X-XII asrlar adabiyoti - Литература - Рефераты

X-XII asrlar adabiyoti

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

66 KB

X-XII asrlar adabiyoti Reja: 1. X-XII asrlardagi tarixiy sharoit va madaniy h ayot. 2. Q omusiy olimlar, ularning merosi. 3. Tasavvuf ta`limoti va tasavvuf adabiyotining paydo b o` lishi. 4. Fors-tojik va arab tilidagi adabiyot. 5. Turkiy adabiyot.

VIII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda katta va muhim o`zgarishlar ro`y berdi. Movarounnahr va Xuroson arablar tomonidan to`lig`icha bosib olinib, arab xalifaligiga birlashtirildi. Ammo arab xalifaligiga qarshi kurashlar olib borilib, IX asrning oxiriga kelganda Markaziy Osiyo musta q illikka erishdi va bu yerda arablar ta`siridan q utilgan 1-davlat-samoniylar h ukmronligi shakllandi. Musta q il davlatchilik so h asidagi o` zaro urushlarda Xorazmsho h lar, G` aznaviylar, Salju q iylar, Q oraxoniylar birin-ketin h ukmronlik q ildilar. Lekin shunga q aramay, bu davr madaniyati, ma`naviy h ayotida juda katta ijobiy o` zgarishlar r o` y berdiki, ular nafa q at Movarounna h r, balki butun musulmon Shar q i tarixida o`ch mas iz q oldirdi. Ma`naviy h ayotda eski dinlar o` rniga islom dini musta h kam o` rin egalladi. U nafa q at din, balki yangi ma`naviy y o` nalish sifatida butun madaniy jarayonga, barcha musulmon mamlakatlari orasida ijtimoiy- madaniy, ma`rifiy alo q alarning kuchayuviga h am katta ta`sir k o` rsatdi. Diniy va dunyoviy bilimlar uzviy bo g` li q h olda rivoj topdi. Q adimgi yunon, hi nd va bosh q a ilmiy an`analardan keng foydalanildi. IX asr boshlari va 1-yarmida arab xalifaligi poytaxti Bo g` doddagi “Bayt ul- H ikma” ilmiy markazining dovru g` ini k o` tarishda O` rta Osiyodan borgan Xorazmiy, Far g` oniy, Jav h ariy, Abu Mansur, at-Turkiy, Marvaziy kabi yosh olimlarning faol xizmatlari ulkan a h amiyatga ega b o` ldi. Movarounna h rdagi q adimgi boy madaniy q adriyatlar islom bilan bo g` li q b o` lgan yangi ma`naviy an`analarning shakllanishi, rivoj topishida mu h im rol o` ynadi. XI-XII asrlarga kelib Movarounna h r, uning q adimiy sha h arlari-Buxoro, Samar q and, Marv, Urganch, Axsikent, Xiva, Shosh butun musulmon Shar q idagi madaniy markazlar qa torida mash h ur b o` ldi. Bu erda q adimiy an`analar bilan arab, fors, q isman h ind h amda

q adimgi yunon ilmiy-madaniy an`analari q orishuvi asosida islomiy, falsafiy va tabiiy fanlar-astronomiya, matematika, tibbiyot, kimyo, dorishunoslik ju g` rofiya kabilar rivoj topdi. Bu erda mash h ur h adisshunoslik va islom fi qh shunoslik maktablari shakllanib, tarixshunoslikda h am mu h im asarlar vujudga keldi. Bu davr ma`naviyatining mu h im tomonlaridan biri shundaki, olim, shoir, donishmandlarning k o` pchiligi q omusiy bilimlarga ega b o` lib, ilmlar bir-biridan ajralmasdan, uzviy bo g` li q h olda mavjudligi bilan xarakterli edi. Bu davrda Movarounna h r va Xuros o n butun musulmon dunyosiga o` zlarining asarlari bilan tanilgan allomalarni, din arboblarini, adiblarni yetishtirdi. Bu buyuk siymolar ilm-fan, adabiyot, islom dini, axlo q-odob, davlatchilik, siyosat sohalaridagi ilg`or fikr- g`oyalari uchun ajdodlar tomonidan zo`r h urmat bilan tilga olinib kelinadilar. “Ma`mun akademiyasi” deb nomlangan Xorazimdagi ilmiy markaz ham shu davrda faoliyati ko`rsatdi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, az-Zamaxshariy, Ismoil Jurjoniy, al – Xorazmiy singari qomusiy olimlar o`zlarining bebaho asarlri bilan davr taraqqiyotiga katta ta`sir ko`rsatdilar. Mu h ammad al-Xorazmiy- 783-yilda Xorazmda tu g` iladi. Dastlabki ta`limni xususiy muallimlardan oladi. Keyinchalik Marvga kelib madrasada o`q iydi, turli so h alar b o` yicha musta q il bilim oladi, ilmiy kuzatishlar bilan shu g` ullanadi. Ma`lumki, al-Ma`mun 809-yildan Marvda dastlab xalifa Xorun ar- Rashidning noibi, s o` ng 813-yildan boshlab xalifa b o` ladi va 819-yili Ba g` dodga ko`chadi. Al-Ma`mun Marvda b o` lganida Xorazmiyni, movarounna h rlik va xurosonlik bosh q a olimlarni o` z saroyiga jalb q ilgan. Xorazmiy Ba g` dodda tashkil etilgan. “Baytul h ikma” (“ H ikmatlar uyi”) ga boshli q q ilib tayinlanadi. Matematika, geometriya, astronomiya, tarix, geografiya va bosh q a fanlarga doir 20 dan orti q asar yaratadi. Ammo

olimning 10 ta asari bizgacha yetib kelgan. “Al-jabr vaal mu q obala” – “Tenglamalar va q arshilashtirish”, “ H isob al- h ind”- “ H ind h isobi”, “Kitob at-tarix” – “Tarix kitobi”, “Kitob al-amal usturlabat” – “Usturlob bilan ishlash h a q ida kitob” singari asarlari ilmda yangi kashfiyot b o` lib, olimga ja h onshumul shu h rat keltirdi. Ayni q sa, olimning astronomik asari h isoblangan “Zij” (830-yilda yozilgan) yaratilishi bilan olimlarimiz di qq atini o` ziga tortgan. Xorazmiyning zamondoshlari Far g` oniy, Al- H oshimiy va bosh q alar asarga yuksak ba h o berishgan. Abu Ray h on Beruniy “Zij” ni shar h lab uchta asar yozgan. Xorazmiy butun ja h on olimlari tomonidan fanning q ator tarmo q lari asoschisi, deya tan olingan. Uning g` oyalari matematika va astronomiyaning oyo qq a turishi, rivojlanishiga sabab b o` ldi. Olimning boy ilmiy merosi h amon o` z q immatini sa q lab, avlodlari ol q ishiga sazovor b o` lib kelmo q da. Abu Nasr Forobiy-t o` li q nomi Abu Nasr Mu h ammad ibn Mu h ammad ibn Uzlu g` Tarxon- ja h on madaniyatiga katta h issa qo` shgan. Markaziy Osiyolik mash h ur faylasuf, q omusiy olim. 879-yili Sirdaryo b o` yidagi Farob sha h riga ya q in Vosinch q ishlo g` ida h arbiy xizmatchi oilasida dunyoga kelgan. Toshkent, Buxoro, Samar q and madrasalarida ta h sil olgan Forobiy otasi bilan Isfa h on, H amadon va Ray sha h arlariga sayo h at q iladi. Keyinchalik oilasi bilan Ba g` dodga k o` chib borishadi. Forobiy bu yerda o` rta asr fani va tilining turli so h alari, yunon falsafiy maktablari bilan chu q ur tanishib, o` zga diniy e`ti q od, falsafiy fikrdagi kishilar bilan ilmiy mulo q otda b o` ldi. Q adimgi yunon tili va falsafasini, tabobat va manti q ilimni chu q ur o` rgandi. Ayrim ma`lumotlarga q araganda, 70 dan orti q tilni bilgan. Forobiy o` rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarining q ariyib barcha so h alarida 160 dan orti q asar yaratgan. U turli bilimlarning

nazariy tomonlari, falsafiy mazmuni bilan k o` pro q q izi qq anligi uchun uning asarlarini ikki guru h ga ajratish mumkin: 1) yunon faylasuflari, tabiatshunoslarining ilmiy merosini izo h lash, tar g` ib q ilish va o` rganishga ba g` ishlangan asarlar; 2) fanning turli so h alariga oid mavzulardagi asarlar. Ilm-fanda dunyo falsafasining asoschisi –birinchi muallim, q adimgi yunon faylasufi Aristotel h isoblanadi. Forobiy anti k yunon falasuflari Aristotel, Platon, Evklid, Ptolemeylarning asarlarini tarjima qilib, sharhlab, kamchiliklarini ko`rsatgan va Sharqda keng tarqalishiga katta hissa qo`shgan. Juda ko`p masalalarni o`sha olimlar darajasida talqin qila olganligi uchun ham “muallimi soniy”- “ikkinchi muallim” deb nom olgan. Olim she`riyat va musiqa nazariyasiga doir kitoblar ham yozgan. “Musiqa haqida katta kitob” degan ko`p jildlik asarida tovushlar vujudga kelishining tabiiy –ilmiy ta`rifini beradi, kuylar garmoniyasining matematik prinsiplarini ochadi. Sharq musiqasining ritmik asosini dalillar bilan sharhlab beradi. Sharqda mashhur bo`lgan rubob, tanbur, nog`ora, ud, qonun, nay kabi asboblar hamda ularda kuy ijro etish qoidalari tafsilotini ham beradi. Musiqashunos sifatida qonun musiqa asbobiga bir qo`shimcha tor ilova qilib, takomillashtiradi, ovoz imkoniyatini oshiradi. Olimning she`riyatga oid risolasi arab tilida yozilgan “Kitob ash-she`r”, ya`ni “She`r kitobi” dir. Abu Ali ibn Sino (980-1037)- Markaziy Osiy xalqlari madaniyatini O`rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirdir. Buxoroning Afshona qishlog`ida 980-yili amaldor oilasida

dunyoga kelgan. 986-yilda oilasi Buxoroga ko`chib keladi, shu vaqtdan boshlab yosh Husayn boshlang`ich ma`lumot olishga, ilm-fan o`rganishga kirishadi. Mustaqil mutolaa bilan shug`ullanib, matematikani, astronomiyani, fizikani, arab va fors tillarini puxta bilib oladi. Mashhur tabib Abu Mansur Qamariydan ilmi tibni o`rganadi. O`n etti yasharligida Ibn Sino atoqli olim va tabib sifatida dong chiqaradi. Ibn Sino asarlarining umumiy soni 450 dan oshadi, lekin bizgacha faqat 160 ga yaqin asari yetib kelgan. Asarlarining asosiy qism i o`sha davr ilmiy tili hisoblangan arab tilida, ba`zilari fors tilida. Olimning eng yirik asarlari 22 jilddan iborat “Kitob ash-shifo” (“Shifo kitobi”) , 5 ta mustaqil katta asardan iborat “Kitob al-qonun fit-tib” asarlaridir. Ilmiy asarlardan tashqari, chuqur falsafiy mazmunli badiiy obrazlar va ma`lum voqealar orqali ifoda etuvchi “Tayr qissasi”, “Salomon va Ibsol”, “Hayy ibn Yaqzon” kabi falsafiy qissalar yaratdi. Ibn Sino zamonasining yetuk shoiri ham bo`lgan. U Sharq, xususan, fors poeziyasida ruboiy janrining asoschilaridan biri bo`lib, ruboiylari o`zida chuqur falsafiy xulosalarni ifodalaydi. Ibn Sino arabcha qit`alar ham yozgan. Olim tabobat masalalarini ommabop holda nazm bilan izohlovchi “Urjuza” nomli tibbiy asar yaratgan. Ibn Sino asarlari Ye vropada tarjima qilina boshlandi. Jahon olimlari Ibn Sino asarlari, uning faoliyati to`g`risida ko`pdan beri ilmiy tadqiqotlar olib boradilar. Hozirda jahondagi deyarli barcha tillarda Ibn Sino haqida asarlar yaratilgan.

Bu davrda faqat dunyoviy bilimlar emas, balki islom ilmlari ham taraqqiy etdi. Ismoil al-Buxoriy, at-Termuziy, Moturidiy, Marg`inoniy, Kosoniy kabi allomalar bu sohada mashhur bo`ldilar. Umuman, bu davrda islom musulmon Sharqida nafaqat din sifatida, balki yaxlit madaniyat, ma`naviyatning shakillanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. U madaniyatning boshqa sohalari ilm –fan, san`at, axloq, siyosat kabilarning rivojlanishiga ham ijobiy ta`sir ko`rsatdi. VIII asrning o`rtalarida zohidlik harakat ko`rinishida kurtak yoygan tasavvuf ta`limoti paydo bo`ladi. Muhammad Mustafo (s.a.v) vafotlaridan keyin musulmonlar jamoasi o`rtasida bo`linish yuz beradi. Ayniqsa xalifa Usmon zamonida boylikka ruju qo`yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh- urug`, yaqin do`st-birodarlarni siylash rasm bo`lgan. Ummaviylar davriga kelib, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin kumushlarga berilish, xazina to`plash avj oldi, diniy mashg`ulotlar, xudo yo`lida toat- ibodat qilish o`rnini boylikka, dunyoga muhabbat egallay boshladi. Bu ham e`tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bo`ldi. Ularning birinchi qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga otlangan bo`lsa, ikkinchi qismi qanoat va zuhdni asosiy maqsad qilib, saroy ahli va boylar axloqiga qarshi norozilik belgisi sifatida tarkidunyochilik g`oyasini targ`ib etib, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlandilar, surunkali toat- ibodat bilan shug`ulandilar. Tarki dunyo qilgan va toat - ibodat bilan shug`ulanuvchilar orasida so`fiylar bilan zohidlar bir-biridan farqlanadi. Zohidlar uzlat va taqvoni odat qilgan bo`lsalar-da, ishq va irfon (ilohiy ma`rifat) ular uchun begona edi. Falsafiy mushohadakorlik, ma`naviy-axloqiy kamolot sari intilish, valilik, karomat ko`rsatish kabi xislatlarga ega emasdilar. Zohidlarning niyati ibodat bilan oxirat mag`firatini qozonish, Qur`onda va`da qilingan jannatning huzur - halovatiga erishish edi. So`fiylar jannat umidida toat-ibodat qilishni ta`magirlikning bir ko`rinishi deb bilganlar. So`fiy uchun na dunyodan , na

oxiratdan tama` b o` lmasligi kerak. Yagona tilak bu-yaratganning diydoridir. Mash h ur s o` fiy ayol Robiya Adaviya (714-801) tangriga munojotlarida nola q ilib aytar ekan: “Ey Parvardigorim, ey Yori aziz, agar jannat ta`maida toat q iladigan b o` lsam, jannatingdan benasib et, agar d o` zaxingdan qo` r q ib ibodat q iladigan b o` lsam, meni d o` zax o` tida kuydir- mingdan-ming roziman! Ammo agar Sening jamolingni deb tunlarni bedor o` tkazar ekanman, yolvoraman meni jamolingdan ma h rum etma!” S o` fiylar Allo h ni jon- dildan sevish, uning zoti va sifatlarini tanish va bilishda, k o` ngulni nafs g` uborlaridan poklash, Ilo h vasliga yetishish va bundan lazzatlanish g` oyasini keng tar g` ib q ildilar. Shu tari q a, dunyodan k o` ngil uzgan, ammo zo h idlarga o` xshamaydigan, “bir nazar bilan tupro q ni kimyoga aylantiradigan” ze h nu zakovat, a q lu farosatda tengsiz, ammo bosh q a faylasuflardan ajralib turadigan, ajoyib xislatli odamlar toifasi paydo b o` ladiki, bularni “ ru h kishilari” deb atardilar. X II asrdan boshlab Markaziy Osiyoda h am tasavvuf keng tar q aladi. Yusuf H amadoniy (1048-1140) Buxoroda tasavvuf ta`limotini o` rgatish va tar g` ib etishga kirishdi. Birinchilardan b o` lib uning q o` lida Xoja A h mad Yassaviy ta`lim oldi va tasavvuf sirlarini o` rgandi. Turkistonga borib tasavvuf g` oyalarini tar g` ib q ildi va yassaviya ta`limotini yaratdi. H amadoniy ta`limoti asosida Abduxoli q G` ijduvoniyning “ Xojagon ” tari q ati paydo b o` ladi. S o` ng shu tari q at Ba h ouddin Na q shband ( XIV asr ) davrida keng yoyilib, na q shbandiya y o` nalishini tashkil etadi. XII asrda Xorazmda ham tasavvuf keng yoyila boshlaydi. Najmiddin Kubro (1146-1221) boshchiligida

tasa vvufning kubraviya o q imi shakllanib, Markaziy Osiyo va bosh q a Shar q mamlakatlarida keng yoyildi. Tasavvuf adabiyotning yirik allomalari uning nazariy asoslarini ishlab chi q dilar. Mu h ammad G` azzoliy Yusuf H amadoniy, Ibn Arabiy, H ujviriy, Najmiddin Kubro singari allomalar tasavvuf ta`limotining nazariy asoslarini yoritilgan asarlar yaratdilar. Turkiy adabiyotda tasavvuf ta`limoti Yusuf Xos H ojibning “ Q utad g` u bilig” asaridan boshlab ifodalanib, rivojlantirila boshlandi. A hm ad Yassaviy o` zbek tasavvuf adabiyotining porlo q q uyoshidir. Bu ta`limot o` zbek adabiyotini yangi-yangi fikrlar, g` oyalar, timsollar bilan boyitdiki, mumtoz adabiyotimizning yirik vakillari asarlarini tasavvuf ta`limotini chetlab o` rganish aslo mumkin emas. Markaziy Osiyoda arab, fors va turkiy tillar keng tar q alganligi, a h oli o` rtasida turkiy va forsiy tildan keng foydalanilganligi h a q ida ma`lumotlar k o` p. Arab tili Markaziy Osiyoni islom madaniyati, arab dunyosi, arab tilida yaratilgan madaniy-ma`naviy boyliklar, yunon tilidan q ilingan ilmiy tarjimalardan ba h ramand b o` lishga olib kelgan b o` lsa, fors tili eron madaniyatini chu q ur o` rganish, madaniy alo q alarni rivojlantirish imkonini berdi. Mash h ur q omusiy olimlarimizning ilmiy ijodlari asosan, arab tilida yozilgan. Ammo badiiy ijod 3 tilda: turkiy, forsiy va arab tillarida davom etdi. Bu davrda Rudakiy, Abul H asan Balxiy, Robiya, Abu Mansur A h mad Da q i q iy, Firdavsiy, balxlik q asidanavis shoir Unsuriy, Farruxiy, Manuche hriylar fors-tojik adabiyotining (dariy) yirik namoyondalari sifatida shuhrat qozonishdi. XI-XII asrlarga kelib fors-tojik tilidagi adabiyot ancha rivojlandi. Nosir Xusrav (1004-1088) Qabadiyonda (hozirgi Tojikistonda) tug`ilib, Turkiston, Afg`oniston, Hindiston,

Hijoz, Kichik Osiyo, Suriya, Arabistonda bo`ldi. Shu safarlar natijasida “Safarnoma” asarini yaratadi. Diniy-falsafiy muammolar, ilg`or axloqiy-tarbiyaviy fikrlar ilgari surilgan “Zod al-musofirim”, “Vajhi din”, “Jami al hikmatayn”, “Saodatnoma” singari asarlar-yozadi, devon tuzadi. 1048-yilda Nishopurda tug`ilgan Umar Xayyom (v.1131) astronomiya, matematika, falsafaga oid asarlar yaratib, adabiyot sohasida falsafiy mazmundagi ruboiylari bilan shuhrat topdi. Uning ruboiylari mavzu doirasining kengligi, falsafiy teranligi, badiiy yuksaklikligi bilan hanuzgacha butun insoniyat ma`naviyatiga kuchli ta`sir o`tkazib kelmoqda. Abu Nasr Asadi Tusiy (v. 1070) Firdavsiy “Shohnoma” si izidan borib, “Gershaspnoma” dostonini yaratdi. U “Yer va osmon”, “Kecha va kunduz”, “Nayza va kamon”, “Musulmon va kofir”, “Arab va ajam” singari munozaralari bilan fors-tojik adabiyotidagi munozara janrining asoschisi bo`ldi. Shuningdek, u fors tilining eng qadimgi izohli lug`atini ham yaratdi. Arab tilida ijod qilgan adiblar haqida t o` liq ma`lumot Abu Mansur as-Saolibiyning “Yatimat ad-dahr fi mahosin ahl al-asr” asari orqali yetib kelgan. Asar to`rt qismdan iborat bo`lib, uning to`rtinchi qismi xurosonlik va movarounnahrlik 124 ijodkorga bag`ishlangan. Arab tilida ijod qilgan ushbu ijodkorlarning 4160 baytga yaqin she`rlari kiritilgan bo`lib, ular qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g`azal, urjuza janrlariga mansubdir.

Keng tarqalgan turkiy til O`rta Sharq va shimoldagi, Qoshg`ardagi barcha turkiy tilli xalqlar bilan tarixiy-madaniy aloqalarning yanada kuchayuviga olib keldi. M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit-turk”, “Javohirun nahv fi lug`otit-turk” (“Turkiy tillarning sintksis qoidalari” asarlari, Yusuf Xoj Hojibning “Qutadg`u bilig” (“Saodatga yo`llovchi bilim”) asari, Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul- haqoyiq” asari, Ahmad Yassaviyning hikmatlari XI-XII asr turkiy adabiyotining shakllanishi va rivoj topishida samarali hissa bo`lib qo`shildi. Bu davr adabiyotining xarakterli jihatlari quyidagilarda o`z aksini topgan: birinchidan, bu davrda ilm- fan va yozma adabiyot turli h ukmdorlar saroyida, ular h omiyligida rivojlandi. Xususan, Abbosiy xalifalar saroyida arab tilidagi she`riyat, Somoniy va G` aznaviylar h uzurida fors tilidagi adabiyot pano h topgan b o` lsa, Q oraxoniylar dargo h ida turkiy she`riyatning, turkiy adabiyotning buyuk namunalari dunyoga keldi. Ikkinchidan, bu adabiyotning o` ziga xos tomoni ma`rifatchilik g` oyasini ilgari surish edi. A q lga tayanish, bilimga chorlash, ijtimoiy adolat, barcha muammolarni a q l va zakovat kuchi bilan h al q ilishga ishonch davr adabiyotining asosiy g` oyasi edi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. “ O` zbek adabiyoti tarixi” 5- tomlik. 1-tom. T., 1978. 2. N.Mallayev. “ O` zbek adabiyoti tarixi”. 1-kitob. T., 1976. 3. “Ma`naviyat yulduzlari”. T., 2001. 4. Abu Mansur as-Saolibiy. “Yatimat ud-da h r”. T., 1976. 5. H . H omidiy. “K o`h na Shar q dar g` alari”. T., 1999. 6. www . ziyouz.com 7. www . wikipedia.org

Похожие

O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti

O`rta asrlar va Uyg’onish davri adabiyoti. O`rta asrlarda Evropa adabiyoti

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi

XIII-XIV asrlar adabiyoti. Nosiruddin Rabg`uziy. Pahlavon Mahmud

X-XII asrlarda fors-tojik adabiyotining rivojlanishi. Fors-tojik tilida ijod qilgan shoirlar