XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi - Литература - Рефераты

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

96 KB

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi Reja: 1. XVII-XVIII asrlar va XIX asrning birinchi yarmidagi tarixiy va madaniy hayot. 2. Boborahim Mashrab: a) hayot yo`li, shoir ijodining o`rganilishi; b) Mashrab ijodiy merosining manabalari; v) tasavvufiy g`oyalarning Mashrab she`riyatida aks etishi; g) Mashrab va xalq og`zaki ijodi 3. Jahon Otin Uvaysiy: a) Uvaysiyning hayot yo`li; b) shoira lirik merosi va uning o`rganilishi; v) shoira she`riyatidagi asosiy g`oyalar. 4. Mohlaroyim Nodira: a) Nodiraning tarjimai holi; b) shoira lirik merosi; v) Nodiraning badiiy mahorati. 5. Xulosa.

Bu davrga kelib Markaziy Osiyoda ijtimoiy-tarixiy tuzum murakkab tus oldi. Keyingi asrlarda mayda bekliklarga bo`linib ketish, turli xonliklarga ajralish harakati ko`chayib, millat va davlat parokandalikka yuz to`tdi. Xiva, Buxoro va Qo`qon xonliklari shakllandi. Bu hol davlat va jamiyatning barcha sohalarini tushkunlik va tanazzulga mahkum etdi. Xonliklar o`rtasida ta`sir doirasi uchun har doim urushlar, nizolar davom etdi. Umuman, XVII-XIX asrning birinchi yarmi siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotda, xalqaro munosabatlarda oldingi yutuqlarni yo`qotish, ko`p sohalarda ortga ketish bilan tarixda ma`lumdir. Siyosiy hayot mayda mustaqil davlatlar vujudga kelishi bilan xarakterlansa- da, bu omilning o`zi madaniy yuksalish uchun yetarli emas ekanligini namoyon etdi. Iqtisodiy hayotda ham o`zaro urush-nizolardan hunarmandchilik, dehqonchilik savdo-sotiq ishlariga katta zarar keltirdi, tashqi savdo aloqalari susaydi. Albatta, bu ulkan hudud maydonlarida qadim zamonlardan buyon rivojlanib kelgan binokorlik, me`morchilik, kitobat, badiiy ijod sohalari, zargarlik, kulolchilik, tikuvchilik, qozonchilik, pichoqchilik, temirchilik kabi xalq amaliy san`ati turlari davom etdi. O`zrao urushlar, qirg`inlar davrida ham xalq san`ati o`lmadi, nodir mo``jizalar yaratilishi tufayli jon saqladi. Madaniy hayotda an`anaviy islom, aqidaparastlikning ta`siri kuchaydi, maorif, ma`rifat sohasida ham asosan diniy ta`limotlar ustunlikni egallay boshladi, oldingi ma`naviy yutuqlarning ta`siri kamaydi, diniy ilmlar yetakchi o`ringa chiqdi. Lekin, shunga qaramay, madaniy hayotda qator ijobiy o`zgarishlar yuz berganini ham ko`ramiz. Xususan, adabiyot, tarixiy ilmlar, san`atning ayrim turlari sohasida yirik adib, shaxslar yetishib chiqdi. Tasavvuf ham o`zining oldingi ahamiyatini o`zgartirib, ijtimoiy rolini yo`qota bordi. O`zbek tilining mavqei kuchayib, undan adabiyotda borgan sari keng foydalanila boshlandi. XIX asrning birinchi yarmida har uch xonlikda madaniyat, adabiyot va tarixnavislikda muhim jonlanish vujudga keldi. Boborahim Mashrab 1640-yilda Namanganda kosib oilasida dunyoga kelgan. Yoshligida Sharqning Ahmad Yassaviy, Hofiz Sheroziy, Lutfiy, Navoiy, Rumiy, Nasimiy kabi namoyandalari ijodini yaqindan o`rgangan. Mashrabning shoir sifatida shakllanishida ushbu ijodkorlarning ta`siri katta bo`lgan. Namangandagi birinchi ustozi Mullo Bozor Oxund ma`lum mudoga ulashgan Mashrabni Qashqardagi mashhur eshon Ofoqxo`ja huzuriga yuboradi. O`z she`riy is`tedodi va yoqimli she`rlari bilan Ofoqxo`jada yaxshi taassurot uyg`otadi. Ayrim rivoyatlarga qaraganda, shoirga Mashrab taxallusini ham Ofoqxo`ja bergan.

Mashrab 18 yillik safardan Namanganga qaytib kelgandan keyin 1 yil Movarounnahr shahar-qishloqlari bo`ylab sayohat qiladi. 1691-yilda Pirmat Setoriy bilan 20 yillik uzoq safarda bo`ladi. 1711-yili Balx hokimi Mahmud Qatag`on Mashrabni dag`al muomalada ayblab, dorga osib o`ldirishga hukm qiladi. Shoir jasadi Afg`onistonning Mozori Sharif shahridan 400 km chamasi naridagi Xonobod nohiyasining Ishlamish qishlog`ida dafn qilingan. Mashrab ijodiga ilmiy nuqtai nazardan yondashish ilk bor XIX asr boshlarida Evropa olimlari tomonidan boshlab berilgan. Keyinroq esa 1900-yil Parijda Sharqshunoslarning birinchi xalqaro kongressi bo`lib o`tadi. Unda I.Goldsner “Forslarda islom” nomli muqaddas qadamjolar haqidagi dokladi bilan qatnashgan. Bu dokladga javoban nemis olimi Martin Xortman qo`lida mavjud “Devoni Mashrab” va “Shoh Mashrab” qissalaridan foydalanib “Dono darvesh va avliyo dahriy” (1902), “Qadamjo” (1903) maqolalarini yozgan. Evropa olimlari e`tiborini ko`proq Mashrab nomi bilan bog`liq sarguzashtlarga boy xalq kitoblari o`ziga tortadi. 1900-yilda bo`lib o`tgan kongressda fransuz olimlari Dmitrey de Renn va Bernar Grenerlar “Buyuk Osiyoga safar” ma`ruzasida Mashrabni “sabr-toqatli, goho aqlli, goho telba, hayotini zoe o`tkazadigan va shu bilan birga, jiddiy”- deya ta`riflashgan. Biroq ular Mashrab yashagan ijtimoiy muhit, uning tarjimai holi va maslagini deyarli e`tiborga olmaganlar, shunday bo`lsada, Evropa olimlarining Mashrab hayoti va ijodiga qiziqishi keyinchalik ham so`ngani yo`q. 1992-yilda Mashrab yubileyi munosabati bilan Fransiyada “Qissai Mashrab” nashr qilingan edi. Adabiyotshunos Xalilbekov 1993-yilda Mashrab she`rlari Parijda nashr qilingani haqida ma`lumot beradi. Rus sharqshunoslarining tadqiqotlarida Mashrab nomi bilan bog`liq qaydlar XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin uchraydi. A.P.Xoroshxin, V.P.Nalifkin, N.I.Viselovskiy, Likoshin, Vyatkin, Snisarev kabi olimlar shoir hayoti va ijodini o`rganishga o`z hissalarini qo`shganlar. Rus sharqshunoslarining “Islom” ensiklopediya lug`atlarida ham shoir hayot yo`li va faoliyatiga alohida o`rin ajratilgan. Mashrabshunoslikning ilk bosqichida shoirning tarixiy hayotini manoqiblardan farqlamay, ko`proq xalq og`zaki ijodiga suyangan holda o`rganish ba`zi bir munozaralarning yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. 1926-yilda Sadriddin Ayniy o`z asarida Mashrab haqida qisqacha ma`lumot bergan edi. (A.S.Namunai adabiyoti tojik. Samarqand. 1926, 169-bet). Ammo bunday bahslarga nisbatan yaratilgan professor Abdurauf Fitratning “Mashrab” ilmiy maqolasi o`zbek adabiyotida shoir hayoti va ijodiga oid jiddiy tadqiqotdir. Ustoz Fitratdan keyin Izzat Sulton, G`afur G`ulom, Vohid Abdullayev, Abduqodir Hayitmetov, Abdurashid Abdug`ofurov, Muhsin Zokirov, Ibrohim Haqqulov, Najmiddin Komilov, Jaloliddin Yusupov, Ismatillo Abdullayev, Abdulhakim Shar`i

Juzjoniylar Mashrabshunoslikka muhim hissa qo`shdilar. Bugungi kunda Mashrabshunoslik asosan ikki yunalishda: -Shoir merosini nashr ettirish; -Shoir hayoti va ijodini o`rganish yunalishida davom etmoqda. Boborahim Mashrabning adabiy ijodiy merosi ham xuddi uning hayot yo`li kabi zamonlar o`tishi bilan afsonalar pardasiga chulg`anib, parokanda bir holatda bizgacha yetib kelgan. Mashrabning bizgacha yetib kelgan adabiy merosi , asosan , 3 ta manba orqali amalga oshgan: 1. “Devoni Mashrab” qissalari. 2. Bayozlar. 3. Turli majmualar. Qissalar “Devoni Mashrab”, “Devon a i Mashrab”, “Eshon Mashrab”, “Eshoniy shox Mashrab” kabi nomlar bilan atalib kelingan. Bu nomlar ichida eng ommaviylashgan “Devoni Mashrab” dir. Biroq bu kitoblar “Devoni Mashrab” nomi bilan yuritilsa ham, ularning hozirgacha ma`lum nusxalarining birontasida ham devonga xos xususiyat yo`q. Ularning tuzilishi xalq dostonlariga o`shxab ketadi. “Qissa” larning aksariyati “Ammo roviylar andog` rivoyat qilibdurlarkim...” deb boshlanadi va “Xolo xazrati Eshoni shoh Mashrabning qabrlari Ishkonmeshdadur” deb tugallanadi. Qissalardagi rivoyatlar oraisda shoir she`rlaridan namunalar keltiraladi. She`rlarining hammasi ham rivoyat mazmuniga bog`lanmaydi. She`rlar qissaning boshdan oxirigacha betartib joylashtirilgan. Bunda devoniy tartib haqida so`z ham bo`lishi mumkin emas. Ular taxminan rivoyat -g`azal, rivoyat- muxammas, rivoyat-mustazod, rivoyat-murabba` holatida beriladi. Shuningdek, turli davrlarda ko`chirilgan “Devoni Mashrab” lar ham bir xillikka ega emas. Ular rivoyatlarining turliligi, she`rlar soni va hajmining bir-biriga mos kelmasligi, ko`chirilgan joyiga ko`ra dialektik nuqtai nazardan matnlardagi shevaga xoslik kabi xussiyatlari bilan ham farqlanadi. B.Mashrab ijodiy merosi professional kotiblar, shuningdek, she`riyat muxlislari tomonidan tuzilgan bayozlarda ham keng o`rin olgan. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida tuzilgan bayozlardan Mashrab she`rlaridan ko`plab namunalar keltirilgan. Ba`zi jihatlari bilan bayozlarga o`xshaydigan, ammo ulardan jiddiy farqlanuvchi to`plamlar ham bor. Bunday to`plamlarni bayozlar sirasiga qo`shib bo`lmaydi. Chunki bu majmualar hajm jihatdan katta bo`lib, uning tarkibiga kiritilgan shoir she`rlariga keng o`rin berilgan. Ularda faqat lirik she`rlar emas, balki epik asarlardan ham namunalar joy olgan. XVIII-XIX asrlarda ko`chirilgan bir qancha to`plamlarda Mashrab she`rlaridan namunalar keltirilgan, ularning

ayrimlarida afsona va rivoyatlar, shoir she`rlaridan berilgan namunalar alohida berilgan. Ana shu manbalarga asosanlangan holda 1990-yilda mashrabshunos olim Jaloliddin Yusupov tomonidan Mashrab she`rlari to`planib “Mehribonim, qaydasan” nomi bilan nashr qilindi. Unga shoir qalamiga mansub bo`lgan 224 ta g`azal, 18 ta mustazod, 4 ta murabba`, 39 ta muxammas, 2 ta musaddas, 1 ta musabba` kiritilgan. Mashrab insonda ilo h iy fazilatni k o` rish va sevish , ayni vaqtda ilohda ham inson xislatini ko`rishni targ`ib etadi. Bu maslakning mantig`i shuki, barcha yaxshiliklar, ezguliklar ilohdan, shuning uchun ilohni sevgan kishi yerdagi yaxshi odamlarni, yoru birodarlarni, ota-onasi, elu yurtini ham sevadi, karamli saxovatli bo`ladi. Shoirning ko`pchilik tasavvufiy g`azallarida haqiqiy ishqning baland nuqtasini belgilaydigan sufiyona hislar, favqulodda tug`yonli kechinmalar tasvirlangan. Shunday g`azallardan birida o`qiymiz: Onqadar daryo bo`libman osmong`a sig`madim, Toqi arshu kursiyu lavhu jihong`a sig`madim. Shoir forsiy g`azallaridan birida “Ijodimni Anal xaqlik desang, men ishqning tajalliparvariman,” – deb yozgandi. Yuqoridagi misralar bilan boshlanuvchi g`azalning g`oyaviy tarkibi Anal-haqlik va tajalliparvarlik mohiyatidan tarkib topgan. G`azalning navbatdagi baytlarida bu haqiqat to`liq ravshanlashadi: Kimga soyam tushsa bir nuri yaqin bo`ldi u ham, Daftari ruhi qudsdurman, zabonga sig`madim. Jannatu kavsar manam, ham do`zaxu saqar manam, Bir o`zumdurman bu dam, haft osmonga sig`madim. Bor edim Nuh vaqtida, g`arq etmadi to`foni ham, Hamrohi Muso bo`lib Turu Sinonga sig`madim. Ellik yil Iso bilan yurdum o`lukni tirguzib, Boisi bir nuqtadin, Mashrab, zamonga sig`madim. G`azalda ilohiy “ishq sirin bayoni” berilgan. Bu ishq o`tidan kishiga “zarrae yetsa” kifoya, u na zaminga, na osmonga, na zamonga sig`maydi. Chunki u olamu bu olamni o`zida birlashtiradigan poyonsiz kenglikka tushadi. She`ridagi Nuh, Muso, Isoga tegishli talmehlardanoq tavhid holatining tasvirini mushohada qilish mumkin. Lekin shoir “haft osmonga”, “Turu Sinonga” va “zamonga”

sig`maslik sababining boisi “bir nuqtadin”, deb ta`kidlaydiki, bu nuqta-Anal Xaqlik zavqidir. Mashrab buni “Ajab Majnunlik”, “ajab devonalik” deb ham xarakterlaydi. Xalq orasida qalandardek yurib o`tli misralar bitgan Mashrab g`azallari asrlar davomida nasllar orasida qalblardan qalblarga qalqib ko`chib kelayotir. Buyuk is`tedodli shoirning so`zi sharqda hamon betakror, hamon haqiqat uchun dadil jangga kirganlarga hamdam maslakdosh: ammo kechayu kunduz mol tilagida yurgan “o`z nafsi bilan sargardon” kishilarning esa qattol dushmani, ogoh etuvchi hoziru nozir bir ovoz. Jahon Otin Uvaysiy XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan mashhur o`zbek shoirasi. Jahon Otin qadimiy madaniyat markazlaridan bo`lgan Marg`ilon shahrining Childuxtaron mahallasida taxminan 1780-yilda dunyoga kelgan. U o`z davrining ma`rifatli oilasidan bo`lib, uning otasi she`rlar yozgan, onasi Chinni bibi maktabdorlik qilgan. Akasi Oxunjon Hofiz ham taniqli madaniyat va san`at homiylaridan edi. Uvaysiy oilada tahsil olib, savod chiqaradi. Keyinchalik uni marg`ilonlik kosib Xojixonga uzatadilar. Lekin Xojixon juda erta vafot etadi. Qizi Quyoshxon va o`g`li Muhammadxonlarni o`zi tarbiyalab voyaga yetkazadi. Maktabdor muallima va shoira sifatida nom qozongan Uvaysiy Marg`ilonga Umarxon hokim etib tayinlangandan so`ng, saroyga taklif etiladi. U yer d a Mohlaroyim bilan tanishadi. Saroyda she`riyat ilmidan dars berib, bir necha shogirdlar yetishtiradi. O`g`li Muhammadxon Qashqar yurishiga jo`natilib, qaytib kelmaydi. Qizi Quyoshxon she`riyatga havasmand bo`lib, Xoniy taxallusi bilan she`rlar yozadi. Uvaysiy Nodira vafotidan keyin Marg`ilonga qaytadi. 1850-yilda shu yerda vafot etadi. Shoiradan bizgacha katta hajmdagi lirik meros va qator dostonlar yetib kelgan. Ma`lumotlarga qaraganda, uning butun hayoti davomida yozgan lirik asarlari 4 devonni tashkil etadi. Shuningdek, shoira uchta doston ham yozgan. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo`lyozmalar fondida 1837-raqam bilan Uvaysiyning mukammal qo`lyozma devoni saqlanadi. Shoiraning “Karbalonoma” yoki “Shahzoda Hasan”, “Shahzoda Husayn haqida doston”, “Voqeoti Muhammad Alixon” (tugallanmay qolgan) dostonlari ham shu devondan o`rin olgan. Devon tarkibida 269 ta g`azal, 29 ta muxammas, 55 ta musaddas, 1 ta murabba` jamlangan. Hamma asarlari o`zbek tilida 1857- 1858-yillarda Muhammadshoh Yunusxon tomonidan ko`chirilgan bo`lib, 100 sahifadan iborat. XX asrning 60-yillar i da shoiraning Marhamat tumanida istiqomat qiluvchi avlodlari qo`lidan uchta topildi. U Andijon DPU da saqlanadi. Ulardagi she`rlarning katta bir qismi 1963-yilda kitobxonlar hukmiga havola etildi.

Shuningdek, adabiyot xrestomatiyasi va to`plamlarida Uvaysiy ijodidan namunalar kiritilgan bo`lib, ular ham keng jamoatchilikka shoira adabiy merosi, adabiy faoliyati haqida tasavvur hosil qilishda muhim rol o`ynagan. Uvaysiy she`riyati bilan qiziqish, uni tashviq etish ishlari ancha vaqtlardan buyon davom etib keladi. Ch o` lpon, Oybek, V.Zohidov, V.Abdullayev, A.Qayumov, E.Ibrohimova, T.Jalolov, M.Qodirovlarning amalga oshirgan tadqiqotlarida Uvaysiyning o`zbek adabiyoti tarixida o`ziga xos bo`lgan o`rni belgilab berilgan. Uvaysiy lirikasi klassik adabiyotidagi bir qancha she`riy janrlar birligidan iborat. Ular orasida g`azal, ilhom bilan yaratilgan muxammaslar, musaddaslar, masnaviylar, fardlar, chistonlar bor. Tuyuq turkiy she`riyatning qadimiy janrlaridan biri. Bu janrda ijod qilishning o`ziga xos zavqli tomonlari bor. U shoirga shakldosh so`zlar, ya`ni tajnis vositasida jozibador mazmunlar kashf etish imkoniyatini ochadi. Uvaysiyning tuyuqlari uning bu sohada ham e`tiborli natijalarga erisha olganligidan dalolat beradi. U tuyuqlardan birida yozadi: Majnuni devonlarg`a tuz kerak Laylisi bo`lsa musaffo tuz kerak. So`zlagil ey yor, vasf aylay so`zing, Jo`shishi nazmimg`a bo`ldi tuz kerak. Bu tuyuq she`r va ishq to`g`risida. “Tuz” so`zi 3 o`rinda 3 xil ma`noda qo`llangan. 1) Tuz-dasht, sahro. U “Majnuni devonlarning makonini mayin qiladi”. 2) Tuz-to`g`rilik. Gap oshiqlikning bosh mezoni-to`g`rilik xususida; 3) Tuz-mantiq-ma`no. Lirik qahramon aytmoqchiki: -ey yor so`zlagil, men so`zlaringni vasf etay. Chunki nazmining jo`sh urushiga mazmun kerak. Ishqing bilsang, ko`ngilda saqlanur, Mard esang albatta dilda saqla nur. Majnuni devonadin qilma darig`, Bir so`zing birla nechalar saqlanur. Ushbu to`rtlikning umumiy ma`nosi oson anglashiladi: 1. ishqning saqlanish joyi ko`ngil; 2. mard bo`lsang albatta dilda nur saqla; 3. Majnuni devonaga shavqat qil; 4. negaki bir so`zing bilan nechalar omon qoladi. Uvaysiy murab b a, muxammas, musaddaslari o`qilganda, beixtiyor uning “Hayrat chamani ichra qolding” degan so`zlari xayolda jonlanadi. Haqiqatdan

ham, ular hayrat chamaniga, shu chamandagi yashnoq va xilma-xil anvoyi gullarga o`xshaydi: Yorab, o`z holi parishonima tokay yig`lay, To`kib oldimg`a bag`ir qonima tokay yig`lay, Tinmayin tundagi afg`onima tokay yig`lay, So`rmag`on holimi sultonima tokay yig`lay, Toki ishq o`ti aro qil kabi sozon o`lay Yo aja l jomini tutg`il, bu kun oson o`lay. Uvaysiy yaratgan lirik asarlarning katta qismini g`azallar tashkil etadi. Uning g`azaliyoti markazida dahr bog`idan “hasrat gullari” ni tergan, “bu olam ahlidan bir dardmand” topmagan, bag`riqon, ruhi xazon oshiq qismati, uning ma`naviy tarjimai holi turadi. Bu shaxs ishq, vafo, yaxshilik kuychisi. Uning dunyoda tayanadigan yagona haqiqati-muhabbat. U chin odamiylik sharafini hayotiy va insoniy sevgida ko`radi. Shoiraning lirik qahramoni o`zini “Ushbu dunyo ichra”, “misli mehmon” biladi. Lekin, uningcha, eng oliy maqsadi dunyoning mehmoniy his tuyg`ulariga aldanmaslik. Uning ma`rifati-ishq. Ta`lim maskani “ishq maktabxonasi”: Ey, ki ishq atfolisan, qaddi niholidin o`qi, Tonibon qaddini, ondin so`ng xayolimdin o`qi. To Zulayhodek sazovor o`lmay urma lofi qof, Majmari ishq ila san Yusuf jamolidin o`qi... Uvaysiy ijodida to`liq shakllardagi orifona g`azallar bo`lmasada, shoira devonida oriflik bilan aytilgan baytlar juda ko`p. Uning “Daryoi ilm jo`sh uribon mavji nazmidin, vasiyni sha`biy chashmasidin chiqti bu zulol”, degan so`zlari orifona baytlarga nisbat berilsa, xato bo`lmaydi. Qanoat odamni tarbiyalaydi, u ruhning farog`ati. Qanoat odamni har kuni har soat tozalab, mol dunyo, mansab, shahvatu hirs kabi balolardan xalos etib boradi. Uvaysiy klassik adabiyotimizdagi qanoat kuychilariga izdosh bo`lgan. U qanoatni “dard ahlining darmoni” deb biladi. Nafs illatin, ey Vaysiy, judo ayla yoqangdin, Tutqil sen o`zing o`lguncha domosi qanoat. Uvaysiy Sharq she`riyati maktabidan puxta ta`lim olib, poetik mahoratini takomillashtirgan. Uvaysiy nuqtai nazaricha, jozibali she`r- “muxtasar va mutaassir” she`r. U muxtasar yozadi. So`zni ta`sir quramiga aylantiradi. Bunga

esa xilma-xil badiiy usul va vositalar izlash, ularni mohirlik bilan qo`llash orqali erishiladi. Mohlaroyim Nodira XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan mashhur shoira, davlat arbobi, madaniyat va adabiyot homiysidir. Nodiraning tarjimai holi o`sha davrda va undan keyin yozilgan tarixiy va adabiy majmualarda ancha keng yoritilgan. Mohlaroyim 1792-yilda Andijon hokimi Rahmonqulbiy oilasida tug`iladi. Rahmonqulbiy Ming urug`iga mansub zadogonlardan bo`lib, Farg`ona hukmdori Olimxonning tog`asi edi. Onasi Oyshabegim ma`rifatli ayol bo`lib, oilasi Bobur nasliga mansub bo`lgan. Nodira tahsil olgan yillarida xalqimizning tarixi, madaniyati, ma`naviyatidan yaxshigina xabardor bo`lib o`sdi. O`zi ham aql- farosati, go`zalligi va she`riy qobiliyati bilan tanildi. 1807-yilda Marg`ulon hokimi Umarxonga turmushga chiqadi. Umar Amirxon 1810-yildan keyin (Olimxon qatlidan so`ng) Qo`qon xonligi taxtiga o`tiradi. Shundan boshlab Mohlaroyim taqdiri Qo`qon bilan bog`lanib qoladi. Qo`qondalik paytida Nodira Sharq klassiklari asarlarini qunt bilan o`qiydi, o`zining dilkash g`azallari bilan tanildi. Noidraning she`riy qobiliyatini rivojlantirishda uning hayot yo`ldoshi, Amiriy taxallusi bilan she`rlar yozgan Umarxonning homiyligi sezilarli edi. Shoiraning katta o`g`li Muhammad Ali ham Xon taxallusi bilan she`rlar yozadi. Kichik o`g`li Sulton Mahmudxon esa donishmand bir shaxs bo`lib yetishadi. 1822-yilda Umarxon bevaqt vafot etadi. Nodiraning 14 yashar o`g`li Muhammad Alixon xon qilib ko`tariladi. Lekin katta hudidni o`z ichiga olgan davlatni 14 yashar bola idora qila olmasligini nazarda tutgan Mohlaroyim mamlakat boshqarish ishlarida faol ishtirok eta boshlaydi. Shoiraning zamondoshi Xotifning guvohlik berishicha, Nodira Umarxon vafotidan keyin Farg`ona, Toshkent, Xo`jand, Andijon kabi shaharlardan olimlar, xattotlar, naqqoshlarni Qo`qonga chaqirtirib keladi. Madrasalar, kutubxonalar qurdiradi. Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Amiriy singari shoirlarning asarlarini nasta`liq xatida ko`chirtirib, muqovalatadi. Manbalarda aytilishicha, o`sha paytda yuzaga kelgan madaniy va adabiy hayot yangiliklarining aksariyati Nodira nomi bilan bog`liq edi. Xotif Nodiraning aqli donish, adolat, saxovat, insof, muruvvat kabi yaxshi fazilatlari tufayli “Nodira davron” laqabi bilan tanilganini yozadi. Nodira nihoyatda murakkab bir sharoitda yashadi. U mamlakatning ichki va tashqi hayotidagi o`ta ziddiyatli vaziyatning guvohi bo`ldi. Xonliklar o`rtasidagi muttasil kelishmovchiliklar Mohlaroyim faoliyatining keng ravnaq topishiga rahna solib turardi. Oqibatda Buxoro amiri Nasrullo turli bahonalar bilan Qo`qonga bostirib boradi. Go`yo bu yerda izdan chiqqan shariat ahkomlarini nizomga solmoqchi bo`ladi. Mohlaroyimning ikki o`g`li-Muhammad Alixon, Sulton

Mahmudxon, nabirasi Muhammad Alixonlar bilan birgalikda vahshiylarcha o`ldiradi. Shoira bu paytda 50 yoshda edi. Badiiy ijodga katta e`tiqod bilan qaragan shoiraning bizgacha 3 ta devoni yetib kelgan. Ularda shoira Komila, Nodira, Maknuna taxalluslari bilan ijod qiladi. Shoira g`azallari o`zbek va fors-tojik tillarida yaratilgan. Shoira o`zbekcha devoniga yozgan debochasida Navoiy, Fuzuliy, Amiriy devonlari qatori saroydagi ayollar ishtirokida o`zining ham devonlari tuzilgani haqida ma`lumot bersada, haligacha shoiraning o`z davrida ko`chirilgan yoki dastxat holidagi devoni bizgacha yetib kelmagan. O`zbekiston Respublikasi FA Beruniy Sharqshunoslik institutida, H.Sulaymonov nomidagi qo`lyozmalar institutida saqlanayotgan, Namangandan topilgan devonlari XIX asrning ikkinchi yarmida ko`chirilgan. 1988-yilda Samarqandda istiqomat qiluvchi shoir Mahmud Diyoriyning shaxsiy kutubxonasida shoiraning o`zbek tilidagi she`rlari Komila taxallusi bilan kiritilganligi aniqlandi. Bu devonda hali kitobxonlarga ma`lum bo`lmagan yangi she`rlari ham mavjud. Bugungi kunda Nodiraning aniqlangan she`rlar miqdori 15000 misradan iboratdir. Nodira ijodiga bo`lgan qiziqish shoira hayotligi davridayoq boshlangan edi. Dilshodi Barno Nodirani “ilm-adab va nazm osmonining yulduzi, shakarafshon bulbul” deya ta`riflagan edi. Shoira g`azallariga Xotif, Furqat, Muqimiy kabi zamondosh va izdosh shoirlar naziralar yozdilar, muxammaslar bog`ladilar. Adabiyotshunoslikda Nodira hayoti va ijodi ko`p yillardan buyon o`rganilib kelinadi. V.Zohidov, V.Abdullayev, Fitrat, S.Ayniy, O`tkir Rashid, T.Jalolov, M.Qodirova, A.Qayumovlarning Nodira haqidagi tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Nodira “Sohibi devon” bo`libgina qolmasdan, zillisonayn ijodkordir. O`z asarlarini 2 tilda yaratar ekan, 2 tilni mukammal bo`libgina qolmasdan, ikki xalq madaniyatini ham mukammal o`rganadi, o`zlashtiradi. O`z tuyg`u-kechinmalarini 2 tilda bayon qila olish, o`y-kechinmalarini barobar badiiy tasvirlash zullisonaynlik mahoratini taqozo etadi. Buni shoiraning quyidagi faxriyasi ham tasdiqlaydi: Bo`lubdur Nodira mumtozi ma`ni, Kalomi ravshani a sh`ori farrux. Nodira badiiyat ilmidagi san`atlarni mukammal egallagan va she`riyatga tatbiq eta olgan. U badiiy usul imkoniyatlaridan foydalanib, aqlni hayratga soluvchi manzaralar ijod qilgan. Masalan: Litota Belining borlig`in qildi kamar-bandi ayon,

Og`zi yo`q erdi, ani qildi nadidor hadis. Tajnis Bu ko`zdin, Komila, ko`p yosh to`kar k im Ki bergay tangri bir yoshingga yuz yosh. Husni ta`lil Adab elni baland iqbol aylar, Tavozu`din erur ko`z ustida qosh... Bo`lib x am ikki qoshing bir-biriga Qilurlar qatl i ma payvast a kengash... Tanosib Ul sarvki, bordur ani mavzui qadi ozod, Mashshota uchun shona chekar zulfiga shamshod. Sarvning ozod, tik, to`g`ri qaddiga asr bo`lgan shamshod mashshota o`rnida uning sochlariga taroq uradi. Sarv go`zal inson ekanligidan kelib chiqilsa, Nodira taroq shamshod daraxtidan yasalishini ham nazarda tutgan. Shoirlar she`riyatining shoirlar nazmidan farqi, o`zgacha xosiyati ixlosmandlarni juda qiziqtiradigan muammo. Ushbu muammo kaliti badiiy mahoratni tadqiq etish yo`li bilan qo`lga kiritiladi. Nodira yetuk mahorat sohibasi va uning nazmida ayollarga xos fikriy mushohada uslubi, ramzu timsollar tizimi mujassam.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 3-tom. T., 1976. 2. O`zbek shoiralari bayozi. T., 1993. 3. “Ma`naviyat yulduzlari”. T., 2001. 4. A.Abduqodirov. “Qalb qa`ridagi qadriyatlar”. T., 1998, 149-163-betlar. 5. A.Hayitmetov. “Adabiy merosimiz ufqlari”. T., 1997, 36-42-betlar. 6. I.Haqqulov. “She`riyat-ruhiy munosabat”.T.,19 90 , 116-152-betlar. 7. I.Haqqul. “Tasavvuf va she`riyat”. T., 1991, 173-183-betlar. 8. T.Jalolov. “O`zbek shoiralari”. T., 1970. 9. M.Qodirova. “Nodira”. T., 1968. 10. O`zbek adabiyoti. 10-sinf (darslik). T., 1999.

Похожие

Boborahim Mashrab hayoti va ijodi

X-XII asrlar adabiyoti

Mumtoz badiiyat va germenevtika

Nodira nodirabegim hayoti va ijodi (1792-1842)

O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti