Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy-tarixiy jarayon - Литература - Рефераты

Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy-tarixiy jarayon

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy- tarixiy jarayon Reja: 1. Hindiston - dunyoning eng qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biri . 2. Hindistonning o`ziga xos xususiyatlari 3. H ind adabiyoti jahon adabiyoti tizimdagi eng qadimiy va boy adabiyotlardan biridir .

Hindiston dunyoning eng qadimiy sivilizatsiya markazlaridan biridir. Chunki koinotning birinchi odami sanalmish Odam Ato aynan shu mamlakatning hududlariga, Hindiston janubida joylashgan Seylon, ya`ni Shri Lanka orollariga tushgan degan taxminlar mavjud. Odam Ato Shri Lanka orollariga tushgan bo`lsa u yerdan quruqlik tomon yo`l esa faqat Hindiston orqalidir. Demak, yer yuzidagi insoniyat hayoti shu yerdan boshlangan degan taxmin asosli deyish mumkin. Hindistonning qadimiyligini uning yozma yodgorliklari ham isbotlaydi. Masalan, vedalar nafaqat Hindistonda balki jahon yozma yodgorliklari tarixida ham eng qadimiysi hisoblanib, ularning yozma adabiyotga kirib kelish davri eramizdan oldingi birinchi ming yilliklarga borib taqaladi. Ularning yaratilish tarixi esa taxminan 4-ming yilliklarga to`g`ri keladi degan fikrni bildiradilar hind tadqiqotchilari. Hindiston azaldan jahon xalqlarini o`zining qadimiy madaniyati, boy falsafiy merosi, go`zal tabiati va bitmas tuganmas tabiiy boyliklari bilan qiziqtirib kelgan. Bu borada qadimda turli mamlakat sayyohlarining Hindistonni o`rganish maqsadida u yerga qilgan safarlari va safar taassurotlari asosida yaratib qoldirgan esdaliklari yaqqol misol bo`la oladi. Ulardan, ayniqsa, gretsiyalik Megasfen, xitoylik sayyoh Syuan Szin, O`rta Osiyolik Abu Rayxon Beruniy hamda Rossiyalik Afanasiy Nikitin va ular yaratgan «Hindiston» nomli qomusiy asarlar hanuzgacha barcha xalqlar uchun Hindiston va hind xalqi haqida to`liq ma`lumot beruvchi eng qimmatli va boy asarlar sifatida xizmat qilib kelmoqda. Hindistonning geografik jihatdan joylashishi ham mamlakat uchun har sohada ancha qulayliklar yaratadi. Hindistonni uch tomondan ikki okean ( sharqda Hind va g`arbda Tinch okeani suvlari bilan, shimolda esa quruqlik bilan o`ralganganligi mamlakat uchun ham iqtisodiy ham, siyosiy jihatdan ko`p qulayliklar yaratadi. Suv yo`llari Hindiston uchun bir tomondan boshqa mamlakatlar bilan savdo, madaniy va iqtisodiy aloqalar o`rnatish uchun imkoniyat yaratsa, ikkinchi tomondan mamlakat xalqining iqtisodiy ta`minoti uchun katta manba`dir. Suv yo`llari siyosiy va harbiy-strategik maqsadlarda ham Hindiston uchun juda katta qulayliklar tug`diradi. Bu ikki okean Hindiston subkontinentining

tabiati va iqlimiga ham katta ta`sir ko`rsatib, uning tabiatining go`zal, yerining sermaxsul bo`lishini ta`minladi. Shimolda Hindiston ning quruqlik bilan o`ralganligi mamlakatning Osiyo va Yevropa mamlakatlari bilan aloqa o`rnatishi uchun zarur bo`lgan imkoniyatlarni yaratadi. Hindistonning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri uning ko`ptilli (bahudharmii) va ko`pdinli (bahubhashi) mamlakat ekanligidir. Hindiston eng katta hududga ega bo`lgan mamlakatlardan biri bo`lib, unda ko`pgina millat va elatlar istiqomat qiladi. Bugungi kunda tadqiqotchi larning fikricha Hindistonda yashovchi barcha millatlar va elatlarning tili taxminan 800 atrofida ekanligi statistik ma`lumotlarda berilgan. Bu yirik geografik hududda istiqomat qiluvchi xalqlarni hindlar deb atalgani bilan aslida yerlik xalq turli millatlarga mansubdir. Bu millatlarning har biri o`ziga xos miliy xususiyat va an`analar asosida shakllangan. Shu bois Hindiston subkontinentida o`zining milliy tili, tarixi, madaniyati, urf- odatlari va adabiyotiga ega bo`lgan bir qancha millatlar va ular yashaydigan hududlar, ya`ni shtatlar mavjud. Jumladan, Panjob shtatida panjob millati va tiliga mansub bo`lgan xalq, Kashmirda kashmiri tili va shu millatga mansub xalq yashaydi, shu tarzda Rajastxon, Gujarot, Orissa va boshqa bir qancha shtatlarning va shu shtatlarda yashaydigan millat vakillari va ularning tillarini eslab o`tish mumkin. Hindistondagi barcha tillar jahon tillar guruhining asosan ikki guruhiga mansubdir, ya`ni shimoliy va markaziy qimlardagi shtatlar tili, ya`ni hindi, urdu, panjobi, gujaroti, rajastxani, kashmiri va boshqalar hind-oriy (ariyan) tillar guruhiga, janubiy hududlarda joylashgan shtatlar tili, jumladan, maratxi, tamili, telugu, kannar, orisi, malayalam va boshqa bir qancha tillar dravid (dravid) tillar guruhiga mansubdir. Lekin shunga qaramasdan Hindiston subkontinentini o`rganish asosida bu barcha millatlar va elatlar yaxlit bir hududda, yagona mafkuraviy ildizga asoslangan holda shakllangan li gini adabiy va tarixiy manba`larda kuzatish mumkin. Har bir millat adabiyoti o`zining rivojlanish tarixi va milliy merosiga ega bo`lgani bilan ularning ildizi bir ildiz asosida, ya`ni sanskrit tilidagi adabiy meros asosida shakllangan. Ko`pmillatlilik hind adabiyotining

beqiyos boyligini ta`minlasa, sankrit adabiyotga tayanish ularning o`zaro o`xshashligini ta`minlaydi. Bugungi kundagi davlat tili bo`lmish hindiy tili o`zining shakllanish jarayonida ko`pgina boshqa tillar asosida shakllangan. Uning dastlabki bosqichi, ya`ni meloddan avvalgi va melodning birinchi ming yilligi sanskrit tili bilan bog`liq. Eramizning birinchi ming yilligiga kelib sanskrit tilining adabiy til sifatida doirasi torayib, mahalliy xalq tillarining shakllanish jarayoni boshlanadi. Xalq tillarini o`sha davrda «prakrit» lar, ya`ni «tabiiy» tillar deb atashgan. Bu tillar rivojlanib sekin-asta ulardan mustaqil milliy tillar paydo bo`lgan. Prakritlardan biri apabharansha shauraseni (VII-VIII asrlar) keyinchalik braj tili sifatida shakllandi (XII-XVI asrlar), undan esa khari boli (XVII-XVIII asrlar), khari bolidan bugungi hindiy tili kelib chiqqan. Demak, hindiy tili hali yosh, ya`ni eramizning XVIII asrida shakllangan bo`lsa-da, uning ildizi juda qadimiydir, ya`ni sanskrit tili davri bilan bog`liqdir. Statistik ma`lumotlarga qaraganda hindiy tilida so`zlashuvchilarning soni jahonda xitoy, ingliz va rus tilidan keyingi to`rtinchi o`rinni egallaydi. Hindistonda bu tilda so`zlashuvchilarning soni 170 mln. dan ortadi. 1950 yili Hindiston mustaqilligidan keyin qabul qilingan yangi Konstitutsiyada hindiy tili davlat tili deb e`lon qilingan, so`zlashuv tili sifatida asosan Hindiston yarim orolining markaziy va shimoliy qismlarida qo`llaniladi. Uning eng katta markazlari Dehli, Agra, Jaypur, Ilohobod, Banoras, Kalkutta, Lakxnau va shu shaharlar atrofidagi hududlardir. Bu hududlarda hindiy tilining dialektlari ham mavjud. Hindiy tili dialektlari asosan ikki guruhga ajratiladi: 1) G`arbiy dialektlar, ularga: khari boli, bangaru, braj, kannauji, bundeli (khari boli, bangaru, braj, kannauj, bundeli) tillari kiradi. 2) Sharqiy dialektlar, ularga: avadxi, bagxeli va chxattisgarxi (avadhi, bagheli, chatitsgarhi) dialektlari kiradi. G`arbiy dialektlar avvaliga shauraseni prakrit va undan keyingi davrda esa apabharansha shauraseni asosida rivojlangan bo`lsa, sharqiy dialektlar ardhama - gadxa prakrit va uning keyingi rivojlanish davri bo`lmish apabharansha ardhamagadxa tillari asosida shakllangan. Hindiy tili tarqalgan hudud juda katta

bo`lib, unga Rajastxon shtatining g`arbiy chegaralaridan tortib Panjob va Bihar shtatlari hududi hamda shimolda Himolay tog` etaklaridan to Uttar Pradesh markazlari gacha bo`lgan hudud kiradi. Aynan mana shu hudud qadimda «Madhyadesha», ya`ni «Markaziy mamlakat» deb nomlangan va u hamisha Hindistonning iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyoti markazi bo`lib kelgan. Hindiston shimolidagi Ganga va Jamuna daryolari hind xalqi hayotida diniy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan katta ahamiyat kasb etib kelgan. Diniy jihatdan bu ikki daryo ham muqaddas daryo sanalib, Gang daryosi «Ramayana» eposidagi Ram ma`budi bilan, Jamuna daryosi «Maxabharata» eposidagi Krishna ma`budi bilan bog`liq bo`lganligi sabab ular muqaddas sanaladi va hind xalqining diniy dunyoqarashdagi qismi ularga hanuzgacha sig`inib keladi. Iqtisodiy jihatdan ham bu daryolar hind xalqi hayotida dehqonchilik va baliqchilikda, siyosiy jihatdan turli shohliklarning hududlarini belgilash da, janglarda esa sipoxiylar va harbiylarni suv bilan ta`minlashda, dehqonlar uchun esa yerlarni serhosil qilish yo`lida katta ahamiyat kasb etib kelgan. Janubiy shtatlarga keladigan bo`lsak, bu shtatlarda bugungi kunda har bir shtat o`zining milliy tilini davlat tili deb e`lon qilgan, hindiy tili esa ular uchun o`zaro muomala tili vazifasini bajaradi. Hindiston ko`pdinli (bahubhashi) mamlakatdir. Buning uch asosiy sababini ko`rsatish mumkin: Birinchidan, hind xalqining diniy-falsafiy qarash lari, ma`lumki, ko`pxudolikka asoslangan, ya`ni hindular tili bilan aytganda har bir ma`bud Yaratganning xilma-xil qiyofadagi tajassumi deb tan olinadi. Bu insonning tabiat oldidagi ojizligi bilan izohlanib, tabiiy hodisalar ( quyosh, shamol, oy, yomg`ir, momaqaldiroq, suv, tog` va o`rmonlar Yaratganning qudrati sifatida tan olinib ularga sajda qilingan. Ikkinchidan, olam mavjudligining uch asosiy jarayoni − yaralish, saqlanish va nobud bo`lish jarayonlarini hindlar uch ma`bud nomi bilan ataganlar, ya`ni Braxma-yaratuvchi, Vishnu-saqlovchi va Shiva-nobud etuvchi, tugatuvchi. Mana shu uch jarayon uzluksiz bo`lib, borliq mana shu qonun asosida mavjud deb

hisoblaydilar. Bu hind xalqining vedalardan keyingi davr diniy-falsafiy qarashlaridan biridir. Keyinchalik mana shu qarashlar asosida turli diniy yo`nalishlar shakllangan, ya`ni Braxma g`oyasi asosida braxmanizm, Vishnu g`oyasiga asoslangan vishnuizm va Shiva g`oyasi bilan bog`liq shivaizm diniy oqimlari shakllangan. Bugungi hinduizm esa mana shu uch diniy oqim qarashlari majmuasidan tashkil topadi. Hinduizm atamasi o`rta asrlarda shakllangan tushuncha. Uning shakllanishi musulmonlarning kirib kelishi va islom dinining tarqalishi bilan bog`liq. Xalq orasida musulmonlar ko`payib borgani sari ular mahalliy xalqni o`zlaridan ajratish maqsadida ularni hindular deb nomlay boshlaganlar. Natijada «hindu dharam», ya`ni «hindular dini» degan atama paydo bo`ldi. Shunga ko`ra o`rta asrlargacha bo`lgan manba`larda «hindu dharam» degan atama uchramaydi. Uchinchidan, bugungi kunda jahonda agar oltita asosiy din (islom, xristian, hinduizm, buddizm, sikxizm va djaynizm) mavjud bo`lsa, ularning barchasi Hindis tonda faoliyat ko`rsatadi. Bu dinlarning to`rttasi ( hinduizm, buddizm, sikxizm va djaynizm Hindistonning o`zida shakllangan bo`lib, ulardan ayrimlari, jumladan buddizm, boshqa mamlakatlarga ham kirib borib, u yerda yetakchi din sifatida faoliyat ko`rsatib kelmoqda. Islom va xristian dinlari turli xalqlarning Hindistonga bosqinchiligi asosida kirib kelgan. YA`ni islom dini Hindistoning musulmonlar tomonidan zabt etilishi bilan bog`liq bo`lsa, xristian dini portugallarning Hindistonga bostirib kirishi natijasidir. Bulardan tashqari, o`rta asrlarda shakllangan sidx va natx sektalari, bxakti va sufizm kabi diniy-islohotchilik harakatlari Hindistonning ko`pdinli mamlakat bo`lishiga olib kelgan omillardandir. Hindistonga xos xususiyatlardan yana biri jamiyat ning varnalarga, ya`ni kastalarga bo`linishidir. Hind diniy ( falsafiy qarashlariga ko`ra qadimdan jamiyat to`rt asosiy guruhga, ya`ni kastalarga bo`lingan. Ular: braxmanlar (brahman) ( ziyolilar, kshatriylar (kshatri) ( harbiylar, vayshyalar (vayshya) − o`rta hollar, ya`ni hunarmandlar, o`qituvchilar, vrachlar va boshqa turli kasb egalari, shudralar (shudra) − eng past tabaqa vakillari (etikdo`zlar, farroshlar, idish-tovoq

yuvuvchilar, kir yuvuvchilar va boshqalar). Jamiyatning kastalarga bo`linishi hind jamiyatida juda ko`p sotsial muammolarni keltirib chiqargan. Asrlar davomida hind xalqi mana shu kastachilik tizimining qurboni bo`lib kelgan va bu muammo ko`p jihatdan mamlakatning rivojlanishiga to`sqinlik qilib kelgan. Demak, hind adabiyoti jahon adabiyoti tizimdagi eng qadimiy va boy adabiyotlardan biridir. Uning tarixi deyarli 40 asrlik davrni o`z ichiga oladi. Bu katta tarixiy davrda esa har bir xalq adabiyoti singari hind adabiyoti ham turli ijtimoiy-siyosiy va ular bilan bog`liq adabiy jarayonlarni bosib o`tgan. Ma`lumki, adabiy jarayonlar, o`z davrining mazmun mohiyatidan kelib chiqqan holda nomlanadi. Hind adabiyotidagi adabiy jarayonlari o`z davrining ijtimiy-siyosiy va diniy-falsafiy qarashla ri ni, ularning mazmun-mohiyatini o`zida aks ettirgan holda quyidagicha nomlanadi: Vedalar davri Eposlar davri Vedanta yaratilish davri Ertak va masallar davri Buddizm adabiyoti davri Hind dramaturgiyasining shakllanishi Roman va satiraning shakllanishi Forsiyzabon adabiyot Urdu adabiyotining shakllanishi Hind sufiy adabiyoti Bxakti adabiyoti Riti davri adabiyoti. Hind adabiyotining rivojlanish tarixini besh davrga ajratish mumkin: Qadimiy davr ( meloddan avvalgi IV ming yillikdan melodning VIII asrigacha. Ilk o`rta asrlar ( VIII-XIV asrlar. Kech o`rta asrlar (XV-XUIII asrlar. Yangi davr ( XVIII asr oxiri va XX asr birinchi yarmi.

Eng yangi davr ( XX asr ikkinchi yarmidan bugungi kungacha . Har bir davr o`zining turli muhim xususiyatlari va o`ziga xos merosi bilan ajralib turadi. Birinchi, ya`ni qadimiy davr. Bu davr vedalar, ikki epos, hind dramaturgiyasi, ertak va masallar, dastlabki romanlar shakllangan adabiy jarayonlarni o`z ichiga oladi. Qadimiy davrga kirgan epik davr xalq qahramonliklari, urush va janglar tasviridan iboratligini nazarda tutgan holda hind adabiyotshunoslari uni «Virgatxa kal», ya`ni «Qahramonlik hikoyalari davri» deb ham nomlaydilar. Qadimiy davr adabiyotining o`ziga xosligi uning sanskrit tilida yaratilganligidir. Sanskrit tilidagi adabiy meros, ayniqsa vedalar va eposlar, ko`p asrlar davomida xalq og`zaki ijodida yashab asrlar o`tganidan keyin turli avliyo va darveshlar hamda oliy tabaqa vakillari bo`lgan braxmanlar tomonidan yozma adabiyotga olib kirilgan. Tarix bizga Manu, Yajnyavalkya, Agatya, Charaka, Sushruti, Vyasa, Valmiki va boshqa bir qancha darvesh, avliyo va braxmanlarning nomini yetkazganki, ko`pgina adabiy yodgorliklar ularning nomi bilan bog`liq. Bu davrda badiiy adabiyotning eng asosiy janrlari ( drama, roman, rtak va masallarning shakllana boshla ganligi hind adabiyotining nazariy asoslarining ham qadimiyligini anglatadi. Ikkinchi, ya`ni ilk o`rta asrlar davri adabiyotining muhim xususiyati shundan iboratki, bu davrda mahalliy tillarda yozma adabiyot shakllana boshlagan. Bu adabiyotlar esa keyinchalik, o`z navbatida, turli milliy adabiyotlarga asos bo`lgan. Ilk o`rta asr davrida sanskrit tili adabiy til sifatida sekin-asta o`z mavqeini yo`qota borgan va «prakrit», «tabiiy» xalq tillari adabiyot shakllana boshlagan. Shu sabab ikkinchi davr adabiyoti qisman tarqoqlik, qisman yangi janrlarning bunyodga kela borishi, qisman esa qadimiy davr adabiy merosining mahalliy xalq tillariga tarjima qilinishi bilan bog`liq jarayonlar bilan xarakterlanadi. Uchinchi – kech o`rta asrlar davri adabiyoti hind adabiyotining eng ravnaq topgan davrlaridan biridir. Bu davr hind adabiyotida juda ko`p yangi g`oyalar, janrlar va yo`nalishlar, jahonga nomi taralgan shoirlar va yozuvchilar, ularning

shoh asarlari bilan boyigan davrdir. Kech o`rta asr odatda «bxakti kal», ya`ni «bxakti davri» deb nomlanib, bu davr adabiy merosi esa «bxakti adabiyoti» deb nomlanadi. Bxakti adabiyoti bilan bir qatorda «hind sufiy adabiyoti» ning shakllanishi ham aynan shu davrga to`g`ri keladi. Hindistonga islom dinining kirib kelishi bilan bog`liq bo`lgan sufiy adabiyot hind an`analarini o`zida mujassamlashtirgan holda o`ziga xos bir adabiyot sifatida shakllangan va o`zidan juda katta adabiy meros qoldirgan. To`rtinchi ( yangi davr XVIII asr oxiridan boshlanib mustaqillikkacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Hind adabiyotining bu yangi davri «Riti kal», ya`ni «Riti davri» deb ataladi. «Riti» so`zi hindi tilida «an`ana» degan ma`noni anglatadi. Bu davrda bxakti g`oyalari asosida kuchaygan adabiyotdagi diniy- falsafiy g`oyalar susayib inson o`zining kundalik muammolari bilan adabiyotda yetakchi o`rinni egallay boshlaydi. Bunga, albatta, Hindistonning inglizlar tomonidan bosib olinishi natijasida hind adabiyotiga g`arb g`oyalarining kirib kelishi katta ta`sir ko`rsatdi. Bu davr adabiyoti ko`proq hayotiy muammolar hamda qadimiy hind an`analarining zamonaviylashuvi bilan bog`liq ravishda rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Beshinchi – eng yangi davr o`ziga mustaqillikdan keyingi davr va bugungi kun adabiy jarayonlarini o`z ichiga oladi. Uning mazmunida o`tgan to`rt davrda adabiy meroslarida aks etgan barcha g`oya, mazmun, shakl va qarshalarning zamonaviy tusda mujassamlashganini kuzatish mumkin.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Abramovich G. L. Vvedeniye v literaturovedeniye. M., 1970 2. Adabiy tur va janrlar. T., 1992. 3. Analiz literaturnogo proizvedeniya L., 1976 4. Ashurboyeva. Dj. Saadat Xasan Minto i yego novelistika. Avtoreferat dissertatsii. T.,1969 5. Barannikov. A.P. Obrazi sovremennoy prozi Hindustana 4., II A. 1930 6. Braginskiy. I.S. Problemi vostokovedeniya. M., 1974 7. Bichixina. L.V., Dubyanskiy A.M.. Tamilskaya literatura. M., 1987 8. Voprosi istorii, ekonomiki i kulturi narodov Sredney Azii. 9. Vzaimodeystviye kultur Vostoka i Zapada. M.,1987 10. Gamayunov L.S.. Indiya. M., 1972 11. Gavryushina N., Payevskaya YE.. Ocherk razvitiya indiyskoy literaturi novogo vremeni v knige «Novaya istoriya Indii». M., 1996. 12. www.pedagog.uz 13. www.wiki.arxiv.uz

Похожие

Adabiy jarayon

Qadimiy Hindiston adabiyoti

Hozirgi adabiy jarayon kursining maqsad va vazifalari

Hozirgi ijodiy jarayon

Adabiy insonshunoslik