Qadimgi hind adabiyoti va Vishakxadatta ijodi - Литература - Рефераты

Qadimgi hind adabiyoti va Vishakxadatta ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2104 KB

Qadimgi hind adabiyoti va Vishakxadatta ijodi Reja: 1. Romanist Dandin 2. Romanis Dandin 3. Qadimiy hind satirasi. Haribxadra ijodi 4. Hindistonda forsiyzabon adabiyot 5. Amir Xusrav Dehlaviy

Vishakxadatta ham hind dramaturglari va satiriklari qatoriga kiradi. V- VI asr oxiri va VII asr boshlarida yashab o‘tgan deb taxmin qilinadi. Vishak - xadatta, asosan, dramalar yaratgan. Uning hayoti haqida aniq ma’lumot yo‘q. Uning ilmli, ziyoli va yaxshi ta’minlangan oiladan chiqqan shaxs bo‘lganligi uning asarlaridan ma’lum bo‘ladi. Dramaturgiyada Vishakxadatta tarixiy drama asoschisidir. Uning bizgacha yetib kelgan asarlari quyidagilar: Ragxavananda ( Ragxavananda «Ramayana»dan olingan. Abxisarikavanchitaka ( «Sevgilisiga aldangan» Devichandragupta ( «Chandragupta va malika» Mudrarakshasa ( «Rakshas ministrining muhr» Bu asarlar orasida «Mudrarakshasa» dramasi Vishakxadattaga shuhrat olib kelgan. Asar tarixiy syujet asosida yaratilgan. Dramadagi voqealar Chandragupta Mauriyalar sulolasi hukmronlik qilgan davrga oiddir. Qadimgi hind dramaturglari va yozuvchilari, ko‘pincha, afsona yoki eposlarga tayanib ijod qilgan bo‘lsalar, Vishakxadatta tarixiy voqealarga murojaat etgan. Uning pyesalarida uydirma yoki fantaziyalar uchramaydi. Muhabbat bilan bog‘liq syujetlar ham kiritilmagan. Faqat siyosat va hukumat ishlariga oid voqelargina tasvirlangan. «Mudrarakshasa» siyosiy dramadir. Dramada Rakshasa va Chanakya o‘rtasidagi siyosiy muammo ko‘tarilgan. Chanakyalar ( uzoqni ko‘ruvchi, qahri qattiq, o‘z manfaati yo‘lida hech narsadan tap tortmaydigan sulola vakilllari. Rakshasalar esa ularning aksi bo‘lib, juda ishonuvchan, vijdonli va olijanob insonlar vakilidir. Mana shu ishonuvchanlik Rakshasalarning barcha niyat va rejalarini puchga chiqaradi. Asar yakunida «Mauriyalar saltanati ikki mamlakatni boshqaradi» ( degan fikr bilan chiqqan Chanakyalar g‘olib chiqadilar. Dramada ayol obrazi deyarli yo‘q. Pyesa prolog bilan boshlanadi. Sahnada taniqli vazir Chanakyaning ovozi eshitiladi. U braxman kastasi vakili bo‘lib, Chandraguptaning ishongan vaziri. U saroyda shoh Chandraguptaga qarshi bir fitna uyushtiri layotganini sezadi. Avvalgi taxtdan ag‘darilgan vazir Rakshasa Chandraguptaning vazirlari bilan til birik tirib unga qarshi ig‘vo uyushtirayapti deb o‘ylaydi. Chanakya Rakshasaning o‘z

shohiga sodiq qolganligidan hayratda qoladi va uni Chandragupta tomonga o‘tishiga harakat qiladi. Rakshasaning muhr bosadigan uzugi uning qo‘liga tushib qoladi. Uzukni Rakshasa oilasini yashirib yurgan savdogar Chandidas uyida qo‘lga kiritadi. Savdogar Chanakya ig‘vosiga qo‘shilmaydi, shu sababli Chanakya uni qamoqqa tashlaydi. Rakshasa uning odamlari o‘ldirilganini eshitib endi Chandragupta bilan Chanakyani urishtirib qo‘yish yo‘liga o‘tadi, lekin Chanakya buni ham bilib qolib, bu ig‘voni Rakshasaning o‘ziga qarshi ig‘voga aylantirib yuboradi. Uchinchi qism Chandragupta bilan Chanakya to‘qnashuvi haqida. To‘qnashuv qisqa vaqt davom etadi. Chunki ikkovi ham bir-birini yaxshi bilgani uchun masala tez hal bo‘ladi. Chandragupta Chanakyasiz ish tutishga o‘tib oladi. Rakshas esa bundan foydalanadi. Chanakyaga aynan shu narsa kerak edi. Chanakya Rakshasa muhridan foydalanib Rakshasani Chandragupta tomoniga o‘tkazish haqida bir xat uyushtiradi. Uning bu ishidan sheriklari nafratlanadi va shoh o‘g‘li tomonidan o‘limga hukm qilinadi. Asar yakunida Chanakya Rakshasani Chandraguptaga xizmat qilishga rozi qiladi. Tayanch so‘z va iboralar: Ragxavananda, Ramayana, Devichandragupta, sevgilisiga aldangan, Abxisarikavanchitaka, Chandragupta, malika, Mudrarakshasa, Rakshas ministrining muhri, Chandragupta, Mauriya, Rakshasa, Chanakya 3 Romanis Dandin Dandin Hind adabiyotining Dandin yashagan davri sanskrit adabiyotining tugab borishi va mahalliy tildagi adabiyotlarning shakllana boshlanish davriga to‘g‘ri keladi. Bu Guptalar sulolasi hukmronlik qilgan davr edi. Bu sulola davrida Hindistonni katta bir markaziy davlatga aylantirib, uni har tomonlama rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi. Matematika, astronomiya, grammatika, falsafa, adabiyot va boshqa fanlar bo‘yicha yirik ( yirik ilmiy ishlar, izlanishlar va tadqiqotlar aynan shu davrda amalga oshirildi. Adabiyotda she’riyatga oid katta-katta ilmiy risolalar

bir yaxlit asar sifatida bunyodga keldi. Aryabxattaning matematika bo‘yicha, Paninining grammatika bo‘yicha yirik asari, dramaturgiyada Kalidasa ijodi va boshqalar shu davr bilan bog‘liq, shu jumladan, Dandin ijodi ham Guptalar davriga to‘g‘ri keladi. U sanskrit tilida ijod qilgan oxirgi yozuvchilardan biri hisoblanadi. Hind adabiyotida eramizdan avval janr turlari juda kam bo‘lgan. Ular, asosan, nazmda yaratilgan adabiyot bo‘lgan. Eramizning birinchi ming yilligiga kelib hind adabiyotida ham turli nasriy janrlar shakllana boshladi. Ulardan biri «nasriy qissa», ya’ni bugungi kun adabiyotidagi «roman» janri bo‘lib, uning bunyodga kelishi Dandin ijodi bilan bog‘likdir. Ma’lumotlarga ko‘ra, Dandin eramizning VI-VII asrlarida yashab o‘tgan. Uning qayerda yashagani faqat taxminlarga asoslanadi. U yoki Magadxada (Janubiy Bihar hududi) yoki Malva shohligida yashagan deb taxmin qilinadi. Dandin asari ko‘proq yoshlarga mo‘ljallangan. Uning asarlarida yoshlarning qanday yashash kerak degan savoliga javob g‘ayri tabiiy ma’noda jaranglaydi. Uning dunyoqarashi hech bir yozuvchi yoki shoir dunyoqarashi bilan mos kelmaydi. Dandinning o‘z asarlarida ko‘tarib chiqqan ma’naviyat adabiyotning va axloq ( odobning normalariga javob bermaydi. Dandin o‘ziga xos bir shaxs bo‘lib, hayotni u diniy nuqtai nazaridan, yoki axloq ( odob nuqtai nazaridan emas, balki zamon talabi, dunyoviy rohat nuqtai nazari bilan o‘lchagan va shunday baholashni to‘g‘ri deb hisoblagan. Jumladan, u «Sevgi qoidalari» nomli asarida shunday deb yoshlarga nasihat qiladi: «Avval hayot qonunlari bilan tanishgach, sovg‘alar, g‘alabalar, savdo va to‘lovlar yoki bo‘lmasa meros va shunga o‘xshash boshqa turli yo‘llar bilan orttirilgan boylikka inson, avval, o‘z uyini qurib, so‘ngra dunyoviy hayot lazzatini olib yashashi lozim. Buning uchun u taraqqiyparvar insonlar yashaydigan shahar bo‘lmish poyta xtlarda yoki biron bir katta shaharning markaziy qismlarida, ya’ni o‘z hunari va kasbiga mos yerda yashashi lozim. Bundan tashqari u shahar tashqarisida, biron bir suv bo‘yida o‘ziga dala hovli, mehnat qilish uchun maydoncha va oromgoh qurib olishi lozim» ( deb yoshlarga yaxshi yashash yo‘llarini o‘rgatadi. Keyin kasblar va hunarlarning turlari haqida ham so‘z yuritadi. Yoshlar peshindan keyin, albatta, o‘zlariga oro berib ko‘chalarga, bog‘-rog‘larga

sayr qilgani, sevgi onlarini o‘tkazish uchun chiqishlari, musiqa eshitib, raqsga tushib dam olishlari lozim ( degan fikrlarni bildiradi. Ayrim kunlari ibodatxonalarga ham borib, u yerda go‘zal nasihatlarga ham quloq solib turishlari, teatrlarga va geteralar raqsini tomosha kilgani, san’at va madaniyat bahslari bo‘ladigan maxsus joylarga ham borib turishlari kerakligini ta’kid laydi. Dandin asarlarining o‘quvchilari asosan savdogar va sudxo‘rlarning boylikdan taltayib ketgan farzandlari, saroy ahli, doim rohat farog‘atda yashovchi puldor shaxslardir. Uning asarlarining qahramonlari ham, asosan, jamiyatning shu turdagi vakillari bo‘lgan. Hind mutaxassislarining fikricha, Dandin asosan uch asar muallifidir. Ulardan faqat ikkitasi bizgacha yetib kelgan. «Dashakumaracharita» axloq ( «O‘n shahzoda sarguzashti». «Kavyadarshana» axloq ( «SHe’riyat ko‘zgusi» Hind mutaxassislari Dandinning «O‘n shahzoda sarguzashti» asarini o‘qishdan avval uning «SHe’riyat ko‘zgusi» asarini o‘rganishi lozim deb hisoblaydilar. Chunki ularning aytishicha, Dandinning she’riyatga bag‘ish langan asarini o‘qigan kishigina uning «O‘n shahzoda sarguzashti» nomli romanining mag‘zini to‘g‘ri tushunib yeta oladi. Dandinning «O‘n shahzoda sarguzashti» asari axloq – odob chegaralarini buzgan holda yaratilgan asar bo‘lishiga qaramasdan hind jamiyatida juda katta shuhrat qozongan. U nafaqat o‘sha davrda, hattoki, bugungi kunda ham hind xalqi tomonidan juda sevib o‘qiladi. Hindlar bu asarga «Uch dunyoni zabt etgan shoh asar» deb baho berganlar. «O‘n shahzoda sarguzashti» asarida shahar hayoti tasvirlanadi. Romanda tasvirlangan shaharlarning nomi va voqealarning mazmunidan asarning yaratilgan davrini aniqlashga harakat qilingan. Unga ko‘ra roman eramizning taxminan 585 yilida yaratilgan. Roman kirish, sargu zashtlar qissasi va epilogdan iborat. Lekin ayrim sanskrit adabiyoti mutaxassislarining aytishicha, kirish va epilog boshqa shaxs tomonidan yozilgan. Romanning kompozitsion qurilishi «Panchatantra» yoki «Ming bir kecha» asarlarining kompozitsion quri lishini eslatadi, ya’ni qadimiy hind adabiyotidagi

an’anaviy qoliplash usulidan foydala nil gan. Bosh syujetga kiritma syujet sifatida kichik-kichik voqealar tafsiloti ulanib ketaveradi. Asarning voqeasi Magadxa va Malva shohliklarining o‘zaro urushidan iborat. Urushda yutqazgan Magadxa shohi o‘z malikasi bilan o‘rmonga tarki dunyo qilib ketadi. U yerda ular bir o‘g‘il ko‘radilar. Uning ismini Rajavaxan deb qo‘yadilar. U katta bo‘lgach o‘z do‘stlari bilan juda ko‘p sarguzashtlarni boshidan kechirib Magadxaga boradi va u yerda otasi qo‘lidan chiqargan taxtni qo‘lga kiritadi. Otasi esa an’anaga ko‘ra taxtni o‘z o‘g‘liga taxt vorisi sifatida topshiradi. Romanda Rajavaxan va uning do‘stlarining sargu zashti kichik-kichik mustaqil hikoyalar tarzida kiritil gan. Dandin romandagi kiritma syujetlarda folklor syujetlardan foydalangan, natijada asar juda qiziqarli bo‘lib chiqqan. Jumladan, «Qahri qattiq xotin» haqidagi hikoya xalq orasida yuradigan hikoya syujetidan olingan. Bir adabiy turga kiruvchi roman va hikoya janrlari o‘rtasida o‘zaro ichki bog‘liqlik mavjud. «O‘n shahzoda sarguzashti» asarida bir qancha hikoyalarning bir qahramon yoki bir voqea atrofida mujassamlashuvi natijasida mustaqil bir roman paydo bo‘lgan. Shu sabab asarni qoliplangan qissa yoki roman deb atash mumkin. Lekin «Panchatantra» asariga qaraganda «O‘n shahzoda sarguzashti» tarkibidagi hikoyalar kompozitsion tuzili shi jihatidan bir-biriga ko‘proq bog‘liqdir. Roman shahzodalarning sarguzashtlari bilan bog‘liq bo‘lganligi sabab ularda turli noo‘rin voqealar, man qilingan turli suyak o‘yinlari, yolg‘onlar, o‘g‘irliklar, o‘z maqsadiga erishish yo‘lida qilingan sotqinliklar va shunga o‘xshash axloqiy noto‘g‘ri hisoblangan voqealar tasvirlangan. Hikoya qahramonlari shohlar, saroy ahli, braxmanlar, darveshlar, monaxlar, savdogarlar, geteralar, enagalar, sevishganlar va boshqalar Hikoyalarda g‘ayri tabiiy voqealar, firibgarliklar, yovuz kuchlar harakati, sehr-jodu kuchlaridan foydalanish, xullas fantastika katta o‘rinni egallaydi. Hikoyalarda ishtirok etuvchilarning soni juda ko‘pchilikni tashkil etadi. Personajlar ko‘pligidan mual lif ham ayrim o‘rinlarda ularning nomlarini ham unutib qo‘yadi. Sevgi mojarolariga juda katta o‘rin berilgan.

Asarning boshqa asarlardan tubdan farqi shundan iboratki, personajning har qanday hatti harakati, yolg‘onchi yoki sotqinligi, pastkash yoki xudbinligi o‘z maqsadiga erishish yo‘lidagi oddiy bir zarurat sifatida muallif tomonidan tanqid ostiga olib emas, balki qo‘llab quvvatlagan holda tasvirlangan. Maqsadga erishish esa har bir insonning bu dunyoda haq axloq ( huquqi deb hisoblaydi muallif. Dandin bu voqealarni juda qiziqarli tilda ifoda etgan. Roman personajlarining tilida ishlatilgan iboralar xalq og‘aki ijodidan olin gan bo‘lganligi hamda asarning komik asarlarga o‘xshab yozilganligi hind kitobxoni diqqatini o‘ziga jalb eta oladi va kitobxon uni juda sevib o‘qiydi. Asarda tanqid ham yo‘q emas va u o‘z o‘rnida ustalik bilan ishlatilgan. Dandin monaxlarni, braxmanlarni, geteralarni ham ayrim voqealar tasvirida tanqid ostiga oladi. Dandin jamiyatdagi turli ijtimoiy guruhlarning o‘zaro munosabatlarini o‘rganib, ularning munosabatiga tanqidiy baho beradi. Romanda savdogarlarning shohlar bilan munosabati, shohlarning geteralarga va boshqa diniy guruhlarga bo‘lgan munosabatlariga ham alohida ahamiyat berilgan. Dandin qahramonlari uchun hayotda barcha muammoni hal qiluvchi, inson uchun eng katta baxt keltiruvchi narsa bu pul va boylikdir degan g‘oya yetakchi o‘rinni egallaydi. Ulardan keyin esa hayotiy lazzatlar, aysh-ishrat va ishq hayotni go‘zallashtiruvchi omil sifatida tasvirlanadi. Dandin qahramonlari faqat bugungi kun xursandchiligi bilan yashaydigan, ertangi kun bilan ishi yo‘q shaxslardir. Shu sabab ham ular rohat ( farog‘at, aysh-ishrat va sevgi yo‘lida hech qanday razilliklardan, xudbinliklardan bosh tortmaydilar. Dandin bu asarda hech kachon xalq hayoti, uning manfaatlarini tasvirlashni maqsad qilib qo‘ymagan bo‘lsada, ayrim joylarda oddiy xalq hayoti bilan ham tanishish mumkin. Masalan, ochlikdan qiynalayotgan oddiy xalqni shilib yashayotgan puldorlar emas, aksincha mehnatkash xalq azob chekayotgani ochiq(oydin bayon etiladi. Romanda o‘z xo‘jayiniga sodiq qullar hayoti, dinga ko‘r-ko‘rona ishonchdan xudoning sodiq quliga aylangan qariyalar hayotini tasvirlovchi epizodlar qatorida xalqning bu tarzdagi xayotdan norozilik ovozi ham eshitilib turadi.

Dandinning «O‘n shahzoda sarguzashti» asari hind adabiyotidagi roman janrining dastlabki namunasidir. Uning mazmuni, tuzilishi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar hind xalqi uchun sevimli asarlar sifatida mutolaa qilinadi. Dandin o‘z kitobxoniga adabiyotda deyarli uchramaydigan axloqsizlikni, yashashdan maqsad hayot lazzatini har qanday yo‘l bilan bo‘lsa-da totish ekanini yashashning eng to‘g‘ri yo‘li sifatida uqtira olgan dastlabki va yagona yozuvchidir. Hind adabiyotida Dandindan keyin ham, undan oldin ham hech bir muallif o‘z mazmuni va mohitiyaga ko‘ra noo‘rin sanalgan asar yaratmagan shu bois u hanuzgacha takrorlanmas bir asar sifatida baholanadi. Dandinning «SHe’riyat ko‘zgusi» asari ham hind she’riyati nazariyasiga oid qimmatli asarlardan. Dandin bu asari bilan o‘zining sanskrit she’riyati ilmini qanchalik chuqur egallaganligini namoyon qilgan. Asar uch qismdan iborat: Birinchi qismda adabiy turlar va uslublar hakida so‘z boradi. Ikkinchi qism esa so‘z bezaklarining turlari haqida. Uchinchi qismida she’riyatni bezash usullari haqida so‘z boradi. Dandinning aytishicha, she’riyat ilmiga uzoq mehnat natijasidagina erishish mumkin. Buning uchun ilm ma’budasi Sarasvatiga ibodat qilish lozim deb targ‘ib etadi. Bu asarda she’riyatning eng nozik tomonlari haqida nazariy ilmlar to‘plangan, jumladan, so‘zning kitobxonga ta’siri, tinglash ta’siri va boshqalar haqida ma’lumot olish mumkin. SHe’rda go‘zal so‘zlarning kitobxonga ta’siri natijasidagina she’rning muvaffaqiyatiga erishish mumkin deb yozadi Dandin. Umuman olganda, «SHe’riyat ko‘zgusi» asari Dandinning qadimiy hind she’riyati ilmiga qo‘shgan katta hissasi bo‘lib, uning tarkibidagi qonun ( qoidalar bugungi hind she’riyatida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Dandinning bu asariga keyingi davr nazariyotchilari ham murojaat etib, asarga yuqori baho berganlar. Dandin qadimgi hind adabiyotida roman janriga asos solgan yozuvchi. Uning yuqorida tilga olingan ikki asari biri birinchi roman sifatida, ikkinchisi she’riyat nazariyasidagi o‘ziga xos qonun-qoidalar majmuasi sifatida hind adabiyotida ko‘pgina kitobxon va mutaxassislar e’tiborini qozongan. Bu asarlar, biri syujet va mazmun boyligi bilan, ikkinchisi nazariy jihatdan boyligi bilan, Dandinning

qobiliyatli va o‘ziga xos dunyoqarashga ega bo‘lgan takrorlanmas adib ekan ligini ko‘rsatadi. Qadimgi hind adabiyoti agar ikki yo‘nalishda axloq ( she’riyat nazariyasi va badiiy adabiyot yo‘nalishlarida rivojlanib kelgan bo‘lsa, Dandin ikkala yo‘nalishni ham o‘zining bebaho ikki asari bilan boyitgan. Shu bois, hind romanchiligi deganda, dastlab, Dandinning «O‘n shahzoda sarguzashti» nomli asari tilga olinadi. SHe’riyat ilmi deganda esa nazariyotchilar Dandinning «SHe’riyat ko‘zgusi» asarini o‘rganishni she’riyat ilmining asoslarini o‘rganish bilan barobar deb hisoblaydilar. Dandin boshqa asarlar ham yaratgan bo‘lishi mumkin, lekin aniq ma’lumotlar bo‘lmaganligi sabab Dandinning shaxsiyati va ijodi shu ikki asar asosida o‘rganiladi. 4 Qadimiy hind satirasi. Haribxadra ijodi Haribhadra Qadimiy hind adabiyotida Bharatrixari ijodida va, qisman, Dandin ijodida tanqidiy adabiyot shakllana boshlangan. Taraqqityot ilgari surilgan sari tanqid ham shunchalik kuchga kira boshlaydi. Qadimiy hind adabiyotida xuddi shunday tanqid satira darajasiga ko‘tarilganligini Haribxadraning «Dxurtakxyana», ya’ni «Firibgarlar haqida qissa» nomli asarida yaqqol kuzatishimiz mumkin. Bu asar melodning VIII asrida yashab ijod etgan yozuvchi va olim Haribxadra Suri tomonidan yozilgan. Bu asarda bir tomondan, hind reaksion g‘oyaparastlari, ikkinchi tomondan, saroy adabiyoti tanqid ostiga olingan. Qissaning mazmuni quyidagicha: O‘sha vaqtlarda, ya’ni butun Hindiston bo‘ylab odatda yomg‘ir mavsumi boshlanganida Ujjayn shahrining maydonlaridan birida ko‘plab firibgarlar yig‘iladilar. Ular orasida shundaylari ham bor ediki, ular firibgarlikda boshqa firibgarlardan ustun turar edilar. Bular Muladeva, Kandarika, Elashadxa, Shasha va ayyor qiz Kxandapana edilar. Ularning hammasini sovuq va ochlik qiynar edi. Yomg‘ir vaqtida ularning firibgarlik ishlari to‘xtab qolar va ular qanday qilib bo‘lmasin ovqatlanish va isinish yo‘llarini qidirishar edi.

Shunda Muladeva o‘ylab-o‘ylab bir taklif kiritadi: «Hamma o‘zi haqida gapirib bersin va kimning aytganlari rost deb tan olinmasa, o‘sha hammamizni qornimizni to‘ydirishi kerak bo‘ladi. Agarda Braxmanlar, Upanishadlar, Puranlar, Ramayana va boshqa muqaddas kitoblarda aytilgan gaplar yordamida uning aytganlari rost ekanligi isbotlansa, u holda o‘sha firibgar «firibgarlar shohi» deb e’lon qilinadi va uning sharafiga ziyofat beriladi» ( deydi. Taklifga hamma rozi bo‘ldi va hamma birma ( bir o‘zi haqida turli to‘qima va yolg‘on voqealarni so‘zlab bera boshladi. Masalan, Muladevaning hikoyasi quyidagidan iborat bo‘ldi: «Eshitinglar, yoshlik vaqtimdagi kunlardan birini gapirib beraman. Bir kun men o‘z omadimni qidirib ketdim. O‘shanda juda yosh edim. Suv uchun bir qovoq oldim, qo‘limga bir soyabon oldim va yo‘lga tushdim. Yura-yura to‘satdan oltindek tovlanib turgan urush xudosi Skanda ibodatxonasiga duch kelib qoldim. Birdan, qayerdan paydo bo‘ldi bilmayman, bir qutirgan fil men tarafga qarab chopib kelayotganini ko‘rib qoldim. Uning vajohatini ko‘rib qo‘rqib ketdim. Hech qayerga qochishning iloji yo‘q edi. Qo‘rquvdan men tezda qovoqni ichiga kirib oldim. Fil ham qovoq ichida izimdan olti oy quvladi. «Nega u meni tinch qo‘ymayapdi», ( deb o‘yladim va qovoqdan xuddi do‘zaxdan otilib chiqqandek chiqdim. G‘azabdan fil ketimdan yana quvlay boshladi. Biroq qovoqdan chiqa turib fil o‘zining dumi bilan qovoqqa yopishib qoldi. Birdan men tiniq daryoni ko‘rib qoldim va undan bir qadam tashlab o‘tib ketdim va, nihoyat, Skanda ibodatxonasigacha yetib keldim. U yerda men och, jazirama issiqda oyoqda roppa-rosa yarim yil turdim. So‘ngra olti boshli Skandaga tazim qilib bu yerga, Ujjaynga yetib keldim va xursand bo‘lib sizlar, ya’ni hurmatli firibgar janoblar bilan uchrashdim. «Agar sizlar bu aytganlarimni to‘g‘ri deb hisob lasangiz unda meni «firibgarlar shohi» deb tan olasizlar, agarda bu to‘qima yaramasa unda sizlarga ziyofat berishga to‘g‘ri keladi» ( dedi. Kandartaka Muladevani gaplarini inkor etdi. «Kim seni yolg‘onchilikda ayblay oladi? Kimning Puranlar, Maxabharata va Ramayanalardan xabari bo‘lsa o‘sha buning hammasi chin ekanligini tasdiqlaydi. Sen bizga fil va o‘zingni qovoq ichida

kechgan sarguzashtlaringni aytib berding. Eshit, braxmanlar nima deganlar: «Xudoni og‘zi dan – braxmanlar, qo‘llaridan kshatriylar, qornidan vayshyalar va oyoqlaridan shudralar chiqqan ekanlar. Agarda Braxman tanasidan butun odamzot chiqqan bo‘lsa, nimaga endi sen fil bilan qovoq ichida berkinmachoq o‘ynay olmaysan? Toshqin paytida butun tirik mavjudot halok bo‘ladi, va faqat, Vishnu o‘z taxtida qoladi va u dunyoni yarata boshlaganda uni kindigidan nilufar guli o‘sib chiqqan. Gulda esa qo‘llarida qovoq ko‘tarib turgan braxman paydo bo‘lgan. Sen va filning qovoqdan chiqqanligingizni hech qanday ajablanarli joyi yo‘q ( debdilar boshqa firibgarlar. Shu yo‘sinda navbat bilan beshala firibgar o‘z sarguzashtlarini aytib beribdi. Haribxadraning ushbu «Dxurtakxyana» asari hind satirasining eng cho‘qqisi desak xato bo‘lmaydi. Chunki, adib satira yaratishda nafaqat hind jamiyatining bezori, tekinxo‘r va dangasa shaxslarini tanqid ostiga olgan, balki ularning hikoyalari asosida hinduizmning muqaddas kitoblari, ularning mazmunidagi hayot talablariga javob bera olmaydigan, g‘ayri tabiiy va kezi kelsa yolg‘on deb hisoblagan holatlarni ham ochiqdan-ochiq tanqid ostiga oladi. Bu yo‘sindagi tanqid har bir firibgar hikoyasidan o‘rin olgan. Asar mazmunidan namoyan bo‘ladiki, Haribxadra o‘z xalqini, hind jamiyati va uning ichki dunyosini va qadimiy muqaddas hind kitoblarini juda yaxshi bilgan, o‘tkir zehnli va qobiliyatli yozuvchi bo‘lgan. Afsuski, muallifning bundan boshqa hech qanday asari haqida ma’lumot topilmagani sabab Haribxadraga birgina, lekin o‘tkir satira bilan qoplangan mana shu asari asosida kuchli satirik yozuvchi deb baho berib, qadimiy hind satirasining esa o‘ziga xos tarzda, hind jamiyatiga va davr talabiga javob bermay qo‘ygan hinduizmga qattiq tanqidiy nazar ostida shaklanganligini kuzatish mumkin. Hindistonda forsiyzabon adabiyot Farsi Sahitya Mo‘g‘ullar bosqini davrida shoirlar, adiblar, va umuman, ilm va madaniyat ahlining hurkitilgan qushlar galasidek Eron, Xuroson va O‘rta Osiyodan har tomonga ko‘chib ketish holati vujudga keldi. Tinchroq joy qidirib, o‘z vatanini

tashlab ketishga majbur bo‘lgan muhojirlarning bir qismi Hindistonni tanlagan edilar. Hindistonda hali saljuqlar davrida tashkil bo‘lgan forsiy tildagi adabiyot markazi mavjud edi. Bu hol u yerda forsiy tildagi adabiyotning yana taraqqiy etishiga olib keldi. Hindiston forsiyzabon adabiyotining eng yirik, jahon ahliga tanilgan namoyandasi Amir Xusrav Dehlavviydir. Amir Xusrav Dehlaviy Amir Khusro Dehlavi Amir Xusrav XIII asr oxiri va XIV asr boshlarida Hindiston madaniyati tarixida mo‘tabar o‘rin egallab, fors va urdu tillarida ijod etgan shoirdir. Uning to‘liq ismi Yaminiddin Abul Xasan Amir Xusrav Dehlaviydir. U 1253 (651 x.) yilda Hindistonning Gang daryosi bo‘yidagi Patyoli nomli shaharchada dunyoga keldi. Otasining ismi Amir Sayfuddin Maxmud bo‘lib, O‘rta Osiyoning turkiy qabilalaridan chiqqan. Mo‘g‘ullar isti losi vaqtida o‘z tug‘ilgan joyi Kesh, hozirgi Shahri sabzni tashlab, Hindistonga ketishga majbur bo‘lgan lardan. Uning o‘g‘illaridan biri Yaminiddin Xusrav edi. Xusrav umrining ko‘p qismini Dehlida o‘tkazgani uchun «Dehlaviy» degan nisba olgan. Xusravning otasiga Dehli sultonlaridan biri turk Shamsiddin Iltutmish (1211-1236) amirlik unvonini bergan. Sulton saroyida katta obro‘ga ega bo‘lgan Amir Xusrav saroy hayotiga yaqin muhitda o‘sdi. Yaxshi ilm, yaxshi tarbiya olishga muvaffaq bo‘ldi. Uning otasi 1261 (660 x.) yilda mo‘g‘ullarga qarshi jangda halok bo‘lgan. Xusrav bu vaqtda sakkiz yoshda edi. Shoirning o‘z so‘ziga qaraganda, bobosi Imodul Mulk uning tarbiyasiga jiddiy ahamiyat berdi. O‘yin o‘rganishi, yaxshi ilm olishi ustida ko‘p qayg‘urdi. Xusrav, asosan Dehlida tahsil oldi. 1273 yilda yigirma yoshli Xusrav Malik Chxaju nomi bilan mashhur bo‘lgan Keshluxon saroyiga jalb qilindi. Shundan boshlab, shoir saroy bilan aloqada yashadi. U Hindistonga mo‘g‘ul hujum larining guvohi bo‘ldi. Amir Xusrav 1290 yildan 1320 yilgacha Dehli sultonlari saroyida xizmatda bo‘ldi. Umrida uch sulolaga mansub yetti sulton huzurida xizmat qilgan Amir Xusrav o‘sha davr an’anasiga muvofiq o‘z asarlarini shu sultonlarga bag‘ishlagan. Amir

Xusrav saroy shoiri bo‘lgan bo‘lsada, saroy hayotining tubanligini qoraladi. Amir Xusrav shaxsiy hayotiga oid ma’lumotlarni uning asarlaridan anchagina topsa bo‘ladi. Ayniqsa, 1299 yil shoir uchun juda og‘ir, alamli yil bo‘ldi. Shu yili u mehribon onasi Davlatnozxonimdan va ukasi Xisomiddin Qutlug‘dan ajradi. Shoir asarlari va boshqa man ba’lardan ma’lum bo‘lishicha uning ikki qizi va to‘rt o‘g‘li bo‘lgan. Amir Xusrav hayotida uning piri Shayx Nizomiddin Avliyo katta o‘rin egallaydi. Shoir ijodida sufiyona kayfiyatlarning kuchayishida ham uning ta’siri katta bo‘lgan. Abdurahmon Jomiy Amir Xusravning Nizomiddin Avliyoga munosabati haqida to‘xtalib «Sulton Muhammad shoh Xelji vafot etgach, hazrat shayx Nizomiddin Avliyoning doimiy xizmatida bo‘ldi va tarkidunyochilikka berilib ketdi...» deb yozgan edi. Saroy hayotining fosidligidan bezgan shoir o‘sha zamonda o‘zining yorqin g‘oyalari uchun tasavvufdan boshqa yo‘lni ko‘ra olmasligi tabiiy edi. Uni XIII-XIV asrda Hindistonda keng tarqalgan tasavvuf g‘oyalari qamrab oldi. Zamona zayli uning hayoti va ijodiga tamg‘asini bosdi. Amir Xusrav ijodiga, va ayniqsa, g‘azalchilik mahoratiga katta ta’sir ko‘rsatgan kishilardan biri ulug‘ fors shoiri Sa’diy SHeroziy bo‘ldi. Davlatshoh Samarqandiy: «...Amir Xusravning Shayx Sa’diyga nisbatan zo‘r e’tiqodi... bo‘lgan», degan holda uning quyidagi so‘zlarini keltiradi: Xusravi sarmast andar sog‘ari ma’ni birixt, Shira az g‘amxonai masti, ki dar Shiroz bud. Bunda Xusrav Dehlaviy SHeroz shahri orqali Shayx Sa’diyni ko‘zda tutayotganligi ko‘ri nib turibdi. Shoir yana boshqa joyda «Jildi suxanam dorad shirozai Shiroziy» («So‘zim muqovasining sherozasi SHerozdan»), der ekan, yuqoridagi fikrini yana bir bor tasdiqlaydi. Amir Xusrav juda yoshligidan she’riyatga ixlosmand lik ko‘rsatib, she’r yozishni mashq qila boshladi. Bu haqda uning o‘zi «G‘urratul kamol» devonida: «...Tish tushadigan bolalik chog‘larimda she’r aytardim va og‘zim dan gavhar tomardi» deydi.

Xusrav Dehlaviy ilk asarlarini «Sultoniy» taxal lusi bilan yozdi. Uning bu taxallusi birinchi devoni «Tuxfatus sig‘ar»da ko‘plab uchraydi. Amir Xusrav she’riy, tarixiy hamda adabiyotshunos lik va musiqaga oid juda ko‘p asarlar yozgan. Adib va shoir asarlarining miqdori haqida turli fikrlar mavjud. Davlatshoh Samarqandiyning yozishicha: «...Amir Xusrav o‘z risolalarining birida «Mening she’rlarim besh yuz ming baytdan kamroq, ammo to‘rt yuz ming baytdan ortiq» deganligini aytadi. Abduraxmon Jomiyning qayd qilishicha, Amir Xusrav to‘qson to‘qqiz kitob ta’lif etgan. Eron adabiyot shunosi Badiuzzamon Xurosoniyning yozishiga qaraganda: «Shoirlardan hech kim o‘zidan keyin Amir Xusravchalik ko‘p she’r qoldirmagan». Shoir asarlarining turli davrda ko‘chirilgan qo‘lyozma nusxalarini dunyoning deyarli barcha kutubxonalaridan topish mumkin. Dadil aytish mumkinki, Amir Xusrav asarlari nodir ko‘lyozmalarining ko‘pchiligi Rossiya va O‘rta Osiyo royespublikalari, jumladan, O‘zbekiston kutubxonalarida saqlanmoqda. Xusravning lirik asarlari (qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy, tarjiband lug‘z, muammo) asosan besh devonga to‘plangan. Ular: «Tuxfatus sig‘ar». («Yoshlik tuxfasi»), «Vasatul hayot» («hayot o‘rtasi»), «G‘urratul kamol» («Kamolotning boshlanishi»), «Bakiyaun nakiya» («Sara lar ning sarasi»), «Nihoyatul kamol» («Kamolot cho‘qqi si») nomlari bilan mashhur. Bu besh devonga yig‘ilgan she’rlar shoirni mohir lirik sifatida olamga mashhur qildi. U avvalo g‘azal ustozi. Shuning uchun ham Alisher Navoiy uni mislsiz g‘azallar ijodkori Xo‘ja Xofiz SHeroziy va Abdurahmon Jomiy kabi ustozlar qatoriga qo‘yib deydi: G‘azalda uch kishi tavridur ul nav, Kim, andin yaxshi yo‘q nazm extimoli. Biri mo‘jaz bayonliq soxiri hind, Ki ishq ahlini o‘rtar so‘zu holi... Adabiyotimizda g‘azal Xusrav Dehlaviy bilan deyarli bir zamonda yashagan Sa’diy (1203-1291) ijodida voyaga yetib, alohida janr darajasiga ko‘tarilganligi

musallam bo‘lgan. Hofiz SHeroziy (1300-1389), Kamol Xo‘jandiy (vafoti 1390), Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar ijodida esa g‘azal yanada yuksak cho‘qqilarga ko‘tarildi. Ammo Sa’diyning kichik zamondoshi Xusrav Dehlaviy - ning g‘azal taraqqiyotidagi xizmati ham, fikrimizcha, Sa’diy xizmatidan kam emas. U Sa’diy bilan Hofiz SHeroziylar orasida, ular ijodini bog‘lab turgan zanjirning mustahkam va muhim xalqasidir. Alisher Navoiy o‘zining g‘azalchilikdagi salaflari haqida gapirganida Sa’diy nomini emas, Xusrav Dehla viy nomini keltirishi ham bejiz emas. Amir Xusravning, ayniqsa, ishqni kuylashdagi mahoratini, g‘azalchilikdagi fasohatini yuqori baholagan Navoiy uning haqida: «Ishq ahlining pokbozlari va shavqu niyoz ahlining nazmtiroz va afsonapardozlari mataqaddimindin andokim, nazm beshasining gazanfari va dardu ishq otashidasining samandari va zavqu hol vodisining pokravi Amir Xusrav Dehlaviydurkim, pok nafas va guftori, pok alfoz va ma’nolik ash’ori ishq ahli orasida g‘avg‘o va vajdu hol anjumani fazosida alolo solibdir», deydi. Amir Xusravni Hofiz zamonasigacha bo‘lgan lirik she’riyatning mashhur siymosi hisob laydilar. Alisher Navoiy g‘azallaridan birida fahr bilan: Demanggiz bulbul Navoiyni samandardekki bor, Nazmi ichra shu’lai Jomiy-yu so‘zi Xusraviy. ( deydi. Amir Xusrav epik janrda ham qalam tebratib, ko‘pgina dostonlar yaratdi. Bir qism dostonlarda shoirning o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va ishtirok qilgan tarixiy voqealar tasvirlanadi. Ularni mutaxassislar «Tarixiy masnaviylar» deb yuritadilar. Ular: 1. «Qironus ( sa’dayn» («Ikki saodatli sayyoraning qo‘shilishi»). Dostonni 1289 yilda yozganligi va uning 3944 baytdan iboratligi haqida shoirning o‘zi xabar berib o‘tadi. Bu asarda, asosan, Dehli sultoni Muiziddin Qayqubod (1287-1290) bilan Bangola Sultoni Nasriddin Bug‘raxon va ota bilan o‘g‘il uchrashuvi tasvirlanadi. Hind xalqining mo‘g‘ullarga qarshi olib borgan kurashlari ham dostonda o‘z aksini topgan. Asarda shoir ba’zan lirik chekinishlar ham qiladi.

U tarixiy voqea va hodisalarni yoritar ekan, ular orasiga lirik g‘azal, ruboiy kabi she’rlarni ham kiritib ketadi. 2. «Mifto ul futux» («G‘alabalar kaliti»). Ushbu asar ba’zi manbalarda «Fathnoma» deb ham yuritadilar. Bu asar 1291 yil 20 iyunda yozib tugatilgan. Doston unchalik katta emas, 700 baytdan ziyodroq. Asarda Jaloliddin Firuzshoh Xelji (1290-1296) hukmronligining ilk davri, ilk yurishlari va harbiy uslubi yoritiladi. «Miftohul futux» mo‘g‘ul bosqinchila ridan nafratlanish ruhi bilan sug‘orilgan. 3. «Xazoyinul futux» («G‘alabalar xazinasi»). Bu nasriy asar bo‘lib, Alouddin Xelji (1296-1310) va uning yurishlari haqidagi muhim tarixiy manba’dir. Asarda shoir o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, ishtirok etgan tarixiy voqealarni tasvirlaydi. «Xazoyinul futux»ni tarixiy madhnoma deyish ham mumkin, zero, shoir-tarixchi sultonning faqat g‘alabalari, muvaffaqiyat larini vasf etadi, uning mag‘lubiyatlari haqida hech narsa demaydi. Kitobning nomi ham «G‘alabalar xazinasi» bo‘lib ismi jismiga munosibdir. 4. «Duvalroniy va Xizirxon». Manba’larda bu doston nomini yana «Ishqiya», «Xiz rnoma», «Xizirxoniy va Duvalroniy», «Oshiqa» tarzida ham uchratamiz, ammo shoirning o‘zi shunday yozgan edi: Xitobi in kitobi oshiqiy baxr - «Duvalroniy Xizirxon» mond dar daxr. Amir Xusrav bu doston ustida to‘rt oydan ko‘proq ishlab, 1316 yilning 1 fevralida yozib tugatgan. Bu dostonni tojik olimi M. Baqoyev o‘rganib, risola yozgan. Dostonning she’r bilan yozilgan qismi avvaliga 4200 bayt bo‘lgan. Keyinchalik uni 4519 baytga yetkazgan. Shoir bu dostonda juda muhim masala ( Hindiston xalqlari o‘rtasidagi ittifoqlik masalasini ko‘taradi. Buyuk shoir musulmonlar bilan hindlar orasidagi nifoqning mamalakat mustaqilligi va taraqqiyoti uchun salbiy rol o‘ynashligini his qila oldi. 5. «Nuh sipexr» («To‘qqiz qavat osmon»).

Asar 1318 yilda tugatilgan bo‘lib, 4509 bayt, 9 bobdan iborat. Dostonning 1 va 2- boblarida Qutbiddin Muborakshoh Xelji (1316-1320) hukmronlik qilgan ilk davr va Xusravxonning g‘alabalari tasvirlansa, 3-bobda Hindistonning tabiati, tili, hayvonlari va bazi bir mo‘jizalari madh qilinadi. 4-bobda shoir shohlar, aslzodalar, qo‘mondonlarga murojaat qilib, o‘rni kelganda ularga nasihat qilsa, 5-bobda Sulton shikorini vasf etadi. 6-bob Sulton Muhammadga bag‘ishlangan. Bu bo‘limda valiahd Muhammadning tug‘ilishi, tarbiyalanishi tasvir etiladi, 7-bobda bahor va navro‘z madh etilsa, 8-bobda sultonning chavgon o‘yinidagi mahorati tarannum etiladi. So‘nggi 9-bobda Amir Xusrav o‘zining sheriyatdagi xizmatlari to‘g‘risida gapirib, hatto buyuk shoir Sadiy SHeroziy va Hakim Xumom Tabriziydan ham o‘zib ketganligini qayd qiladi. 6. «Ejozi Xusraviy» («Xusrav mo‘jizasi»). Asar badiiy uslub haqidagi asar bo‘lib, besh risoladan iborat. Asarda shoir nasr uslubi va hamda badiiy sanatlar haqida so‘z yuritadi va o‘zi ijod qilgan badiiy sanatlar to‘g‘risida ham malumot beradi. «Ejozi Xusraviy» 1316-1319 yillarda yozilib, 1876 yilda Hindistonda toshbosma usuli bilan nashr kilingan. Shuningdek, G‘iyosiddin Tug‘luq va Nasriddin Xusravxon oralaridagi kurashni tasvirlovchi «Tug‘luq noma» nomli masnaviy, «Torixi Dehli» va boshqa asarlar ham Amir Xusrav Dehlaviy qalamiga mansub. Shoirning Hindistonda turli hind elatlari orasida shuhrat qozonishiga sabab, uning hindcha, hindaviy, urdu tillarida ijod etgan asarlari ( sherlar, qo‘shiqlar, topishmoqlari bo‘ldi. Amir Xusravning o‘zi «G‘urratul kamol» devonining debochasida «Turkiy Hindistonam man, hindaviy go‘yam chu ob» (Men Hindiston turklari danmenu, hindaviyni suvdek ichaman) deydi. Uning otasi O‘rta Osiyo o‘zbeklaridan, onasi esa hind qizi bo‘lgan. Juda ko‘p tadqiqotchilar Amir Xusravni urdu adabiyoti asoschilaridan biri hisoblaydilar. Amir Xus ra vning o‘zi bir sherida: «Men hind to‘tisiman, agar siz mendan haqiqatdan ham biror narsa so‘ramoqchi bo‘lsangiz mening hindaviyimga murojaat qiling. U tilda men sizga ajoyib narsalarni bayon qilishim mumkin» deb

yozgandi. Amir Xusrav, shuningdek, o‘z istedodini «Rixta» («shiru shakar») uslubida sher yozishda ham sinab ko‘rgan. Rixtalarining xususiyati shundaki, g‘azaldagi baytning bir misrasi sof fors tilida bo‘lsa, ikkinchisi sof hindaviy tilda bo‘lgan. O‘rta asr hind adabiyoti tarixida Amir Xusravning juda katta xizmati bor. U khari bo‘li tilida sherlar ijod qilib, musulmon hukmdorlarining diqqat etiborini hind tiliga jalb etgan. Amir Xusrav «Holiqbori» lug‘atini ham yaratgan, degan fikrlar ham mavjud. Bu lug‘atda ko‘p ishlatiladigan arab, fors so‘zlarining hindaviy tilidagi manolari sheriy shaklda berilgan. U o‘z vatanida shuhrat qozongan ajoyib sozanda hamdir. Manba’lar uning juda xushovoz xonanda va mohir sozanda bo‘lganligini qayd etadilar. Buyuk shoir ham sheriyat, ham musiqiy ilmda barkamollik kasb etgan. Uning musiqaga oid uch to‘plami mavjud bo‘lgan. Hatto hind kuylari bilan bir qatorda, fors taronalarini ham bastalashda ajoyib mahoratlar ko‘rsatib, ikki xalq musiqasini hamohang etgan va «yangi musiqa olamini» yaratgan. Amir Xusrav Dehlaviy tarixiy dostonlari bilangina emas, balki ulug‘ Ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviyning «Xamsa»siga izdoshlik qilib yozgan besh dostoni bilan ham mashhurdir. Shoirning o‘z so‘ziga qaraganda, bosh homiysi Sulton Alovuddin Xeljiga bag‘ishlangan bu «Xamsa»sini uch yilda (1298-1301) yozib tugatgan. «Xamsa» qo‘yidagi dostonlardan iborat: 1. «Matla’ul anvor» («Yoritkichlarning chiqish manbai»). Asar 1299 yilda ikki xafta davomida yozilgan bo‘lib, 3310 baytdan iborat. Nizomiyning «Mahzanul asror» («Sirlar xazinasi») asariga javoban yozilgan bo‘lib, 20 maqola ( suhbat va xotimadan iborat. Asarda muallif tarbiyaviy ( axloqiy masalalar ustida fikr yuritadi. Doston tasavvuf ruhida yozilgan. Buyuk mutaffakirning inson kamoloti yo‘lidagi kurashida muhim bosqich bo‘lgan bu asar hali yaxshi o‘rganilmagan. 2. «Shirin va Xusrav».

Doston 1299 yil rajab (aprel) oyining boshlarida tugatilgan, 4124 baytdan iborat. Amir Xusrav bu masnaviysini Nizomiyning «Xusrav va Shirin»iga javoban yozgan. Muallif dostonda mumtoz sharq she’riyatining badiiy tasvirlash vositalaridan juda keng, unumli foydalangan. Uning asari ta’sirli o‘xshashlar, rango-rang istioralar va ajoyib tashviqotlarga boy. Shoir yaratgan obrazlar sodda va tushunarli. 3. «Majnun va Laylo». Klassik sharq adabiyoti an’anasiga binoan Dehlaviyning «Majnun va Layli» dostoni ham Ollohga murojaat qilish, hokim sultonni va shayx Nizomiddin Avliyoni madh qilish bilan boshlanadi. Shuningdek, dostonning kirish qismida ikki dev va cho‘pon haqidagi ikki hikoyat ham mavjudki, ular asar g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladilar va kitobxonni keyingi voqealarga boshlab kiradilar. Asar boshlanmasidagi didaktik xarakterdagi «Farzandga yo‘llanma» bobida shoir o‘g‘liga nasihat qilib, o‘zining axloqiy idealini izhor qiladi. Dostonning yozilgan yili va hajmi haqida shoirning o‘zi ma’lumot beradi. U 2660 baytdan iborat bo‘lib, Nizomiyning «Layli va Majnun» masnaviysiga javoban, 1299 yilda yozilgan. 4. «Oinai Iskandariy» («Iskandar ko‘zgusi»). Bu doston YE.E. Bertels tomonidan Nizomiy va Alisher Navoiyning Iskandar haqidagi dostonlari qatorida qisman o‘rganilgan. Doston shayx Nizomiddin Avliyoni madh qilish, so‘z qudratini ko‘klarga ko‘tarish bilan boshlanadi. Shuning dek, Iskandarning kelib chiqishi haqidagi mavjud rivoyatlarga shoir o‘z munosabatini bildirib, Iskandarni payg‘ambar sifatida talqin qilishlikni rad etadi, uni faqat «vali» sifatida tan oladi. 5. «Hasht behisht» («Sakkiz jannat»). Nizomiyning «Haft paykar»iga izdoshlikda 1302 yilda yozilgan bo‘lib, 3344 baytdan iborat. «Hasht behisht»ning asosiy qismi Bahromning otasi o‘lgach, taxtga o‘tirishi bilan boshlanadi. Doston dunyoning foniyligi haqida mulohaza yuritish va kitobxonga nasihatlar qilish bilan tugaydi. Asar axloqiy ( tarbiyaviy misralarga juda boy. Shoir

o‘zining hayotiy xulosalarini dostonning suyak-suyagiga singdirib yuborgan. Mana ulardan namunalar: Ekilmasa hosil berarmidi don, Yersiz nimaga ham yaraydi osmon. Ayol ham mard bo‘lib, tadbirli bo‘lsa, Igna bilan dug‘i bo‘lur o‘q-nayza. Er agar tariqcha bir ish qilsa, deng, Xotin sarishtasi qilur birni ming. Ishbilarmon eldan ajrab chiqqan choq, Topilur undan ham ishbilarmandroq. Zangi tani misli qaro loy erur, Onasi nazdida to‘lun oy erur. Amir Xusrav bu asari bilan Nizomiyning «Xamsa»siga munosib javob berdi, ijodiy musobaqa qilib, o‘z poetik mahoratini namoyish eta bildi. Nizomiy «Xamsa»siga izdoshlik qilgan shoirlar haqida Navoiy: Ko‘p kishi ham qildi tatabbu’ havas, Sarvu gul o‘rtusiga keltirdi xas, ( degan edi. Fors adabiyoti mashhur bilimdoni Abdurahmon Jomiy ta’biricha, Nizomiy «Xamsa»siga boshqa hech kim forsiy tilda Amir Xusravchalik yaxshi javob yoza olmagan. Amir Xusrav «Xamsa»siga Navoiy ham nihoyatda yuksak baho beradi: Kishi mundoq bo‘la olmay guharrez, Magar u hinduyi zodi shakarrez... Ne gavhar, balki ilmu fazl koni, Dema konkim, degil ko‘xi ma’noiy. Amir Xusrav «Xamsa»sining tili shirin, yengil, nazokatli, tushunarli va hali didiga juda yaqin bo‘lgan ligi uchun ham u Sharqda juda keng tarqalgan va sevib o‘qiladi. Shoirning ayrim dostonlarini urdu tiliga ham tarjima qilganlar.

Amir Xusrav Dehlaviy ijodi xamsachilik, tarixiy dostonchilik va g‘azalchilikda O‘rta va Yaqin Sharq xalqlari adabiyoti taraqqiyoti jarayonida muhim bosqich - lardan biri bo‘ldi. Adabiyotlar ro‘yxati 1. Ivbulis. V.Y. Literaturno-xudojestvennoye tvorchestvo R.Tagora, Riga, 1981 2. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T., 1982 3. Idei gumanizma v literaturax Vostoka. M., 1967 4. Ideologicheskiye problemi sovremennoy Indii. M., 1970 5. Inomxodjayev. R.Tyurko-persidskoye dvuyazichiye v literaturnoy jizni Indii XVI v., T., 1993 6. Iz istorii kulturnix svyazey narodov Sredney Azii i Indii, M., 1986 7. Izucheniye literatur Vostoka, Moskva, 2002 g. 8. Indiyskaya lirika II-X vv. M., 1978 9. Istoriya vsemirnoy literaturi. Tom 3, izd. “Nauka” M., 1985 10. Istoriya vsamirnoy literaturi. Tom 4, izd. “Nauka” M., 1987 11. Konrad N.I. Zapad i Vostok. M., 1966 12. Lamshukov. Indiyskiy prosvetitel i romanist X. N. Apte. M., 1974 13. Literaturi Indii. M., 1958 14. www.ziyonet.uz

Похожие

Hind sufiy adabiyoti

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi

Anvar Obidjon ijodi va o`zbek bolalar adabiyoti

XVI asr adabiyoti Muhammad Solih Shayboniyxon Ubaydiy ijodi

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi