Qadimiy Hindiston adabiyoti - Литература - Рефераты

Qadimiy Hindiston adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Qadimiy H indiston adabiyoti Reja: 1 Veda – ilk adabiy yodgorlik 2. «Ved» 3. «Vedant» 4. «Mahakavya» 5. «Ramayan»

Tayanch so`zlar va iboralar : veda, gimn, samxita, rishi, shruti, smriti, rigveda, yajurveda, rig, yagya, atxarvaveda, samaveda, Atxarvana, Angiras, punarjanam, vedik sanskrit, epik sanskrit, Agni,Vayu, Surya, Ushas, Soma, Rudra, Indra Qadimgi hind adabiyoti o`z mazmunida hind xalqining bitmas tuganmas ma`naviy, axloqiy, diniy va falsafiy bilimlarini o`zida aks ettirgan boy bir merosni tashkil etadi. Undagi janrlar, syujetlar, obrazlar va g`oyalar xilma-xilligi keyingi to`rt davr adabiyotiga asos bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Vedalar mana shu merosning eng dastlabkisidir. Qadimda borliq haqidagi ilk qarashlar turli miflar mazmunida o`z aksini topganidek qadimgi hind jamiyatining dunyoqarashi ham vedalarda o`z aksini topgan va bu qarashlar she`riy misralarda bayon etilgan. Bu she`riy misralar gimnlar, ya`ni diniy ko`shiqlar, madhiyalar bo`lib ularning tarkibida lirikadan tortib falsafiy dialoglar, ibodat va sehr-jodu mavzusidagi, qurbonlik va tabiat go`zalligiga bag`ishlangan qo`shiqlar mavjuddir. Bu qo`shiqlar shunchaki qo`shiqlar bo`lmasdan ularda hind xalqining borliq, inson va tabiat haqidagi dastlabki diniy-falsafiy qarashlari aks etgan. Vedalar ko`p yillargacha diniy kitoblar sifatida adabiyotda o`rganilmagan. Lekin keyinchalik boshqa yozma yodgorliklar topilmagach, ularni qaytadan chuqurroq o`rganish, ularning mazmuni bilan yaqindan tanishish natijasida vedalarni adabiy yodgorlik sifatida tan olish mumkinligi aniqlangan. Darhaqiqat, vedalar bilan birinchi bor tanishgan kitobxon turli ma`budlarga atalgan gimnlarni o`qib ularni diniy kitob sifatida qabul qilishi tabiiy hol. Aslida esa vedalar tarkibida din bilan bog`liq bo`lmagan oddiy tabiatga, tabiiy hodisalarga bag`ishlab yozilgan qo`shiqlar ham salmoќli o`rin egallaydi. Vedalar Hindistonning shimoli-g`arbida, ya`ni Hind va Qobul daryolari o`rtasida va hozirgi Panjob shtatining bir qismi bilan tutashgan hududlarda yaratilgan. Vedalar asrlar davomida yaratilgan bo`lganligi sababli bizga yetib kelguniga qadar mazmun va shakl jihatdan ko`p o`zgarishlarga uchragan. Chunki vaqt o`tishi bilan bu qo`shiќlarni keyingi davr jamoalari yangi-yangi bilimlar,

qarashlar bilan to`ldirib, boyitib borgan. Shu bois ularning mazmuni ham, ba`zan hajmi ham o`zgarib borgan, ba`zilari bir necha sahifadan iborat bo`lsa, ayrimlari to`rt misra yoki bir sahifadan iborat. Biz vedalarni aniq bir adabiy turga kirita olmaymiz, chunki ularning tarkibida mif ham, drama ham, epos ham shakllangan. «Veda» so`zi aslida sanskrit tilidan olingan so`z bo`lib «bilim, ilm» degan ma`nolarni anglatadi. Veda qo`shiqlari asrlar davomida xalq og`zaki ijodida yashab, avloddan avlodga o`tib kelgan. Yozma adabiyotga ancha keyin hind jamiyatining yuqori, ilmli tabaqalari tomonidan kiritilgan. Veda qo`shiqlari, asosan, murojaat tarzida bayon etilgan. Chunki tabiat hodisalarining mavjudlik sababini tushunib yeta olmagan, o`zini ularning oldida ojiz his qilgan o`sha davr jamoalari ularga g`ayri tabiiy, insonga bo`ysunmaydigan, ma`lum bir kuch- qudratga ega bo`lgan ma`bud sifatida qarab ularga kezi kelganda yordam va rahm- shafqat so`rab sajda qila boshlaganlar va bu o`z-o`zidan an`anaviy tus olib ketgan. Shu sabab har bir gimn tabiiy hodisalarni olqishlash, ularning kuch-qudratini maqtash bilan boshlangan. Lekin qo`shiqlar orasida, yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, dindan, diniy g`oyalardan butunlay yiroq bo`lgan, insonning tabiatga bo`lgan munosabati, uning go`zalligini qay tarzda tasavvur etishini ifodovchi qo`shiqlar ham mavjud. Qo`shiqlar mazmunida ikki xil g`oyani − ham diniy-falsafiy, ham adabiy g`oyalarni shakllana borganini kuzatish mumkin. Vedalar muallifi haqida ko`p yillar davomida turli fikr va mulohazalar bildirilgan. Umuman olganda, vedalar muallifi xalq deb tan olinadi. Bu xalqni esa hindlar «oriylar» deb ataydi. «Oriy» bu «oliy irq» degan ma`noni anglatib, ular yangi-yangi yerlarni o`zlashtirish maqsadida Hindistonning shimolidagi quruќlik chegaralaridan kirib kelib mahalliy xalq bilan chatishishi natijasida shakllangan xalqlardir. «Oriylar»ga ko`pgina qadimiy yozma yodgorliklarda kuchli va zehni o`tkir irq sifatida ta`rif beriladi. «Oriy» so`zining leksik ma`nosi ham «muqaddas, pok» degan ma`noni anglatadi. Vedalarning yaratilishida ularning ahamiyati juda katta bo`lganligini ko`pchilik hind mutaxassislari tan oladilar. Vedalar asrlar davomida yaratilganligi sabab ularning muallifi bir yoki bir necha shaxs bo`lishi

mumkin emas. Bu ќo`shiqlar insoniyatning asrlar osha borliqni o`rganish va ma`lum bir xulosaga kelinish jarayonining natijasidir. Vedalarning yaratilish davri masalasiga kelsak, bu masala borasida ham hind mutaxassislari orasida turli taxminlar mavjud. Ayrim mutaxassislar ularning yaratilishini eramizdan avvalgi ikkinchi ming yilliklarga taqasalar, boshqalari undan ham ilgariga, to`rtinchi ming yilliklarda yaratilgan deb taxmin qiladilar. Vedalarning yaratilish davrining ikkinchi taxmini ko`proq to`g`ri hisoblanadi. Chunki ikki hind eposi «Ramayana» va «Maxabharata»larning voqealari meloddan avvalgi ikkinchi ming yilliklarga to`g`ri keladi. Bu davrda esa vedalar allaqachon yaratilgan bo`lib ularning yozma adabiyotga kirib kelish hamda ularga diniy- falsafiy talqinlar yozilish jarayoni boshlanib ketgan edi. Vedalar yaratilish davrini hind mutaxassislari «samxitalar» davri deb ataydilar. «Samxitalar» davri ham ikki asosiy davrga ajratiladi: birinchi ( vedalarning og`zaki yaratilish davri ikkinchi ( vedalarning yozma adabiyotga kirib kelish davri «Samxitalar»ning birinchi davri «shruti» (quloqqa chalingan qo`shiqlar) va «smriti» (yodda qolgan qo`shiqlar)lar bilan bog`liq, chunki «shruti» va «smriti»lar gimnlarning og`izdan og`izga ko`chib yurish davri hisoblanadi. Ikkinchi, yozma adabiyotga kirib kelish bilan bog`liq davri esa turli avliyo va darveshlar tomonidan «samxitalar»ni chuqur o`rganilish davridir. Afsonalarga ko`ra, vedalarning o`rganilib yozma adabiyotga kirib kelishi o`n beshta afsonaviy «rishilar», ya`ni avliyolar nomi bilan bog`liqdir. Gimnlarga «veda» degan nom keyinchalik, ko`p asrlar o`tganidan keyin, ularning mazmuni olam va inson haqidagi qadimiy hind xalqining qarashlaridan iborat ekanligi aniqlanganidan keyin berilgan. Veda «samxitalar»i tarkibiga kirgan gimnlarni keyinchalik o`sha davr ziyolilari yana qayta yaqindan o`rganib ularni mazmuniga ko`ra guruhlarga ajratganlar va to`rt vedani yaratganlar. Bular: 1) Rigveda ( birinchi veda. Tarkibida 1028 ta qo`shiq mavjud. «Rig» sanskritcha so`z bo`lib «ibodat» degan ma`noni anglatadi. Demak, Rigvedada ibodat haqidagi qo`shiqlar to`plangan.

2) Yajurveda ( ikkinchi veda to`plami. Bu sanskrit tilidagi «yagya», ya`ni «qurbonlik» so`zidan olingan bo`lib, unda asosan qurbonlik haqidagi qo`shiqlar to`plangan. Bu qo`shiqlar kitobxonga qanday hollarda qaysi ma`budga nimani qurbonlikka keltirish mumkinligi va bu jarayonda qaysi qo`shiq ijro etilishi lozimligini o`rgatuvchi vedadir. Yajurvedada tarkibiga 2000(ga yaqin qo`shiq kiritilgan. 3) Samaveda ( uchinchi veda kitobi bo`lib, unda qo`shiqlarni musiqaga solish ilmi o`rgatiladi. Samaveda qaysi qo`shiqni qaysi kuyda, qaysi marosimda va qaysi ma`budga bag`ishlab ijro etishni o`rgatuvchi ilmlar majmuasidan iborat. Uning tarkibida ham 2000 dan ortiq qo`shiq mavjud. 4) Atharvaveda ( bu to`rtinchi veda to`plami bo`lib, u yuqoridagi uch vedadan ancha keyin yaratilgan. Vedaga sehr-jodu qilish ilmini o`rgatuvchi gimnlar kiritilgan. «Atharvaveda»ga yuqoridagi uch veda tarkibidan yaxshi yoki yomon niyatda sehr-jodu qilish maqsadida ijro etiladigan qo`shiqlar terib olib jamlangan. To`rt veda ichida faqat «Atharvaveda» o`zining aniq muallifiga ega bo`lib uning nomi mualliflar Atharvana va Agniraslar nomi bilan bog`lagan holda «Atharvaveda» deb nomlangan. Uning tarkibiga jami 731 ta qo`shiq kiritilgan. Qo`shiqlar orasida turli kasalliklardan xalos ќilish, inson ruhiy olamiga zarar keltiruvchi yovuz kuchlarni haydash yoki chaqirish, yaxshi yoki yomon niyatda ma`budlarga murojaat qilish jarayonlarini amalga oshirish uchun ijro etiladigan qo`shiqlar to`plangan. O`z navbatida bu ishlarni amalga oshiruvchi maxsus shaxslar bo`lib odamlar ulardan turli ruhiy yordam so`rab murojaat qilganlar. To`rttala veda kitobi bir-biridan faqat mazmuni va qo`ygan maqsadiga ko`ra farqlanadi. Ularda ayrim qo`shiqlarning takrorlanishi veda qo`shiqlarining son jihatdan farqlanishiga olib kelgan. Jumladan, Rigvedadagi qo`shiqlarning ayrimlari Yajurvedada, va ayniqsa, Samavedada ko`p uchraydi. Samaveda qo`shiqlarni kuyga solib ijro etishni o`rgatuvchi veda bo`lganligi sababli uning tarkibiga Rigveda va Yajurvedalardagi qo`shiqlarning ko`pi kiritilgan. Shu sabab Samavedani to`la takrorlanishdan iborat desak xato bo`lmaydi.

Vedalarning tili. Veda qadimiy sanskritda yaratilgan. Ma`lumki, sanskrit bugungi kunda o`lik til hisoblanib faqat qadimiy yodgorliklar majmuasidagina saqlanib qolgan. Sanskrit murakkab tillardan bo`lib, u o`zining murakkablik darajasiga qarab davrlarga ajratiladi. Eng murakkab sanskrit vedalar yozilgan sanskritdir. Bu davr sanskrit tilining mumtoz davri hisoblanib tarixda «vedik sanskrit» nomi bilan yuritiladi. Keyingi davr eposlar yaratilgan sanskrit bo`lib u birmuncha osonlashtirilgan sanskrit hisoblanadi va u «epik sanskrit» nomi bilan yuritiladi. Sanskrit tilining uchinchi davri esa eramizning birinchi ming yilligida qo`llanilgan sanskrit bo`lib, u avvalgi davr sanskritiga qaraganda ancha soddalashgan, mahalliy tillar bilan qisman chatishgan sanskritdir. Bu tilda qadimiy hind er tak, masal, pritcha, dramalar va she`riyatga oid nazariy kitoblar yaratilgan. Bu davrda sanskrit tili yozma ada biyot dan sekin-asta chetlasha borib, mahalliy tillarga o`rin bera boshlab, sekin-asta o`lik tilga aylana boshlagan davr. Vedalarda ma`budlar tizimi. Hind jamiyatida har bir davrning o`z ma`budlar tizimi mavjuddir. Vedalar davri ma`budlari ko`p asrlargacha hind jamiyatida insonlarning sajdagoћi bo`lib kelgan. YA`ni har bir tabiiy voqea va hodisa ma`bud deb tan olingani sabab unga sig`inilgan. Jumladan, Agni ( olov, Vayu ( shamol va havo, Surya ( quyosh, Ushas ( tong, Soma ( ichimliklar, Rudra ( o`rmon va tog`lar, Indra ( osmon va momaqaldiroq ma`budlari deb tan olingan. Indra ma`budlar ma`budi hisoblangan. Vaqt o`tishi bilan hind xalqi sig`inib kelgan ma`budlar tizimi jamiyat oldida o`z mavqeini yo`qota borgan va ular o`rnini davr talabiga mos yangi g`oyalar bilan sug`orilgan ma`budlar egallay boshlagan. Manba`larda aytilishicha, hindular dinida jami 3333 ta ma`bud mavjud ekan. Shu bois hind jamiyati tarixida ma`budlarning ham o`z hukmronlik davri, mazmun va mohiyati, vazifasi, jamiyatda tutgan o`rni va hududi mavjuddir. Vedalar falsafasi. Vedalar, yuqorida ta`kidlaga ni mizdek, asosan diniy mazmundagi qo`shiqlardan iborat bo`lib, ular olamni o`rganish jarayonida yaratilgan. Demak, o`z-o`zidan ravshanki, ularda qadimiy hind jamiyatining olam va borliq haqidagi dastlabki diniy ( falsafiy qarashlari o`z aksini topgan. Qadimgi hind donishmand larining borliq va insoniyatning paydo bo`lishi, uning rivojlanish

asoslari, jamiyatning shakllanishi, undagi ijtimoiy tengsizliklarning sababi kabi muammolarga javob birinchi bo`lib Rigveda qo`shiqlarida uchraydi. Veda qo`shiqlari tarkibida nafaqat borliq va insoniyat haqida balki u dunyo, inson vafotidan keyingi ruhiy olamdagi hayot bilan bog`liq turli taxminlar, falsafiy mushoha dalar aks etgan. Hind diniy falsafiy qarash lariga ko`ra insonning bu dunyodagi hayoti ruh taraqqiyo tining ma`lum bir bosqichi bo`lib, unda inson yaxshi yoki yomon qilmishlari asosida ruhini yoki gunohga botiradi, yoki gunohdan forig` qiladi, buning natijasida uning ruhi jannat yoki do`zaxga tushadi. Bu ta`limotlarning ildizi esa o`sha veda qo`shiqlari mazmuniga borib taqaladi. Hinduizm diniy-falsafiy qarashlarida qayta tug`ilish (punarjanam) falsafasi mavjud. Unga ko`ra inson bir necha million bor qayta tug`iladi va bu jarayon inson to poklanib tangriga, absolyut ruhga qo`shilib ketmagunicha davom etaveradi deb tushuntiriladi. Qayta tug`ilishdan tezroq ozod bo`lishning yagona yo`li faqat yaxshi va to`g`ri amoldir. Yaxshi amol qayta tug`ilish sonini kamaytirib boradi va ruhning absolyut ruhga qo`shilib ketishini tezlashtiradi. Hind jamiyatida qayta tug`ilish falsafasi bugungi kungacha ham hindlarning diniy dunyoqarashida kun tartibidan tushmagan ta`limotlardan bo`lib, inson bo`lib tug`ilish ruh uchun jazo hisoblanadi. Jumladan, «Maxabharata» eposida shoh Shantanuning ayoli Satyavati o`zining yettita zurriyotini tug`ilishi bilan Gang daryosiga oqizib yuboradi. Buning sababi so`ral ganida ( ular inson bo`lib tug`ilish badduosiga uchragan, lekin duo muddati kamaytirilgani bois yerda inson bo`lib yashash jazosidan ozod qilingan, shu bois men ularni chaqaloqligidayoq yashashdan mahrum etayapman, lekin sakkizinchi zurriyotim ozod bo`la olmaydi, u inson bo`lib yashab gunohini o`tashga majbur ( deydi. Bu zurriyot esa «Maxabharata»dagi panduzodalar amakisi Bxisham edi. Hind xalqi orasida hatto «qayta tug`ilish zanjirida yashagin» degan badduo ham mavjud. Dunyoni o`rganishda hindlar tabiat ne`matlaridan ham keng foydalanganlar. Ular tushunchasiga ko`ra olam va jamiki mavjudot to`rt unsurdan tashkil topgan, bular ( tuproq, havo, suv va efir. Shu sabab hind falsafasida nilufar guli eng muqaddas gul hisoblanadi. Chunki aynan mana shu gul o`sib unish

jarayonida yuqoridagi to`rt unsur bilan hamisha chambarchas bog`liќ ravishda unadi va yashaydi, ya`ni uning ildizi tuproqda, tanasi suvda va guli esa havoda ochiladi. Hattoki ko`pxudolik hukm surgan hind jamiyatidagi ilm xudosi Sarasvati ma`budasi ham hamisha nilufar guli ustida turgan holda tasvirlanadi. Qushlar orasida tovus, uy hayvonlaridan sigir, yovvoyi hayvonlardan fil, maymun, sher va yo`lbars muqaddas hayvon sanaladi. Sarasvati ma`budasi tasvirlarda sher yoki yo`lbars mingan holda ham tasvirlanadi. Vedalardan keyingi davrda hind jamiyati dunyoќarashida olam, tabiat va insonga nisbatan falsafiy qarashlar o`zgardi. Endilikda jamiyatda ko`proq inson va jamiyat muammolari bilan bog`liq ilmga muhtojlik kuchayib bordi va bunday qarashlar vedadan keyingi bosqichda yaratilgan adabiy yodgorliklar tarkibida, ya`ni eposlar mazmunida o`z aksini topdi. Jamiyatdagi bu yangi diniy-falsafiy qarashlar natijasida ma`budlarning soni ham, o`rni ham butunlay o`zgardi. Vedalardan keyin hind jamiyatiga yangi ma`budlar uchligi Braxma-Vishnu-Shiva kirib keldi. Bu uchlik jamiyatda hukmron ma`bud darajasini egallab veda ma`budlarini sekin-asta ikkinchi darajali ma`budlar darajasiga tushirdi. Vedalarning ahamiyati. Hindistonda vedalarning bugungi kundagi ahamiyati masalasiga kelsak, bu borada shuni aytish mumkinki, vedalar Hindistonda barcha ilmlar asosi hisoblanadi. Darhaqiqat, ularning mazmunida bugungi kun ilmlarining asosi shakllangan. Ayniќsa, hind adabiyotining she`riyat, ya`ni nazm hamda dramaturgiyasining asosi vedalar tarkibida shakllangan. Nafaqat adabiyotda, balki tabiiy fanlar sohasidagi dastlabki qarashlar ham vedalarda o`z aksini topgan. Bugungi kunda ilmiy tadqiqot olib borayotgan har bir soha mutaxassisi o`z mavzusini, dastavval, vedalarda biron bir so`z yuritilganmi yoki yo`qmi degan muammoni hal qilish bilan boshlaydi. Demak, vedalar hanuzgacha hind jamiyati uchun olam, tabiat va inson haqidagi dastlabki ilm manbai bo`lib xizmat qilib kelmoqda. U sanskrit tilini o`rganishda ham eng yaxshi manba sanaladi. Veda mazmunini bugungi kunda yana turli xilda talqin qilish ham faylasuflarning sevimli mashg`ulot lari hisoblanadi. Bir so`z bilan aytganda veda,

darhaqiqat, o`z mazmuniga ko`ra ilmdir. U ilm, ziyo, nur sifatida hind jamiyatiga sal kam qirq asrdan beri xizmat qilib kelmoqda. 2 «Vedanta» «Vedant» Vedanta hind adabiyotining vedalardan keyingi davr yodgorligi bo`lib uning mazmuni, asosan, vedalarga izoh berish bilan bog`liq. Asarning nomi ham «veda» va «ant» («oxiri, yakuni») so`zlaridan tashkil topgan bo`lib, asar «vedalar yakuni» deb tarjima qilinadi. Ularning yaratilishi vedalarni asrlar davomida mazmun jihatidan o`rganib ularga falsafiy talqin berish jarayoni bilan bog`liq. Bu davrda hind jamiyati uchun vedalardan boshqa bironta ilm manbai bo`lmaganligi sabab jamiyat har bir savolga vedalar mazmunidan javob izlagan. Hind ziyolilari vedalarni birma-bir o`rganib, tahlil qilib ularning mazmuniga falsafiy izoh berib borganlar. Bu izohlar, o`z navbatida, o`sha davr hind jamiyatining ongini o`stirishda katta ahamiyat kasb ettgan. Vedalarga izohlar uch yo`nalishda olib borilgan, shu sabab uch kitobdan iborat izohlar to`plami bunyod etilgan. Ular ( Braxmanlar, Aranyaklar va Upanishadlar deb nomlangan. Bu izohlardan keyin vedalar yana qayta chuqur o`rganilmagan va jamiyatda yangi qarashlar shakllana boshlagan. Shundan so`ng bu uch to`plamni vedalarga oxirgi talqinlar sifatida tan olib, ularga «Vedanta» ( «vedalarning yakuni» deb nom berilgan. «Vedanta»ning yaratilish davri uzoq tarixiy davrni o`z ichiga oladi. Yozma adabiyotga meloddan avvalgi VIII-VI asrlarda kirib kelgan. «Vedanta» tarkibiga kirgan uch to`plamning mazmuni quyidagicha: Braxmanlar − inson hayotini davrlarga bo`lish bilan bog`liq falsafiy qarashlar to`plami. Aranyaklar – «O`rmon hayoti» deb nomlanuvchi bu kitobda insonning o`rmondagi darveshlik hayoti tavsiflanadi. Upanishadlar ( «Foydali nasihatlar» ( vedalarga sof falsafiy talqinlar to`plami.

1) Braxmanlar (Brahman). Hind jamiyati inson hayotini chuqur o`rganib uni to`rt davrga bo`linishini ilmiy asoslab bergan va shu ћaqdagi ma`lumotlar «Braxmanlar» nomli asarda o`z aksini topgan. «Braxmanlar»ning yaratilish davri eramizdan oldingi VII-VI asrlarga to`g`ri keladi deb taxmin ќilinadi. Inson hayotining bu to`rt davri quyidagilardan iboratdir: yoshlik, ya`ni o`quvchilik davri; grixastxa, ya`ni oilaviy hayot davri; darveshlikka o`tish davri; to`liq darveshlik davri. Har bir inson o`z hayoti davomida bu to`rt davrni bosib o`tadi. Bu davrlarga hind faylasuflari quyidagicha ta`rif berganlar: ( Yoshlik (o`quvchilik davri), ya`ni o`quvchilik davrida inson dunyoga kelib unda yashashga o`rganadi, uni anglash jarayonini boshidan kechiradi. Bunda u inson nima uchun paydo bo`lgani, uning yer yuzidagi vazifa va burchlari nimalardan iborat, kelajakda nima ishlar qilishi mumkin degan turli hayotiy majburiyatlarni anglab yetib sekin ( asta yangi hayotga, o`zining navbatdagi burchini bajarish uchun ikkinchi grixastxa, ya`ni oilaviy hayot davriga o`tadi. ( Grixastxa (oilaviy hayot). Bu davr ham inson hayotida butunlay yangi davr bo`lib, unda inson jamiyat va tabiat oldidagi o`z burchini ( insoniyatni ko`paytirish va uni tarbiyalash, uni ilm va biron-bir kasb egasi bo`lishida yordam berish kabi vazifalarni o`taydi. Bu davrning ham o`ziga yarasha bilim, majburiyat va javobgarliklari mavjud. ( Darveshlikka o`tish davri. Yuqoridagi ikki vazifani bajargan har bir inson hayotning achchiq-chuchugini, baland-pastini to`liq tushunib yetib, unda borliq va inson haqida ma`lum bir dunyoqarash shakllanadi va o`zining o`tgan umri davomida qilgan xato va kamchiliklarini sarhisobini qilib, hayotining qolgan davri haqida fikr mulohaza qiladi va sekin-asta darveshlik davriga, ya`ni barcha qilgan gunohlari uchun tavba-tazarru qilish maqsadida jamiyatdan uzoqlashadi. Endi u o`zini Yaratganga bag`ishlab, undan kechirim so`rash maqsadida ibodat qilib o`zini

narigi dunyodagi keyingi hayotiga tayyorgarlik ko`rishi lozimligini tushunib yetadi. ( Darveshlik (tarkidunyochilik) davri. Hind diniy-falsafiy qarashlariga ko`ra odatda darveshlik davri, ya`ni o`zini Yaratganga bag`ishlab tavba-tazarru va ibodat qilish davri odatda jamiyatdan uzoqda, yashash uchun qulay bo`lgan o`rmonlarda o`tkaziladi. O`rmon insonning kundalik hayoti zarur bo`lgan ko`pgina qulayliklarga ega bo`lib, u yerda yemish topish, yotib turish uchun qulayliklar mavjud, daraxtlar turli mavsumlarda boshpana, o`t ( o`lanlar esa o`rin-ko`rpa vazifasini bajaradi. Shuning uchun ham «Vedanta»ning uchinchi kitobi «Aranyaklar», ya`ni «O`rmon hayoti» deb nomlangan. 2) «Aranyaklar» («Aranyak») eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda yaratilgan deb taxmin qilinadi. Unda inson hayotining to`rtinchi, ya`ni darveshlik davri haqida so`z boradi. Chunki darveshlikning ham o`z qonun-qoidalari bo`lib, inson uni o`rmonda o`tashi lozim. «Aranyaklar»lar mazmunida darveshlik davri bilan bog`liќ barcha jarayonlar ( o`rmonda qanday hayot kechirish, ibodat va tavba ( tazarru jarayonini qanday o`tash, ibodatida qaysi ma`budlarga qay tarzda murojaat qilish kabi bir qancha tafsilotlar batafsil yoritib berilgan. Shu bois hind jamiyatida o`rmon alohida ahamiyat kasb etadi. 3) «Upanishadlar»(«Upanishad») vedalarga sof falsafiy talqinlar to`plami bo`lib, ularda ko`proq olam va uning yaralish sababi, inson va uning yerdagi hayoti, bu dunyodagi uning vazifalari, ruh, barcha tirik jonzotlar haqidagi ma`lumotlar vedalar asosida tafsil etiladi. «Upanishad» so`zi sanskrit tilida «foydali nasihatlar» degan ma`noni anglatadi. «Upanishadlar»ning tuzilishi suhbat tarzida, ya`ni o`qituvchi va o`quvchi suhbati tarzida bayon etilgan. Bunda o`quvchi o`qituvchiga savol beradi, o`qituvchi esa javob beradi. Savollar albatta falsafiy mazmundagi, dunyoviy muammolar bilan bog`liq savollar bo`lib olam nima, insoniyat va uning ruhi nima kabi falsafiy muammolarni ochib beruvchi bu savollarga ustoz vedalar ilmi asosida javoblar tayyorlangan. Aytilishicha, veda ilmini chuqur o`rganish Yaratganga yaqinlashish yo`llaridan biri hisoblanganligi bois uni har bir inson bilishi shart

hisoblangan. Hind diniy falsafay qarashlarida Yaratganga yetishishning, asosan, to`rt yo`li mavjud bo`lsa ulardan biri ilm yo`li sifatida vedalarni bilish hisoblangan. Hind falsafasida bu yo`l «gyan marg» ( «ilm yo`li» deb nomlanadi. Manba`larda «Upanishadlar» 108 ta turli hajmdagi to`plamlar bo`lib ular turli vedalarga izohlar sifatida jami 5 ta yirik to`plamga birlashtirilgan, ular quyidagilar: 1) Rigveda bo`yicha 10 ta upanishad 2) Shukla ( yajurveda bo`yicha 19 ta upanishad 3) Krishna ( yajurveda bo`yicha 32 upanishad 4) Samaveda bo`yicha 16 ta upanishad 5) Atharvaveda bo`yicha 31 upanishad Bulardan tashqari Narayana, Nrisinxa, Ramtapani va Gopal nomli yana to`rtta Upanishad mavjud. Lekin ular orasida mazmun jihatdan 13 ta Upanishad eng qadimiy va muhim Upanishadlar hisoblanadi. Jagdaru Shankara cha rya 10 ta Upanishadga izoh yozgan. Ularning nomi: Isha, Aytareya, Katxa, Kena, Chxandogya, Prashana, Tettiriy, Brixadaranyak, Mandukya va Mundaklardir. Bu Upani shad lardan eng qadimiysi 8 ta, 3 tasi nazmda, 5 tasi nasrda. «Aytareya braxmana» 8 qismdan iborat bo`lib, unda asosan turli rasm- rusumlar haqida yozilgan. «Kenada» Braxma va borliq haqida ma`lumotlar, Yaratganning buyukligi va unga erishganlar haqida so`z yuritiladi. Faqatgina ma`bud Indra va Uma ma`budasi o`z aqli yordamida unga erishgani ham bayon etiladi. «Teyttiriy»da qurbonlik hamda o`lim marosimlari bilan bog`liќ ma`lumotlar mavjud. «Katxa»da esa asosiy ikki yo`l ( bilish va bilimsizlik yo`llari haqida so`z boradi. Yoga haqida ham ma`lumot uchratish mumkin. «Isha»da mifologiya bilan bog`liq ma`lumotlar, bilishning asosiy yo`llari haqida ilmlar mavjud.

«Prashana»da hayotning, barcha jonzotlarning paydo bo`lish tarixi, ulardan keyin tabiat, inson uchun zarur bo`lgan oy, kun va yillarning paydo bo`lishi haqidagi falsafiy qarashlar to`plangan. «Mandukya»ga «Om» tushunchasining tahlili kiri tilgan. «Mundak»da kim kimga ilm bera olish xuquqiga ega ekanligi haqida ma`lumotlar mavjud. Upanishadlar hind falsafasidagi Atma va Braxma, ya`ni Ruh va Yaratuvchi o`rtasidagi munosabatlarni ta`riflab, borliq va insoniyatning mavjudlik sababi, ularning bu dunyodagi vazifa hamda burchlari haqida ma`lumot beradi. Upanishadlar mazmun jihatidan sof diniy-falsafiy bo`lishiga qaramasdan o`z davri haqida adabiy va ijtimoiy ( siyosiy ma`lumot beruvchi asar sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Upanishadlarning yaratilish davri meloddan avvalgi VIII-VI asrlar deb taxmin qilinadi. Asar sanskrit tilida bo`lib, keyinchalik barcha hind tillariga tarjima ќilingan. U chet tillardan ingliz, fransuz, rus va nemis tillariga o`girilgan. Upanishadlar ilmi Hindistonda ko`pincha maktab darsliklariga ham kiritiladi. Uning o`qituvchi va o`quvchining suhbati tarzida yaratilganligi maktab o`quvchilari uchun qulay va tushunarli hisoblanadi. Ayniqsa Upanishadlarning hozirgi hindi tilida juda soddalashtirilgan nusxalari bolalar kitobi ko`rinishida Hindistonda juda keng tarqalgan. 3 «Hind eposlari» «Mahakavya» Veda davridan keyin hind jamiyati tarixining ikkinchi muhim davri epik davr boshlandi. Bu davr veda mafkurasi va ma`budlarining boshqa mafkura va ma`budlar bilan almashinish davri hisoblanadi. Bu jarayonning shakllanishiga hind jamiyatida yuz bergan tub o`zgarishlar sabab bo`ldi. Epik davr shaxsning ongi ancha taraqqiy etgan, dunyoќarashi o`zgargan, mamlakatda avvalgidan ko`ra rivojlanganroq bir jamiyat, aniq siyosiy tizimga ega bo`lgan davlat va ijtimoiy munosabatlar shakllangan bir davr bo`ldi. Epik davrning olam, tabiat va inson

haqidagi falsafiy bilimlari o`zgardi, u shu davr jamiyati ongiga mos ilmlar, diniy- falsafiy qarashlar bilan boyidi, Vedalardagi diniy-falsafiy qarashlar ko`proq tarqoq holdagi bilimlar majmuasidan iborat bo`lsa, eposlar mana shu qarashlarning davomi sifatida bir asar mazmunida tizimga solingan holda aniq voqealar asosida yaratildi. Shu bois epik davr insonning olamni o`rganish borasidagi yutuqlari aniqlik va ravshanlik bilan sug`orilgan. Bu jamiyatga qarashlar braxmanizm, vishnuizm va shivaizm oqimlari sifatida kirib keldi va, ayniqsa, vishnuizm «Ramayana» va «Maxabharata» voqealari orqali hind jamiyatdan mus tahkam o`rin egalladi. Eposlar mazmuni afsonaviy bo`lsa-da, vedalardan keyin Hindiston tarixiga oid muhim manba` hisoblanadi. Ular shunisi bilan qim matlidirki, ularda shohdan tortib har bir fuqaroning burch va vazifalari aniq belgilab berilgan. Eposlarning yaratilish davri va ularning yozma adabiyotga kirib kelish masalasiga hind mutaxassislari turli taxminlar bildiradilar. Ayrim taxminlarga ko`ra «Ramayana»ning qisqa mazmuni «Maxabharata» eposining uchinchi kitobi bo`lmish «Aranyakaparva»da yozib qoldirilgan deyilsa, boshqa taxminlarga ko`ra «Maxabharata» personajlari ko`pincha «Ramayana» per sonajlari Ram va Sitalar nomini tilga olib, ularning o`gitlariga amal qilgan holda yashaganliklari haqidagi epizodlar mavjud. Bu mulohazalar «Ramayana» voqealari avvalroq bo`lib o`tganiga ishora qiladi. Lekin hind mutaxassislari ikki eposni til jihatdan qiyoslagan larida «Ramayana» voqealarining avval bo`lib o`tganligini aniqlangan. Ikkala eposda ham juda katta personajlar tizimi mavjud. Ikki eposda ham obrazlar (qaysi obraz bo`li shidan qat`iy nazar) ideal obraz darajasiga yetkazilgan. Eposlar diniy-falsafiy qarashlarga, milliy urf-odatlar va an`analarga, ijtimoiy- siyosiy voqealarga, ma`naviyat va ma`rifatning turli qonun-qoidalariga shunchalik boyki, ma`naviyat va siyosatga oid bu qonun-qoidalar har bir inson rioya qilishi, unga bo`ysunishi lozimligi voqelikka asoslangan turli misollar orqali aniq ifodalab berilgan. O`z mazmun va mohiyatiga ko`ra ikkala epos ham hind ma`naviyatining bitmas tuganmas manbai sifatida hanuzgacha xizmat qilib kelmoqda. Hindiston Bosh Vaziri Javaharlal Neru o`z vaqtida «Maxabharata» va «Ramayana»

eposlariga baho berib: «Men hali tarixda insoniyat ongiga bunchalik uzoq vaqt o`z ta`sirini o`tkazib kelgan hech bir asarni bilmayman» ( degan edi. Eposlarning hind jamiyatida bunday katta ahamiyat kasb etishiga yana bir sabab ikkala epos ham hinduizmning muqaddas kitobi sanaladi. Jumladan, har yili oktabr oyida Dashaxri diniy bayramida «Ramayana» eposi Ram ibodatxonalarida 12 kun davomida beto`xtov o`qib tushi riladi. 13-kuni yovuzlik timsoli hisoblangan Ravanning ramziy qo`g`irchog`i yasalib, omma oldida qo`g`irchoqni yoqib ezgulikning yovuzlik ustidan g`alabasi sifatida bayram qilinadi. «Maxabharata» bilan bog`liq diniy bayramlar ham juda ko`p, jumladan, «Krishna janam ashtami» (Krishna tug`ilgan kuni) yoki «Maxabharata» voqealari bo`lib o`tgan Brajbxumi hududida har yili Krishnaga atalgan bir oy davom etadigan Xoli xalq bayrami fevral-mart oylarida nishonlanadi. «Ramayana» eposi «Ramayan» «Ramayana» hind xalqining sevimli eposlaridan biri bo`lib, u afsonalarga ko`ra Hindistonning shimoli-sharqida joylashgan Ayodxya shohligida meloddan avvalgi ikkinchi ming yiliklarda bo`lib o`tgan voqealarni o`zida aks ettirgan. Yozma adabiyotga esa u eramizdan avvalgi birinchi ming yilliklarda kirib kelgan. «Ramayana» qadimgi sanskrit tilida nazmda yaratilgan. Eposning nomi ikki so`zdan tashkil topgan, sanskrit tilida «Ram» shohning ismi, «ana» «keldi» degan ma`nolarni anglatib, asar «Ram keldi» deb tarjima qilinadi. Ram asarda ikki vazifani: birinchi dan, Ayodxyaning odil shohi vazifasini, ikkinchidan, insoniyatni yovuzlikdan ozod etish uchun kelgan Vishnu ma`buning yerdagi beshinchi tasssumi ma`bud Ram vazifa larini bajaradi. Epos ko`p asrlar davomida xalq og`zaki ijodida yashab kelgan, keyinchalik afsonaviy avliyo Valmiki tomonidan so`zlab berilishi natijasida yozma adabiyotga kirib kelgan. Shu bois Valmiki shartli ravishda eposning muallifi deb qabul qilingan. «Ramayana» yetti kitobdan iborat. Aytilishicha, eposning asosiy mazmuni ikkinchi ( oltinchi kitoblar mazmunida bayon etilgan. Birinchi va yettinchi kitoblar

keyinchalik qo`shilgan bo`lib, ular kirish va xulosa qismlardan iborat. Epos hind adabiyotidagi an`anaviy qoliplash usulida, ya`ni syujet ichida syujet uslubida yaratilgan. Ramayana afsonaviy va fantastik asarlar sirasiga kiradi, chunki undagi voqealar g`ayri tabiiy, inson ongiga sig`maydigan, fantastik voqealar bilan to`la. Voqealarda ertakka xos bo`lgan elementlar, ya`ni turli ma`bud va hayvonlar (maymunlar, ayiq, turli qushlar va boshqalar)ning inson bilan muloqotga kiri shishi, inson bilan birga yovuzlikka qarshi kurashi shi asar voqealarining asosiy qismini tashkil etadi. Hind adabiyotshunosligida ertak janri Ramayana eposidan boshlangan deb hisoblanadi. «Ramayana»ning voqealari bo`lib o`tgan Ayodxya shahri bugungi kunda ham mavjud bo`lib, u hanuzgacha hindularning muqaddas ziyoratgohi hisoblanadi. «Ramayana» eposining qisqacha mazmuni «Ramayana» eposi yaxshilik va yovuzlik o`rtasidagi kurash hamda yaxshilikning yovuzlik ustidan g`alabasini aks ettirgan yirik eposdir. Voqealar tasviri davomida ikki qarama qarshi g`oya tarafdorlarining ayanchli kurashlari ortida hind xalqining azaliy orzu-umidlari, odil shoh haqidagi tasavvurlari, hind ayollarining yorqin timsoli, axloq-odob va ma`naviyat masalalari, milliy va diniy urf-odatlar to`la-to`kis aks ettirilgan. Eposning qisqacha mazmuni quyidagicha: Ayodxya shohi Dasharatxa ko`p yillargacha zurriyotsiz qolib taxt vorisligi haqida qayg`ura boshlaydi. U farzand ko`rish niyatida azizu avliyolar maslahatiga ko`ra katta qurbonlik marosimini o`tkazadi. Natijada u o`zining uch ayolidan bir vaqtning o`zida to`rt o`g`il farzand ko`radi. Birinchi ayoli Koshalyadan Ram, ikkinchi ayoli Kekeyadan Bharata va uchinchi ayoli Sumitradan Lakshman va Shatrugxanlar dunyoga keladi. Barcha o`g`illari ahil va inoqlikda katta bo`ladilar. Dasharatxa ularga siyosat va harbiy ilmlarni, shu bilan bir qatorda shahzoda bo`lish uchun zarur bo`lgan barcha ilmlarni mukammal o`rgatadi. Eng katta o`g`li Ram o`g`illari orasida har tomonlama yetuk bo`lib yetishadi. U husn, zehn, tezkorlik, odillik va xalqparvarlikda ukalaridan ancha o`tkir bo`lgani sabab shohning ham, xalqning ham unga mehri va hurmati o`zgacha edi. Shu bois

Dasharatxa Ramni bosh farzand hamda yetuk shahzoda sifatidla o`zidan keyingi taxt vorisi deb e`lon qiladi. Dasharatxaning ikkinchi ayoli Kekeyaning yovuz fe`lli bir oq sochi bor edi. U Kekeyaning o`g`li Bharataning enagasi edi. Shu ayol Kekeyaning ongini zaharlab, agar Ram kelajakda shoh bo`lsa undan keyin taxtga uning o`g`illari o`tirishi, uning o`g`li Bharata esa borib-borib taxtdan butunlay mahrum bo`lishini uqtira boshlaydi. Bundan cho`chigan malika Kekeya o`g`lining kelajagidan xavotirla nib qanday qilib bo`lsa ham taxt vorisi qilib o`zini o`g`lini o`tkazish yo`lini izlay boshlaydi. Bu yo`lda unga albatta o`sha yovuz enaga yo`l ko`rsatadi. Bir vaqtlar shoh Dasharatxa Kekeyadan juda xursand bo`lgan vaqtida unga ikki shartini bajarishga va`da bergan bo`ladi. Shu va`dani enaga Kekeyaga eslatadi va bundan foydalanish vaqti kelganini aytib ikki shart evaziga Ramni o`n to`rt yilga o`rmonga surgun qilish, taxt vorisi deb Bharatani e`lon qilishni talab etish lozimligini uqtiradi. Hind jamiyatida esa shohning o`z va`dasidan qaytishi uning el-yurt oldida obro`sizlanishiga, elning unga nisbatan ishonchi yo`qolishiga olib kelishi aniq edi. Shu sabab bu gapni eshitgan Dasharatxa boshi berk ko`chaga kirib qoladi. O`z va`dasini qanday bajarishni bilol magan shoh kundan kun o`yga tolib, bir qarorga kela olmay so`nib boradi. Buni ko`rgan Ram otasidan uning g`amginlik sababini so`raydi. Bu savolga otasidan javob ololmagach Ram boshqalardan so`rab surishtirib haqiqatni bilib oladi. U otasining yoniga borib Kekeyaga bergan va`dasiga vafo qilishini va hech ikkilanmay Bharatani taxt vorisi deb e`lon qilishini so`raydi. Dasharatxa bunga ko`nmaydi. Ram esa shoh so`zida turmasligi saltanatga putur yetkazishi, xalq oldida «yolg`onchi shoh» degan dashnom olishi surgundan ko`ra og`irroq ekanligini otasiga uqtirishga harakat qiladi, lekin bu qaror nohaq qaror ekanligini anglagan shoh Ramning gapiga ko`nmaydi. Ram uchun esa o`zidan ko`ra otasi va salatanatning xalq oldida obro`si qimmatliroq bo`lganligi sababli o`z xohishiga ko`ra otasining va`dasini amalga oshirish uchun o`rmonga ketadi. U bilan birga uning ayoli Sita va ukasi Lakshman lar ham birga ketadilar. Bharata esa taxt vorisi deb e`lon qilinadi. Ramga cheksiz mehrli bo`lgan shoh bu ayriliq va nohaqlikka chiday olmay ,vijdon azobida qiynalib, kasal bo`lib

olamdan ko`z yumadi. Bu paytda Bharata onasining yurti Kashmirda dam olib yurgan edi. Ayodxyaga qaytganida xalq uni nafrat bilan qarshi oladi. Saroyda ham barchani motam kayfiyatida ko`rib Bharata hech narsani tushunmaydi. Lekin haqiqatni bilgach onasidan qattiq ranjiydi, u bilan aytishib qoladi. O`z o`g`lini el- yurt oldida sharmisor qilgan onadan Bharata yuz o`giradi va akasi Ramni olib kelish uchun uni qidirib o`rmonga yo`l oladi. Lekin Bharata Ramni topib uni taxtga qaytishini iltijo qilib so`raganida Ram shoh amri farmon, uni faqat bajarish lozim deb 14 yilgacha Bharataning taxtda hukmronlik qilishini buyuradi. Bharata ham akasi kelmagach shoh bo`lishdan bosh tortib akasining oyoq kiyimini taxtga qo`yib, boshqarishni vazir larga topshirib o`zi boshqa o`rmonga ketadi. Bu davr mobaynida o`rmonda turli voqealar bo`lib o`tadi. Ram yovuz kuch Ravanni yengadi. Lanka yurtidagi xalqni yovuz shoh Ravan azobidan qutaradi. 14 yil o`tgach Ram yana Ayodxyaga qaytib kelib o`z taxtida odil shoh sifatida taxtni boshqara boshlaydi Asarda g`oya va personaj. Eposning asosiy g`oyasi yovuzlik va yaxshilik o`rtasidagi kurash va bu jarayonda Yaratgan Ram qiyofasidagi tajassumining yaxshilik himoyasi uchun kelganidir. Eposning asosiy maqsadi haqiqat va yaxshilik Yaratgan tomonidan qo`llanishi, yovuzlikning g`alabasi vaqtincha ekanligini ko`rsatishdan iborat. Asarda bu Ram obrazida o`z ifodasini topgan. «Ramayana» eposi orqali hind jamiyatiga buyuk Ram ma`budi kirib kelgan. U epik davr ma`budi, endi hind xalqi veda davri ma`budlari Agni, Indra, Surya yoki Rudra kabi ma`budlarga emas Ramga sig`inadilar, ya`ni Yaratuvchi endi ular uchun Ram qiyofasida kelgan. Asar qadimiy hind xalqining diniy-falsafiy qarashlari bilan yo`g`rilgan. Shu bois «Ramayana» hinduizmning muqaddas kitobi sifatida tan olinadi. «Ramayana» hind adabiyotining an`anaviy qoliplash usulida, ya`ni syujet ichida syujet usulida yaratilgan. Asar ichida asarga bog`liq bo`lmagan bir qancha turli hikoya va voqealar tasvirini kuzatish mumkin. Shuning uchun «Ramayana» ko`p syujetli va ko`ppersonajli asarlar qatoriga kiradi. «Maxabharata»ga nisbatan «Ramayana» bir muncha mustaqil adabiy asar ko`rinishiga ega.

Eposdagi obrazlar tizimi asar bosh g`oyasiga bo`ysungan holda yaxshilik himoyachilari va yovuzlik vakillari tizimidan iborat. Haqiqat va yaxshilik tanta nasi uchun kurashuvchi obrazlardan Ram boshchiligida uning onasi Koshalya, rafiqasi Sita va uning otasi, Ramning ukalari Lakshman va Bharata, o`rmonda ularga haqiqat himoyasi uchun kurashda katta yordam bergan maymunlar shohi Xanuman va boshqa bir qancha kichik-kichik personajlar guruhini sanab o`tish mumkin. Yovuzlik timsolidagi obrazlarga Lanka yurtining yovuz shohi Ravan, shoh Dasharatxaning ikkinchi ayoli Kekeya, uning enagasi, o`rmondagi Xanumanga qarshi chiqqan maymunlar guruhi, Ravan salatanatidagi uning tarafdor lari va boshqalar kiradi. Ram (Ram) Ayodxya shohi haqiqat va yaxshilik timosli. Hindiston tarixida eng odil va xalqparvar shoh sifatida nom qoldirgan. Darhaqiqat, asar voqealari rivojida Ram eng ideal obrazdir, uning farzand, umr yo`ldosh, aka yoki shoh sifatida aytgan har bir so`zi, bosgan har bir qadami barcha ibrat sifatida yaratilgan. Hind jamiyatida har bir odil shoh yoki aqlli farzand, namunali umr yo`ldosh va mehribon aka doim Ram obraziga qiyoslanishi an`anaga aylanib ketgan. Hindistonda hatto ayrim partiyalar Ramning so`zlarini o`z partiyalarining shiori qilib olgan, hind jamiyatida esa «Ram rajak din», ya`ni «Ram hukmronlik qilgan davr» degan frazeologik birikma ham bor. Sita (Sita)Ramning umr yo`ldoshi, hind jamiyati tarixida ideal ayol bu Sitadir. Uning go`zal husnidan tashqari axloq odobi, muomala madaniyati, o`z oilasi va umr yo`ldoshiga bo`lgan sadoqati kabi ichki go`zalliklari har qanday ayolga namuna bo`ladigan darajada kuchlidir. Eposda «Sitaning pokdomonligiga hatto ma`budlar ham ta`zim qiladi» deb berilgan ta`rif u haqda to`liq tasavvur xosil qilishga yordam Sitaning husni va axloqiga hatto yovuz Ravan ham bir ko`rishda oshiq bo`lib qoladi va uni o`rmondan o`g`irlab ketadi. Lekin Sita har qanday sharoitda ham o`z umr yo`ldoshi Ramga sodiq qoladi. Ram va Sita juftligi Hindistonda namunali oila juftligi sifatida tan olinadi. Koshalya (Koshalya) Ramning onasi. Ayodxya shohi Dasharatxaning birinchi malikasi. Aql va odobda tengi yuq ayol. Unga, farzandlariga qilingan har

qanday fitna va nohaqliklardan keyin ham o`zini vazmin va oqilona tuta oladigan, vaziyatni yumshatishda dono maslahatlari bilan saroyda ahillik muhitini yaratishga intilib yashagan ayol. Bharata (Bharata) Kekeyaning o`g`li. Aqlli va haqgo`y, o`z aka-ukalariga mehribon. Bharata onasining qilgan xatosi tufayli ma`lum vaqtgacha saroy ahli va xalqning nafratiga uchraydi. Lekin u adolat yuzaga chiqarmagunicha tinchimaydi. Akasidan avval taxt vorisi bo`lishni u o`ziga tuhmat deb biladi va xalq oldida o`z nomini oqlashga erishadi. Bundan keyin u avvalgidan ham ko`proq xalqning hurmatiga sazovor bo`ladi. Hindiston tarixida adolatli shahzoda sifatida nom qoldirgan. Lakshman (Lakshman) Ramning ikkinchi ukasi. U Ramni o`zining qondosh akasi Bharatadan ham ko`proq hurmat qiladi. Bharata taxt vorisi deb e`lon qilinganida o`z akasidan yuz o`giradi va Ram bilan o`rmonga surgunga jo`nab ketadi va u yerda 12 yil sadoqat bilan akasi Ram va kelinoyisi Sitaga xizmat qiladi. Ravana (Ravan) Shri Lanka yurtining shohi va eposda yovuz kuchlar timsoli. Lanka xalqi uning azoblaridan to`yib ketgan, lekin unga hech kimning kuchi yetmas edi. Faqat ma`bud Ramgina unga bas kelib xalqni uning yovuz changalidan ozod qiladi. Xanuman (Hanuman) Ramning o`rmondagi hamkori, maymunlarning adolatparvar shohi sifatida tanilgan. Sitani Ravan changalidan qutqarishda va, umuman, Ravanni yakson etishda Ramga o`z maymunlari bilan katta yordam ko`rsatgan. Ramayanadan keyin Xanuman ma`bud sifatida tan olinadi. Bu personajlar bilan bir qatorda yana bir qancha haqiqat va ezgulik himoyachilari obrazi mavjudki, ularning barchasi hind adabiyotida folklor obrazlarga aylanib ketgan va hind xalqi uchun eng qadrdon obrazlardir.

Adabiyotlar ro`yxati 1. Abramovich G. L. Vvedeniye v literaturovedeniye. M., 1970 2. Adabiy tur va janrlar. T., 1992. 3. Analiz literaturnogo proizvedeniya L., 1976 4. Ashurboyeva. Dj. Saadat Xasan Minto i yego novelistika. Avtoreferat dissertatsii. T.,1969 5. Barannikov. A.P. Obrazi sovremennoy prozi Hindustana 4., II A. 1930 6. Braginskiy. I.S. Problemi vostokovedeniya. M., 1974 7. Bichixina. L.V., Dubyanskiy A.M.. Tamilskaya literatura. M., 1987 8. Voprosi istorii, ekonomiki i kulturi narodov Sredney Azii. 9. Vzaimodeystviye kultur Vostoka i Zapada. M.,1987 10. Gamayunov L.S.. Indiya. M., 1972 11. Gavryushina N., Payevskaya YE.. Ocherk razvitiya indiyskoy literaturi novogo vremeni v knige «Novaya istoriya Indii». M., 1996. 12. Grinser. P.A. Osnovniye kategorii klassicheskoy indiyskoy poetiki. M., 1986 13. Genezis romana v literaturax Azii i Afriki. M.,1980 14. Glebov, N.V., Suxachev A.S. Literatura urdu. M., 1967 15. Yermakova. Otrajeniye natsiolnalno osvoboditelnogo dvijeniya v literature xindi, 1976 16. Ivbulis. V.Y. Literaturno-xudojestvennoye tvorchestvo R.Tagora, Riga, 1981

Похожие

Qadimiy Hindiston subkontinentidagi adabiy-tarixiy jarayon

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti