili bo`lishidan qat`i nazar o`z diniga, e`tiqodiga mehrli va sadoqatli bo`lishi, barchani teng ko`rishi lozim va o`zi tanlagan yo`lga sadoqatli bo`lishi lozim, shundagina u biron bir natijaga erishishi mumkin. Bxaktida amolsiz hech qachon hech narsaga erishib bo`lmaydi. Bxakti mafkurasi adabiy asarlar orqali targ`ib qilindi. Shu bois u adabiy jarayonga ham chuqur kirib bordi. Faylasuflar bxakti g`oyalarini oddiy xalq orasida targ`ib qilish maqsadida o`z faoliyatlarini mahalliy xalq tillarida turli sektalar qoshida olib bordilar. Braj va avadhi tillari Hindiston shimolida bu davr adabiy tili bo`lgani bois bxaktlarning barchasi aynan mana shu tillarda ijod qilgan. Braj tili tarqalgan hududlar o`sha davrda «Brajbxumi» («Braj mamlakati») deb yuritilar edi. Bu davrda Hindiston shimolida bxakti targ`iboti bilan shug`ullangan to`rt asosiy sektaning nomini tilga olish mumkin, ular quyidagilar: Sekta nomi Asoschisi

Ibodat obyekti Radxavallabxa Xit xarivansh Radxa Krishna Nimbark Nimbarkacharya Radxa Krishna Goriya Madxavacharya Radxa Pushti (Vallabxa) Vallabxacharya Krishna Sektalar orasidagi farqni, jadval asosida, quyidagicha tushuntirish mumkin. Sektalar, avvalambor, hinduizmning Krishna bxakti yo`nalishiga tegishlidir. Jadvalning ibodat obyekti qismiga e`tibor qaratadigan bo`lsak, ularning birida Radxa ( Krishna juftligi, boshqasida faqat Krishna, va yana boshqasida faqat Radxaning ismi yozilgan. Bu har bir sektaning tan olgan ma`budlari nomidir. Kimdir faqat Krishnani yaratuvchi sifatida, kimdir esa faqat Radxani yaratuvchi sifatida tan oladi va yana kimdir esa ularni faqat juftlikdagina tasavvur qila oladi. Shunday bo`lsa-da, ularni birlash tiruvchi omil bxakti g`oyalaridir. Bxaktida Yaratganga xizmat qilish mehr ( sadoqat ko`rsatishning asosiy mezoni hisoblanadi. Xizmatning turiga qarab faylasuflar bxaktini quyidagi 9 turga ajratganlar: shravan bxakti – tinglash yo`li;

kirtan bxakti – hamdu sanno qilish yo`li; archana bxakti – yaratganni mehr bilan kuylash yo`li; pad-sevana bxakti – yaratganga sidqidildan xizmat qilish; vandana bxakti – turli rasm-rusumlarni bajarish; smarana bxakti – yaratganni doim betakror eslash; dasya bxakti – o`zini yaratganga qul deb sanash; sakxya bxakti – yaratganni do`stlik mehri bilan sevish; atmanivedana – o`zini yaratganga butkul baxshida etish. Insonning Yaratuvchi xudoga bo`lgan mehri turli yo`llar bilan ortib borishi mumkin, ya`ni kimningdir u haqida ko`p tinglash orqali, kimningdir turli rasm-rusumlarni amalga oshirish orqali va yana kimningdir uni doim, betakror eslab turishi unga nisbatan bo`lgan mehri oshib borishi mumkin. Bxaktida esa mehr bo`lmaguncha hech qaysi yo`ldan hech qanday naf bo`lmasligi takror-takror uqtiriladi. Shu bois har bir adabiy merosning mazmunida mehr va sadoqat hamda tenglik yetakchi g`oya sifatida ko`zga tashlanadi. Demak, bxakti diniy-islohotchilik harakati hindu izm dini mutaassibligiga qarshi shaklangan harakatdir. Bu diniy harakat nafaqat dinni, balki jamiyatni ham isloh qilishga, uni soxta din peshvolari ta`siridan ozod qilib mamlakatni taraqqiyot yo`lidan borishiga, ilm-fan, madaniyat va boshqa barcha sohalarning rivojlanishiga, xalqning tinch, farovon va baxtli hayot kechirishiga katta imkoniyatlar yaratib berdi. Nirgun bxakti vakili Kabir Nirgun Bhakt Kabir Hindiston o`rta asr buyuk shoiri, bxakti oqimining yirik namoyandasi «Banoraslik oddiy tikuvchi» Kabirning (1440-1518) nomi Hindistondagina emas, jahon mamlakatlari xalqlari orasida ham taniqlidir. Kabir dunyoqarashini tushunish uchun u yashagan davr ruhini tushunish lozim. Buning uchun esa, avvalambor, bxaktini tushunish lozim. Kabir yashagan davr tarixiy jihatdan Dehli saltanati inqirozga yuz tutgan bir davr hisoblanadi. Mamlakatda tinchlik buzilib siyosiy turg`unlik

yo`qolgan bir davr bo`lgan. Dehli saltanatining inqirozi qonxo`r, uzoqni ko`ra bilmaydigan va qattiqqul Muhammad Bin Tuglak (1325-1351) davridan boshlanadi. Undan keyingi taxt hukmdori Firuz Shoh Tug`lak (1351-1388) davlatni yo`lga solish maqsadida insonparvar va yumshoq siyosat olib borishga har qancha intilmasin mamlakatda vujudga kelgan ochlik va kambag`allikni yo`qota olmdgan. Bularning barchasi mamlakatni mudofaasining susay ishiga olib kelgan va, aynan, shu davrda Hindistonga bostirib kirgan Timurga hind xalqi yetarlicha qarshilik ko`rsata olmagan, natijada Tug`laklar davlatni qo`ldan boy berganlar. 1398 yili Timur mamlakatni bosib olib, bu yerda o`zining yirik bir davlatini vujudga keltirgan. Timurdan keyin mamlakatni afg`onistonlik saidlar (1414-1450) va ulardan keyin Lodilar (1451-1526) sulolalari bosib olgan. Ularning davlati tarkibiga Dehli shahri va uning atrofidagi bir qancha kichik-kichik shaharchalar ham kirgan edi. Shunday bir siyosiy beqarorlik hukm surgan mamlakatda aholi faqat darbadar, qishloqma-qishloq yashash joyini o`zgartirib yurishga majbur bo`lgan. Ko`pchilik qatori Kabirlar oilasi ham mana shunday ko`chmanchi hayot kechirishga majbur edi. Islom dinini qabul qilganlarga o`sha davrda juda ko`p imtiyozlar berilar edi. Shu bois, kambag`al xalqning ko`pchiligi islom dinini qabul qilishga majbur bo`lgan. Islom dinini qabul qilishning yana bir sababi, hinduizmning kastachilik tizimidan ozod bo`lib o`zini barcha bilan teng huquqli deb his qilishga erishish edi. O`sha davrda keng tarqalgan siddx va natx sektalari vakili ham hindu izmning qonun qoidalaridan charchagan bo`lib islom dini ni osonlikcha qabul qilganlar. Kabir haqida aniq bir ma`lumot yo`q. Uning hayoti turli afsona va rivoyatlar bilan bog`liq bo`lib, u haqdagi ma`lumotlar mana shu afsona va rivoyatlar orqali yetib kelgan. Rivoyatlardan birida Kabir bir braxman ayolning noqonuniy farzandi bo`lgan deyiladi. YA`ni, bir braxman kishi o`zining og`ir oyoq bo`lib qolgan qizini donishmand-faylasuf Ramanand oldiga olib borganida, Ramanand braxmanga qizining o`g`il ko`rishini bashorat qilgan ekan. Ota o`z

qizini sharmandalikdan halos qilish uchun tug`ilgan o`g`ilni «Lahar» ko`liga tashlab ketgan ekan. U yerdan o`tib ketayotgan Niru va Nima ismli tikuvchi er- xotinlar bolani ko`rib qolib, uni o`zlariga o`g`il qilib boqib olgan ekanlar. Ular bolaga ism qo`yish uchun musulmon domlani chaqiradilar. Domla bolaga ism qo`yish uchun Qur`on kitobini ochganida undan to`rtta nom chiqadi: Kabir, Akbar, Kibra va Kibuliya. Barcha ismlarning esa ma`nosi bir, ya`ni «buyuk» degan ma`noni anglatar ekan. Domla bir kambag`alning bolasiga bunday buyuk nomni qo`yishni istamay yana boshqa nomlarni izlab ko`radi, lekin har yerdan shu nom chiqib kelaveradi. Shunday qilib, domla bolaga Kabir ismini bergan ekan. Kabirning qaysi din vakili ekanligi ham noma`lum. Kabir haqidagi rivoyatlarning ayrimlari uni hindu ekanligini tasdiqlasa, boshqasida uni musulmon deyiladi. Lekin qay biri to`g`ri ekanligi hanuzgacha isbotlanmagan. Ba`zi manba`larda Kabirning o`z oilasi, ikki farzandi ham bo`lgan deyiladi. Chunki uning ko`pgina she`rlarida Loi ismli bir qizning nomi tez-tez tilga olinadi. Rivoyatlarda Kabir o`z ustozi deb tan olgan Ramanandning nomi ham uchraydi. Rivoyatlardan birida aytilishcha, kunlardan bir kuni Ramanand Banoras shahri yaqinida joylashgan «Lahar» ko`li yonidan o`tib ketayotganida suvda o`zidan nur taratayotgan bir bolani ko`rib qolgani va bu bolaning kelajakda buyuk shaxs bo`lib yetishishi haqida bashorat qilgani aytiladi. Ramanand o`z davrining taniqli faylasufi, bxakti g`oyalari targ`ibotchisi bo`lgan. Ramanand bxakti targ`ibotchisi bo`lganligi sabab Kabir dunyoqarashiga uning ta`siri kuchli bo`lgan. Kabir o`z she`rlarida unga Yaratganni tanitgan ham, ungagina mehrli bo`lish kerakligini uqtirgan ham ustozi ekanligini ta`kidlab o`tgan. Kabir she`rlaridan birida shunday deb kuylaydi: YA shel putem (prolojennim) lyudmi i Vedami, (No) vperedi vstretilsya (mne) istinniy guru i dal (mne) v ruki svetilnik. (Istinniy guru) dal svetilnik (znaniya), napolnenniy maslom (lyubvi), fitil kotorogo nikogda ne sgorit Kabir juda zehnli va zukko shogird bo`lib, tez kunlarda uning o`z g`oyalari ham shakllana boradi va she`rlari orqali xalq orasida tanila boradi.

Yaratganni kuylash, uni tushunish va u qanday ekanligini targ`ib etish borasida Kabirdek shoir nafaqat Hindistonda balki jahon adabiyotida ham deyarli uchramaydi. Chunki Kabir Yaratganni olqishlash deganda insonni olqishlash kerakligini birinchi bor targ`ib qilgan shoirlardan. Uning fikricha, agar inson bo`lmasa Yaratganni ham, uning buyukligini ham anglash mumkin emas. Kabirning bu qarashlari uning «insonga xizmat qilish yaratganga xizmat qilish bilan tengdir», yoki bo`lmasa, «hali kim ulug` ( Yaratganmi yoki insonmi, bu aniq emas, chunki Yaratganning buyukligini o`ylab topib, uni ko`klarga ko`tarib kuylaydigan inson bo`lmasa Xudoning buyukligini qayerdan bilish mumkin?» degan misralari Kabir dunyoqarashini belgilashga asos bo`ladi. Kabirning asosiy g`oyasi «Faqat Yaratganga nisbatan mehrli bo`lish» g`oyasidir, lekin Yaratgan deganda u, avvalambor, inson yuragida yashovchi xudoni tushungan, jumladan, Odin bxakt sozersayet (Vsevishnego) ( drugoy, lishenniy istinnoy lyubvi, ridayet (po Nemu). * * * (O Vsevishniy)! Kak sobyesh s puti togo, kogo Ti napravil po puti (lyubvi)? * * * Bxakt, slovno dorogoye polotno, k kotoromu (nikogda) ne pristanet gryaz. Kabir o`z zamonasidagi barcha dinlar mutaassibligiga qarshi o`tkir fikrlarini o`z she`rlarida qo`rqmasdan bayon etgan. Hindularning mandirini, nasroniylarning cherkovini, musulmonlarning masjidini va yoglarning turli mashqlarini qattiq tanqid ostiga olgan. Xudoni hech qanday mandir yoki masjiddan topib bo`lmaydi, bu quruq safsata, jonsiz binodan xudoni qanday qilib topish mumkin, u faqat inson dilidagina mavjud bo`lishi mumkin, shu bois uni inson yuragidan izlash va topish mumkin, deb qayta-qayta ta`kidlaydi Kabir: Kabir: ne priobretay porokov, sobiray dobrodeteley, Kak pchela (sobirayet nektar s kajdogo svetka, tak i ti) ishi v kajdom serdse Vsevishnego.

* * * Otdal (svoyu) dushu, poluchil dushu Gospoda, Bez dushi (Vsevishnego) net dushi chelovecheskoy. * * * Tot, kto vladeyet svoyey dushoy, mojet stat samim Bojestvom. * * * Moya dusha rastvorilas v dushe Vsevishnego, kak vselennaya rastvorilas v efire i ogne Kabir savodsiz, lekin juda saxiy va ko`ngilchan bo`lgan. Ayniqsa kambag`allarni har tomonlama qo`llab quvvatlagan. Ularga doim o`z matolaridan ulashib, qo`lidan kelgan barcha moddiy va ma`naviy yordamni ko`rsatib kelgan va, aksincha, xalqni ezuvchi, ularni turli qonunlarni pesh qilib xonavayron bo`lgunicha shiluvchi xudoni tanishdan yiroq bo`lgan, lekin jamiyatga o`zini to`g`ri yo`lga boshlovchi ustoz qilib ko`rsatuvchi din peshvolarini, feodal va braxmanlarni qattiq tanqid qilib achchiq so`zlar bilan ularni istaganicha xaqorat qilgan. Prinyav lichinu (svyatogo), stal gospodinom, pil i yel dosita. * * * Vse mogut zanimatsya yogoy tela, (no) redok tot, kto (sovershayet) yogu dushi. * * * Vse siddxi dostigli saxadja, (potomu chto) zanimalis yogoy dushi. * * * Chem tebe navredili volosi, yesli breyesh (golovu) sotni raz? Pochemu ne obril dushu, polnuyustrastey? * * * Stal vishnuitom, no chto s togo? Ved ne obrel znaniya (Boga)

Kabirning bu tarzdagi o`tkir tanqidiy she`rlari uchun yuqori tabaqa vakillari va din peshvolari orasida unga dushmanlik qiluvchilar soni juda ko`p bo`lgan va ular bir necha bor Kabirga suiqasd ham uyushtirganlar. Bu haqda Kabir o`z she`rlaridan birida: «Menga suiqasd uyushtirib filning oyoqlari ostida majaqlab o`ldirmoqchi bo`lganlarida, Yaratganning o`zi meni filga tanitgan va fil oyoqlarini mendan tortib olgan» ( deb yozgan edi. Kabir she`rlari xalqning sevimli she`rlari sifatida ko`p yillargacha og`izdan og`izga ko`chib yurgan. Keyinchalik sikxlarning muqaddas kitobi «Adigrantx» ga kiritilgan. Yillar o`tib uning shogirdlari o`z ustozi she`rlarini bir to`plamga jamlab unga «Kabir grantx» deb nom berganlar. Bulardan tashqari «Kabir vani» («Kabir ovozi») degan to`plam ham mavjud. Kabir nomi bilan juda ko`p she`rlar topilgan, lekin ularning ko`pi, aniqlanishicha, shogirdlari tomonidan yaratilgan bo`lib ular o`z she`rlariga ustozlari nomini qo`yib yozganliklari aniqlangan. Kabir she`rlari o`sha davr xalq tili bo`lmish avadxida yozilgan. Kabirni Hindistonda hindular ham, musulmonlar ham birdek sevadilar. Kabirning hind jamiyati uchun sevimli shaxs bo`lgani uning o`limi haqidagi rivoyatdan ham yaqqol ko`zga tashlanadi. Bu rivoyatga ko`ra, Kabir vafot etganida uni qanday dafn etish masalasi kun tartibida turib qolgan. Chunki hindular «Kabir hindu, bizning shoirimiz» ( deb o`z urf-odatlariga ko`ra dafn etmoqchi bo`ladilar, musulmonlar esa «Kabir musulmon, u bizning shoirimiz» ( deb uni musulmon rasm-rusumiga ko`ra dafn etmoqchi bo`ladilar. Natijada Kabirning dafn marosimi masalasi hindular va musulmonlar o`rtasida bahs va munozaraga aylanib ketgan. Lekin Kabir shu yerda ham o`zining insonparvarlik, tenglik g`oyasi bilan masalani o`zi hal qilib ketgan ekan, ya`ni hindular va musulmonlar ko`mish uchun Kabir murdasi ustiga yopilgan matoni olganlarida murda o`rnida bir quchoq gul turgan ekan. Bu esa o`z navbatida, Kabirning o`limidan keyin ham ikki din vakillarini teng ko`rib, ular o`rtasida nizo chiqmasligini ta`minlash uchun bir quchoq gulga aylanib qolgani, natijada gulning yarmini hindular, qolgan yarmini esa musulmonlar olib, har biri o`z diniy rasm-rusumiga rioya qilgan holda dafn marosimini o`tkazganliklari haqida aytiladi. Kabir mana shunday buyuk inson,

shoir va bxakt bo`lganki, hatto Tangri ham uni sevganidan murdasini gulga aylantirib qo`ygan ekan. Kabirning ijodi butun Hindiston adabiyotida eng taraqqiyparvar va insonparvar hamda eng demoratik adabiyot sifatida o`rganiladi. Uning hech bir adibga xos bo`lmagan Yaratgan qiyofasida insonni ulug`lash g`oyasi har bir davr uchun dolzarb va ahamiyatini yo`qotmaydigan g`oyalardan biridir. Shu bilan bir qatorda, Kabir Haqni tanishning eng to`g`ri yo`lini, ya`ni «mehr» yo`lini o`z she`rlarida targ`ib etgan va ongi xurofot bilan to`lgan din vakillarini qattiq tanqid ostiga olgan. Kabir ijodi bilan tanishgan har bir adabiyotchi, shoir va yozuvchi unga ( Kabir xalq shoiri, bxakt shoir, insonparvar shoir, inqilobchi shoir, va nihoyat, o`lmas shoir deb yuksak baho beradi. Hindistonda ko`pgina shoir va yozuvchilar dunyoqarashiga Kabir g`oyalarining ta`siri kuchli bo`lgan. Kabir she`rlarida jaranglagan hindu va musulmonlar ning, xristian va sikxlarning, va umuman, har bir din vakilining o`zaro tenglik g`oyasi uning hind jamiyatida o`chmas iz qoldirishiga sababchi bo`lgan. Kabir ijodi nafaqat Hindistonda balki chet mamlakatlarda ham juda qiziqish bilan o`rganiladi. Uning insonparvar va inqilobiy dunyokarashi nafaqat o`z davri uchun, balki har bir davr uchun «labbay» deb javob beradigan g`oya va fikrlar majmuasidan iborat. Kabir ijodi rus tiliga N. G`ofurova va N. Sazanovalar tomonidan tarjima qilingan. 2 Surdas krishnabxakt shoir Krishnabhakt kavi Surdas Surdas o`rta asr bxakt shoirlaridan biridir. U shu davr xalq tillaridan biri bo`lgan braj tilida ijod qilgan. Surdas o`z ijodi bilan braj tilini adabiy jarayonga olib kirib uni o`z she`rlari bilan yuksak darajada rivojlangan she`riyat tiliga aylantirgan. Braj tilidagi adabiyot Hindistonning shimoliy qismida Dehli, Agra, Matxura, Vrindavan, Kama, Gokul, Barsana va boshqa bir qancha xududlarda yaratilgan.

Surdas Hindiston shimolida Boburiylar sulolasi hukm surgan davrda yashagan. U o`sha davr bxakt shoirlaridan Tulsidas va Kabirlarning zamondoshi bo`lgan. Bu davr bxakti harakati avj olgan bir davr bo`lib Surdas sagun bxaktining Krishna bxakti yo`nalishi vakili bo`lgan. Sagun bxakti vakillarini Hindistonda vishnuitlar deb atashadi. «Vishnuit» so`zi Vishnu ma`budi nomi bilan bog`liqdir. Vishnu ma`budi, ma`lumki, Ram va Krishna qiyofasida Maxabharata va Ramayana eposlari orqali hind jamiyatiga kirib kelgan. Shu sabab Ram yoki Krishna ma`budlariga sig`inuvchi hindular vishnuit deb ataydilar. Surdas ham Krishnani o`z xudosi deb tan olib o`z borlig`ini va ijodini unga bag`ishlagan. Surdas o`z asarlarida asosan Krishnani, uning hayotiga oid turli voqealarni tarannum etgan. Surdas hayoti haqidagi ma`lumotlar ko`p yillargacha taxmin bo`lib kelgan. Asrimizning boshida hind adabiyotshunoslaridan Prabxudayal Mittal (1960-70 yillar) «Pushti» sektasi vakili bo`lmish Harirayning «Surdas ki varta» («Surdas hayoti») nomli qo`lyozma asarini topib uni qayta nashr ettiradi. Bugungi kungacha mana shu kitob Surdasning yoshligi va o`spirinlik davri haqidagi yagona manba`dir. Surdasning Vallabxacharya bilan tanishib bxakti yo`liga kirgandan keyingi hayoti haqida «Pushti» sektasi vakili Gokulnatxning «Chaurasi veyshnavan ki varta» («84 vishnuit hayoti») asarida ham ma`lumotlar mavjud. Bu ikkala asar ham agiografik janrdagi asar bo`lib, Surdas yashagan davrdagi turli bxaktlarning hayoti haqidagi yagona manba` bo`lib qolmoqda. Lekin Surdasning oilaviy kelib chiqishi, bolalik davrlari, Vallabxacharya bilan uchrashuvgacha bo`lgan hayoti, 17 yoshgacha bo`lgan davri haqida faqatgina birgina manba`da Prabxudayal Mittal qo`lga kiritgan va qayta nashr qildirgan «Surdas ki varta» nomli asardagina uchraydi. Boshqa manba`larda Surdasning o`smirlikdan keyingi davrdagi hayoti aks ettirilgan. Unda yozilishcha, Surdas bir kambag`al braxman oilasida oltinchi farzand bo`lib 1478 yili Agra yaqinidagi Lamxi qishlog`ida dunyoga kelgan. Otasi harbiylardan bo`lgan. Ularning avlodida shoir ham, olim ham, harbiy ham bo`lgan deyiladi. Surdasning ko`zi ko`r bo`lib asl ismi Suraj Chand bo`lgan. Surdasning ko`rligi haqida turli rivoyatlar mavjud. Ayrim rivoyatlarda aytilishicha, u tug`ma ko`r bo`lgan. Shu

sababli oilada uni otasi ham, onasi ham chiqishtirmagan. Ayniqsa u tug`ilganidan so`ng oilada baxtsizliklar ko`p bo`lgani sabab ota-onasi uni «shumqadam» deb ortiqcha mehr bermagan. Kambag`al oila boshiga ketma-ket turli kulfatlarning tushishida otasi Surdasni ayblayvergan. Bundan qattiq xafa bo`lgan Surdas o`zini bu oilada begona his qilib olti yoshligidayoq o`z ota-onasi uyidan bosh olib chiqib ketadi va o`zini taqdir oqimiga topshiradi. Boshqa taxminlarga ko`ra Surdasni aslida ko`zi ochiq bo`lgan, lekin keyinchalik ma`lum bir sabablarga ko`zi ojiz bo`lib qolgan. Bunday taxminning paydo bo`lishiga uning she`riyatida yuksak darajada tasvirlangan tabiat manzaralari, inson va ma`budlar qiyofasi, olam va inson ruhiyati haqidagi falsafiy qarashlar sabab bo`lgan. Tug`ma ko`r bo`lgan inson tabiatni, inson va ma`budlarni bunchalik go`zal tasavvur qila olishi mumkin emas deb hisoblaganlar. Surdas uyidan chiqib ketib qishloqma-qishloq darbadar kezib yuradi. Uning ovozi juda shirali bo`lgan va u doim ayriliq haqidagi qo`shiqlarni kuylab yurgan. Surdas Agra yaqinidagi bir tepalikda daraxt tagida yashab kun kechirib yurgan. Keyinchalik Surdas elga taniqli shoir bo`lib yetishganidan so`ng u yashagan joy «Surkuti», ya`ni «Surdas makoni» deb nomlanib muqaddas ziyorat - gohga aylantirilgan. Bugungi kunda ham «Surkuti» Agra shahridan o`tadigan Jamuna daryosi bo`yida ziyoratgoh sifatida saqlanib kelinmoqda. Sekin-asta Surdas qo`shiqlarining dovrug`i yon atrofdagi qishloqlarga yoyila boshlaydi. Ko`r bolaning g`amgin qo`shiqlari ommaning ham sevimli qo`shiqlariga aylanib, og`izdan og`izga ko`chib butun Brajga yoyiladi. Bu davrda donishmand- faylasuflar qishloqma qishloq yurib odamlar orasida bxakti g`oyalari targ`iboti bilan shug`ullanib haqiqiy bxaktlarni o`zlariga shogird qilib olib, ular o`rtasida ustoz va shogirdlik munosabatlari shakllanar edi. Kunlardan bir kun shunday faylasuflardan biri Vallabxacharya odam lar orasida tarqalgan Surdas haqidagi turli xabarlarni eshitib, uni o`z ko`zi bilan bir ko`rib, uni qo`shiqlarini o`z qulog`i bilan tinglash maqsadida u yashaydigan joyga tashrif buyuradi. Shu tarzda 1510 yilda Surdas birinchi bor Vallabxacharya bilan uchrashadi va bu uchrashuvdan so`ng uning hayotida tub burilish yuz beradi. Surdasning shirali ovozidan va g`amga

to`la qo`shiqlaridan ta`sirlan gan Vallabxacharya unga shogirdlikni taklif etadi va uni o`zi bilan Gokul qishlog`iga olib ketadi. Vallabxa charya Surdasni o`zi tashkil qilgan «Vallabxa» (Keyin chalik «Pushti», ya`ni «Qo`llash» nomi bilan yuri tilgan) sektasiga a`zo qiladi va unga bxakti nima, uning g`oyalari nimadan iboratligi haqida, Krishna haqida diniy-falsafiy bilimlarni o`rgata boshlaydi. Bu davrda Surdas o`n sakkiz yoshda edi. Vallabxacharya Krishna ma`budi bilan Surdasni tanishtirar ekan, bu ma`bud bxaktlarning xaloskori ekanligini, uning hayoti juda go`zal, sevgiga va mehrga to`la ekanligini hikoya qilar edi. Surdas bor vujudi bilan bu hikoyalarni tinglab, sekin-asta Krishnaga mehr qo`ya boshlaydi. Surdasning o`zi yoshlik gashtini sura olma gan ligi tufayli ustozi Vallabxacharyaning Krishnaning erkalik bilan o`tkazgan bolaligi haqidagi hikoyalarni juda qiziqish bilan tinglardi. Keyinchalik borib «Balkrishna», ya`ni «bola Krishna» mavzusi uning ijodining bosh mavzusiga aylanib ketadi. Surdas Vallabxacharya bilan uchrashgunga qadar faqat ayriliq haqidagi, g`am-anduxga to`la va tushkunlik ruhidagi qo`shiqlarni ijro etardi. Vallabxacharya esa unga hayotning go`zal sahifalarini ochib, hayot faqat ayriliq va g`am-g`ussadan emas, balki Krishna yaratgan turli xursandchilik onlaridan ham iborat ekanligini uqtiradi va bunga Krishnaning butun hayotini: uning go`zal va erkalik bilan o`tgan bolalik yillarini, enagasi Yashodaning u bilan qilgan turli hangomalarini, Krishna - ning o`spirinlik yillarida Radxa bilan o`tkazgan sevgi lahzalarini hamda do`stlari bilan o`tkazgan xursandchilik onlarini misol qilib so`zlab beradi. Vallabxacharya Surdasning ovozi shirali bo`lganligi tufayli «Krishnamandir»lardan (Krishna ibodatxona lari) biriga «kirtankar» (ya`ni, «madhiyachi») vazifasiga ma`bud Krishnani olqishlovchi qo`shiqlarni kuylash vazifasiga tayinlaydi. Shu-shu Surdas Krishna ibodat xonasida Krishnaning hayoti bilan bog`liq qo`shiqlarni ijro etib, xalq orasida bxakti g`oyalarini targ`ib etishda o`z ustoziga madadkor bo`lib yuradi. Bu davr mobaynida Surdas Krishnaning hayoti bilan yaqindan tanishib, «Maxabharata» eposi va u orqali nozil bo`lgan

hind larning muqaddas diniy kitobi «Bxagavadgita»ni yoddan o`rganib oladi va o`z ijodida asosan mana shu ikki muqaddas kitobga tayanadi. Surdas «Pushti» sektasida o`z faoliyatini muvaffaqiyatli davom ettiradi. Ustozi Vallabxacharya va uning o`g`illari bilan o`z shogirdlariga «Krishna-lila» («Krishna-o`yinlari») tarkibidagi turli hikoyalarni, ular orqali esa inson va Yaratgan o`rtasidagi muno sa batlar haqida, uning asos va negizlari hamda oqibatlari nimadan iborat ekanligi haqida ibodatxonalarda o`tkazi la digan turli suhbat va baxslarda faol ishtirok etar edi. Bu suhbatlardan ruhlangan Surdas va boshqa shoir va musiqachilar Krishnaga, uning sarguzashtlariga bag`ishlan gan she`r va qo`shiqlarini bastalab xalq orasida uni yana ham ommabop bo`lishiga o`z hissalarini qo`shib kelganlar. SHe`r va qo`shiqlar mazmunidagi falsafiy fikrlar oddiy xalq uchun tushunarli bo`lishi uchun barcha shoirlar o`z ijodlarini braj tilida davom ettirganlar. Natijada o`rta asr adabiyotida braj tilida yaratilgan «Braj Krishna kavya sagar», ya`ni «Braj Krishna she`riyat ummoni» vujudga kelgan. «Pushti» sektasiga Surdasdan keyin Vallabxacharya yana bir qancha shoir va musiqachilarni olib keladi, ularni ham o`z shogirdligiga olib, o`z sektasi faoliyatini xalq orasida targ`ib etishga ularni jalb etadi. Vallabxacharyaning o`g`li Vitxalnatx «Pushti» sektasi qoshida «Ashtachxap»ni («Sakkiz shoir ittifoqi») tashkil etadi va bu tashkilotga rahbar qilib Surdasni tayinlaydi. Bu shoirlar ittifoqi Surdas rahbarligida qariyb qirq yil faoliyat ko`rsatadi. «Ashtachxap» a`zolariga Surdasdan tashqari yana yetti shoir kirgan. Ular: Parmanandadas, Kumbxandas, Krishnadas, Nandadas, Chxitsvami, Xitsvami, Govindsvami. O`rta asr hind she`riyatining asosiy qismini «Ashtachxap» shoirlarining ijodi tashkil etadi. Bu sakkiz shoirning she`riyati butun hind adabiyotining eng katta sahifasini egallaydi desak xato bo`lmaydi. Bu she`riyatning mazmun va mohiyati esa o`sha qadimgi hind eposlari «Ramayaana», «Maxabharata» va hinduizmning muqaddas kitobi «Bxagavadgita»lar mazmuni bilan chambarchas bog`liqdir. Krishna ma`budi braj she`riyatida avvalgidan ham go`zalroq bo`lib, avvalgidan ham sevimliroq bo`lib qaytadan hind jamiyatiga kirib kelgan. Bxakti harakati ta`sirida «Ashtachxap» bunyodga kelgan bo`lsa, «Ashtachxap» shoirlari ijodi ta`sirida hind xalqining

Krishna ma`budiga bo`lgan mehri va e`tiqodi yana ham kuchayib, yana ham mustahkamlanganini kuzatish mumkin. «Ashtachxap»ning faoliyati hind musiqa san`atining rivojlanishini ham ta`minlagan. XVI asrda shimoliy Hindistonda asosan uch musiqa markazi mavjud edi: Boburiylar sulolasi saltanati musiqachilari, Gvalior musiqa markazi va Braj hududlaridagi Krishna ibodat xonalari «Ashtachxap» shoirlari yaratgan musiqa markazi. Bu davr Boburiylar sulolasi imperatori Akbar shoh saroyida o`nlab musiqachi va qo`shiqchilar mavjud edi. O`z davrining taniqli musiqachisi Tansen ularga ustozlik va boshchilik qilar edi. Ularning ko`pchiligi Gvalior musiqa maktabi vakillari edi. Tansen esa avval Braj musiqa maktabi ustozi Svami Haridas qo`lida ta`lim olib keyin Gvaliorga ketgan va u yerda Muhammad G`ousiga shogird tushgan edi. Bu maktabda Gujarotlik Bayju Bavra ham ta`lim olar edi. Brajdagi musiqa markazlari Gokul, Govardxan va Vrindavan shaharlarida joylashgan bo`lib, u yerlarda, asosan, «Vallabxa» sektasi ibodatxonalari faoliyat ko`rsatar edi. Bu sektalarda doim Krishna kirtanlar doimiy ravishda ijro etilar edi. Shu sabab «Vallabxa» sektasi musiqachilarining o`z uslubi, tajri ba si va an`anasi mavjud bo`lib xalq orasida o`ziga xos e`tiborga ega bo`lgan. Ularning faoliyati Brajda katta bir musiqa maktabining shakllanishiga sababchi bo`lgan. Surdas ijodiy merosi haqida ham ko`p yillargacha aniq bir ma`lumot bo`lmagan. Surdas o`z asarlariga «Sur» taxallusini qo`ygan. Hind adabiyotshunslari «Sur» taxallusi ostida o`ttizdan ortiq asarlarni qo`lga kiritganlar, lekin bu asarlarning qaysi biri Surdas ijodiga mansub ekanligini ko`p vaqtgacha aniqlay olmaganlar. Ayniqsa hind adabiyotidagi shogirdning o`z asariga ustozining nomini qo`yish an`anasi muallifni aniqlashda muammolar tug`dirgan. Shu sabab Surdas ijodiy merosida ham mana shunday holatlar kuzatilib Surdasning o`zi yozgan asarlarni aniqlash qiyin bo`lgan. Bugungi kunda Surdas qalamiga mansub quyidagi asarlar aniqlangan: Vinaylar ( diniy qo`shiqlar to`plami Sursagar ( Surdas she`riyati ummoni Ikkala asar ham nazmda braj tilida yaratilgan.

Demak, Surdas Krishna bxakt shoir. U braj tilida o`z she`riyatini balkrishna mavzusiga bag`ishlagan. Hind adabiyotida Krishnaning bolaligini kuylashda Surdasdan o`tadigan muallif topilmagan. Shu bois Balkrishna, va umuman, Krishna deganda hind xalqi birinchi bo`lib Surdasni yodga oladi. Hind adabiyotida Krishna she`riya tidagi mashhur «Makxancho`r», ya`ni «Qaymoq o`g`risi» atamasini Surdas olib kirgan. O`rta asr hind adabiyotida Krishnani kuylovchi shoirlar juda ko`p, lekin hech bir shoir Krishnani bunchalik mehr bilan kuylay olmagan. Uning ijodiy mahsuli bo`lgan she`rlar to`plami «Sursagar», ya`ni «Surdas she`riyat ummoni» nomli to`plamga kiritilgan. «Sursagar» («Surdas she`riyat ummoni») «Sursagar» «Sursagar» o`rta asr hind adabiyotining shoh asarlaridandir. Ushbu asarni yaratishni har bir shoir yoki yozuvchidek Surdas o`ziga maqsad qilib qo`ymagan. Bu asarni u o`zi bilmagan holda yaratgan. Aniqrog`i, u faqatgina o`zining Krishnaga bo`lgan beqiyos mehrini she`riyatda, qo`shiqda ifoda etgan. Surdas aslida savodsiz va basr bo`lgan. U Krishnadan boshqa hech kimni va hech tushunishni ham, tinglashni ham istamagan. Uning yurakdan otilib chiqqan bu she`rlari son-sanoqsiz bo`lib ketganidan keyin shogirdlari ularni bir to`plamga jamlab unga o`zlari «Sursagar», ya`ni «Surdas she`riyat ummoni» deb nom berganlar. Bu she`rlar yaratilishiga albatta Surdasning butun umri sarf bo`lgan. SHe`rlar avvaliga og`zaki tarzda yashab kelgan, keyinchalik yozma adabiyotga kirib kelgan. Asar jami to`rt yarim ming misradan iborat. To`plam turli hajmdagi o`n ikki bo`limdan tashkil topgan. Maslan, o`n bir bo`lim uch betdan iborat bo`lsa, o`n to`rtinchisi uch yarim betdan iborat, to`qqizinchi bo`lim esa yetmish to`rt betdan iborat, asarning asosi bo`lgan o`ninchi bo`lim 1462 betdan iborat. Bunday bo`linishni Surdas hindularning muqaddas kitobi «Bxagavadpuran»dan olgan deyiladi. Mazmun jihatidan «Sursagar» «Bxagavadpurana» asari ning qayta ishlovi ham deyish mumkin. «Sursagar»ni yaratishda Surdas asosan Krishna hayoti bilan bog`liq ikki muqaddas asarlarga «Bxagavadpuran» va «Maxabharata» eposlariga tayangan. Shu sabab ham uning barcha qahramonlari «Maxabharata» eposi

personajlari va asar voqealari bilan bog`liq bo`lib faqat bxakti g`oyalari bilan sug`orilgan holda qayta yaratilgan. Asarning birinchi bo`limi har doimgidek Vishnu ma`budini maqtovi bilan boshlanadi. So`ngra «Bxagavadpuran» va «Sursagar» asarlarining kelib chiqish tarixi beriladi. Uning davomida avliyo Vyasaning o`g`li Shukadevaning dunyoga kelish tarixi, uning onasi haqida ma`lumot hamda Shukadevaning ona qornida otasidan «Bxagavadpuran»ni eshitib tug`ilishi, uning buyuk donishmand bo`lib yetishishi, bu asarni shoh Parikshitga so`zlab berishi, Parikshit orqali esa ushbu kitobning hind xalqiga nozil bo`lish tarixi hikoya qilinadi. Bu qismda yana avliyo-darvesh Parasharning qizi Satyavatiga bo`lgan muhabbati, bu muhabbat mevasi sifatida avliyo Vyasaning tug`ilishi hikoya qilinadi. «Bxagavadpurana»da Vyasa Vishnu ma`budining tajassu mi deb ta`rif etiladi. Shular bilan bir qatorda ma`bud Krishnaning kekkaygan Duryodxonning saroyida to`xtash dan bosh tortib, kamtarin Vidurning kulbasini afzal ko`rgani haqida so`z boradi. Bu qismga kiritilgan voqealardan: Krishnaning Pandavlar ayoli Draupadini qutqargani, shoh Parikshit o`limi bilan bog`liq voqealar kiritilgan. Voqealar tafsilotidan keyin Surdas kitobxonga mana shunday xatolar qilib qiyinchilikka duch kelgan vaqtida Vishnuga sodiq bo`lgan bxaktlargina uning himoyasida bo`lishlari, Vishnudan yuz o`girganlar esa halokat yoqasiga kelib qolishi haqida tushuntiradi. Ikkinchi bo`limda (o`ttiz sakkiz misra) Vishnu maqtovidan keyin Vishnu bxaktlar maqtovi, keyin esa undan yuz o`girganlarning ahvoli nima kechishi haqida so`z yuritiladi. Har bir inson uchun bxaktlar bilan muloqotda, suhbatda bo`lish katta foyda keltirishini qayta-qayta ta`kidlaydi. Uchinchi bo`lim (o`n uch misra) Vidurning tug`ilishi haqida. Bu bo`limda Braxmaning o`g`illari ( Sanaki, Sanandana, Sanatkumar va Sanatanalarning dunyoga kelishi hamda ularning Vishnuning sodiq davomchilari bo`lib yetishishlari haqida hikoya qilinadi. Yetti buyuk avliyo-donishmandlar ( Marichi, Bxrigu, Vasishtxi va boshqalarning dunyoga kelishi, Jay-Vijay ismli aka-ukalar haqida ham mana shu bo`limda hikoya qilinadi.

To`rtinchi bo`lim (o`n uch misra). Vishnuning mashhur donishmand Atri va uning ayoli Anusuyining farzandi donishmand darvesh Dattatrei bo`lib dunyoga kelishi hikoya qilinadi. Atri o`g`il so`rab xudoga murojaat qilganida birdaniga uch xudo javob beradi. Shuning uchun Anasuyi yana bir o`g`il yovuz donishmand Durvasani dunyoga keltiradi. Shiva va Parvati ma`budlari haqida ham qisqacha hikoya qilinadi. Beshinchi bo`lim (to`rt misra). Bu bo`lim Vishnuning navbatdagi tajassumi shoh Rishabxa haqida. U otasidan keyin taxtga o`tirib xalq farovonligi yo`lida ko`p ishlar qilib xalq e`tiborini qozonadi. Indra ma`budi bundan norozi bo`lib yomg`irni to`xtatib qo`yadi. Natijada qurg`oqchilik boshlanadi. Shunda Rishabxa o`z qudrati bilan yomg`irni yog`dirib Indra ma`budini yengib xalqni qurg`oqchilikdan saqlab qoladi. Oltinchi bo`limida (sakkiz misra) shoh Parikshitning Shukadevaga «Bharata do`zaxdan qanday qilib ozod bo`lgan?» degan savoliga javob berilgan. U katta gunohi uchun do`zaxga tushgan edi, lekin Vishnu ma`budi «gunohlardan ozod etuvchi» bo`lib, kimda-kim unga chin dildan murojaat etsa, u albatta gunohlardan ozod qilishi so`zlab beriladi. Oltinchi bo`lim «Bxagavadpuran» haqidagi ikki afsona bilan tugatiladi. Yettinchi bo`lim (sakkiz misra). Vishnuning Nrisinxa (tigr) qiyofasida dunyoga kelishi hikoya qilinadi. Vishnuga ibodat qiluvchi Praxlad va uning yovuz otasi Xiranyakaship haqidagi hikoya ham mana shu bo`limda. Sakkizinchi bo`lim (o`n yetti misra). Vishnuning fillar shohini timsohdan qutqargani haqida. Bu bo`limda Vishnuning toshbaqa qiyofasida yerga tushib insoniyatni yovuzlikdan xalos qilish uchun tug`ilgani ham so`zlanadi. To`qqizinchi bo`lim (bir yuz yetmish to`rt misra) Ram haqida hikoya. Shoh Pururvasa va uning ayoli Urvashi hayoti haqida ham so`z boradi. So`ngra donishmand Bxagiratxi tomonidan osmondan tushirilgan Gang daryosi haqida hikoya beriladi. O`ninchi bo`lim eng asosiy bo`lim bo`lib, «Krishnayana» deb nomlanadi. U 4309 misradan iborat.

O`n birinchi bo`lim (to`rt misra). Vishnuning yer yuzida Narayana obrazida paydo bo`lishi haqida. O`n ikkinchi bo`lim (besh misra). Vishnuning Budda qiyofasida dunyoga kelishi haqida hikoya. Bu bo`limda Vishnuning keyingi tajassumi Kalki ekanligi haqida ham so`z yuritiladi. Bu Kalyugdagi yovuzlikni tugatish uchun Vishnuning navbatdagi yer yuziga tushishidir, deb hikoya qiladi Surdas. Surdas Kalyugni, ya`ni «temir asr»ni shunday ta`riflaydi: «Kalyugda rahbarlar nohaqliklarga juda ko`p yo`l qo`yadilar, kuch bilan hosillarni tortib oladilar. Rahbarlar ko`proq laganbardor va poraxo`rlarni o`z atroflariga yig`adilar, rostgo`y va halol ishlaydiganlarni chiqishtirmaydilar, ularni har joydan chetlatadilar. Insonlar diniy qonun-qoidalarga bo`ysunmay qo`yadilar, kastachilikni tan olmay qo`yadilar. Uy bekalari o`z vazifalarini unutadilar, mehmonnavozlik yo`qoladi, haqiqat, baxt va yaxshilik borgan sari kamayib boradi. Yomg`ir oyida yomg`ir ham yog`may qo`yadi, xalq ochlikdan azob chekadi. Insoniyatning umri qisqarib boradi va ular ko`proq aysh-ishratga berilib ketadilar» ( deb ta`riflaydi. Umuman olganda hind falsafasidagi to`rt davr: «Satyayug» (Oltin asri), «Dvapr» (Kumush asri), «Treta» (Mis asri), «Kalyug» (Temir asri) orasida Kalyug «Bxagavadpuran»da quyidagi cha tasvirlanadi: «Kalyug»da gunoh, ma`naviy buzuqlik ko`payadi, tabiiy ofatlar kuchayadi, turli kasalliklar va ochlik keng tarqaladi, inson umri qisqaradi. Insonlarda axloq-odobi buziladi. Ayollar iffatini yo`qotadi, savdogarlar nohaq bo`lib ketadi, rahbarlarning esa qahri qattiqlashib, xalqni unuta boradilar». Shu bo`limda hind falsafasiga ko`ra tabiatning davrlarga bo`linishi va har bir davr nimadan iborat ekanligi, Braxmaning tun va kuni (kalp) mazmunlari ochib beriladi. Bu hisobga ko`ra Braxmaning bir kuni 4 320 000 000 yilga teng deb beriladi. Dunyoda vaqti vaqti bilan bo`lib turadigan tabiiy ofatlar (pralay) va oxirgi qiyomat qoyim(maxap ralay)ning bo`lishi va unda Braxmaning o`zi ham olamdan o`tib Oliy haqiqatga qo`shilib ketishi tushuntiriladi. O`n ikkinchi bo`limda shoh Parikshit o`g`li shoh Janamajayning tarixi beriladi.

Shunday qilib, Surdasning «Sursagar» asari hind eposi «Maxabharata» voqealari bilan chambarchas bog`liq bo`lib, asar bxakti harakatining hind jamiyatiga olib kirgan Krishnaga mehrli va sadoqatli bo`lish g`oyalari asosida qayta yaratildi. Surdas butun umr o`z she`riyatida Krishnani ulug`lab o`zi ham ulug`likka erishgan shoirdir. Surdas ijodining keyingi davr adabiyotiga ta`siri haqida shuni aytish mumkinki, keyingi davr shoir va yozuvchilari «Maxabharata» eposidagi Krishna, pandavlar va boshqa obrazlar borasida Surdas qayta yaratgan «Maxabharata» obrazlaridan ko`proq ta`sirlanganlik larini va shu asosda asarlar yaratganliklarini kuzatish mumkin. Ayniqsa Krishna bolaligi bilan bog`liq «Makxancho`r» obrazi butun Hindiston adabiyotining shoh orazlaridan biriga aylanib ketgan. Surdas ijodi bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan. Buning asosiy sababi, albatta, Krishna nomi bilan bog`liq bo`lib, Krishna hind xalqining eng savimli, mehr va muhabbatni targ`ib qiluvchi ma`budi sifatida Surdas ijodida yana qayta tiklandi va hanuzgacha o`z mavqeini saqlab kelmoqda. Hattoki, Surdas nomi Krishna va «Maxabharata» nomlari bilan sinonim so`zlarga aylanib ketgan, desak xato bo`lmaydi.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Abramovich G. L. Vvedeniye v literaturovedeniye. M., 1970 2. Adabiy tur va janrlar. T., 1992. 3. Analiz literaturnogo proizvedeniya L., 1976 4. Ashurboyeva. Dj. Saadat Xasan Minto i yego novelistika. Avtoreferat dissertatsii. T.,1969 5. Barannikov. A.P. Obrazi sovremennoy prozi Hindustana 4., II A. 1930 6. Braginskiy. I.S. Problemi vostokovedeniya. M., 1974 7. Bichixina. L.V., Dubyanskiy A.M.. Tamilskaya literatura. M., 1987 8. Voprosi istorii, ekonomiki i kulturi narodov Sredney Azii. 9. Vzaimodeystviye kultur Vostoka i Zapada. M.,1987 10. Gamayunov L.S.. Indiya. M., 1972 11. Gavryushina N., Payevskaya YE.. Ocherk razvitiya indiyskoy literaturi novogo vremeni v knige «Novaya istoriya Indii». M., 1996. 12. Grinser. P.A. Osnovniye kategorii klassicheskoy indiyskoy poetiki. M., 1986 13. Genezis romana v literaturax Azii i Afriki. M.,1980 14. Glebov, N.V., Suxachev A.S. Literatura urdu. M., 1967

Похожие

Qadimgi hind adabiyoti va Vishakxadatta ijodi

Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy-tarixiy jarayon

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti