XIII-XIV asrlar adabiyoti. Nosiruddin Rabg`uziy. Pahlavon Mahmud - Литература - Рефераты

XIII-XIV asrlar adabiyoti. Nosiruddin Rabg`uziy. Pahlavon Mahmud

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

86 KB

XIII-XIV asrlar adabiyoti. Nosiruddin Rabg`uziy. Pahlavon Mahmud Reja: 1. XIII-XIV asrlar adabiyotining xarakterli jihatlari. 2. Nosiruddin Rabg`uziy va uning “Qisasi Rabg`uziy” asari. 3. “Qisasi Rabg`uziy” da axloqiy-ta`limiy qarashlar. 4. Pahlavon Mahmud. Shoir ruboiylari.

XIII-XIV asrlar o`zbek adabiyoti tarixida muhim bosqich bo`ldi. Siyosiy va madaniy hayotdagi ziddiyatlar adabiyotda ham o`z aksini topa bordi va undagi diniy, tasavvufiy hamda dunyoviy yo`nalishlarning kuchayishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. Bu davrda ijtimoiy-siyosiy, madaniy adabiy hayotni tasavvur etishga imkon beruvchi bir qator tarixiy asarlar yuzaga keldi. Fazlulloh Rashiddiddinning “Jome ut-tavorih”, Atomalik Juvayniyning “Tarixi jahongo`sha”, Faxriddin Banokatiyning “Ravzat ul-a hbob ” Hamdulloh Qazviniyning “Nuzxat al-qulub” kabi asarlari shular jumlasidandir. Ular bergan ma`lumotlar XIII asr oxiri XIV asr boshlarida mamlakat hayotida ma`lum obodlik boshlanganini ko`rsatadi. Xususan, Buxoro, Samarqand kabi shaharlar va ular atrofida hunarmandchilik ancha rivojlandi. Savdo karvoni yo`li ustida bo`lgan Urganchda qadimgi an`analar tiklana boshladi. Bu davrda badi i y adabiyot real tarixiy hodisalarni atroflicha aks ettira boshlaydi. Ayniqsa, Chingizxon istilosi bilan bog`liq voqealarning xalq og`azaki ijodidagi ifodasi ancha ochiq ko`rinadi. (Masalan, “Guldursun” afsonasi). Yozma adabiyotda bir necha tilda ijod etish ko`zga tashlanadi. Asli balxlik bo`lgan Jaloliddin Rumiy Kichik Osiyoga borib, fors tojik va turkiy tilida asarlar yozadi. Hisomiy Osiliy esa asarlarni fors- tojik, turkiy va arab tillarida yaratgan. Bu davrda mulamma- shiru shakar taraqqiy qildi. Purbaho i Jomiy Turkiy for s -tojik va turkiy tilida qasidalar bitgan. Xorazmiyning “Muhabbatnoma”si o` zbek va fors-tojik tillarida yaratilgan. O `n bir nomadan iborat b o` lgan bu asarning 4 va 8-nomalari fors-tojik tilida yaratilgan. Bu h a q da shoir shunday deydi: Qilayin ikki bobin forsiy h am Kim atlas t o` n yarashur b o` lsa ma`lam. Bu an`ana keyingi davr adabiyotida h am k o` zga tashlanadi. Masalan, Alisher Navoiy ning “Xazoyin ul-maoniy” asari to`rtinchi devonidagi 443- g` azal ikki o` zbek va arab tillarida yaratilgan : Ul koni malo h atda demon bor edi bir on, Lav tanzur fi h usni h i-l-on noma kon... O` lgum susabon h ajr biyobonida, ra h m et, Konat shafa hak aynu hayot ano atshon.

Bu davrda Rab g` uziy, Pa h lavon Ma h mud, Badriddin Chochiy, Q utb, Sayfi Saroiy, H aydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Ya q iniy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy singari s o` z ustalari adabiyot olamiga kirib keldi. G` azal lirikadagi asosiy o` r i nni egalladi. Ruboiy, tuyu q kabi kichik janrlar h am katta mav q ega ega b o` ldi. O` zbek dostonchiligi yangi an`analar bilan boyidi. Q asida, masnaviy, so q iynoma kabi janrlar takomillashdi. Nasrchilikda bu davr adabiyotining eng yirik namunasi sifatida Rab g` uziyning “ Q issasul anbiyoi turkiy” yoki “ Q isasi Rab g` uziy” ni k o` rsatish mumkin. Rab g` uziy turkiy yozma adabiyot tarixida alo h ida mav q e q ozongan adibdir. Uning asl ismi Nosiruddin b o` lib, Xorazmning Raboti O`g` uz degan joyida shu ma h alla q ozisi oilasida dunyoga kelgan. Rab g` uziyning h ayoti va ijodi h a q ida juda kam ma`lumot yetib kelganligiga q aramay, uni zamonasining tarixchisi, yetuk shoiri va iste`dodli tarjimoni ekanligiga shub h a q ilmasa h am b o` ladi. Buning dalili sifatida “ Q isasi Rab g` uziy” asarini h amda unda keltirilgan q ator turkiy she`rlar, arabchadan q ilingan tarjimalarni e`tirof etish mumkin. “ Q isasi Rab g` uziy” asari musulmon dinini q abul q ilgan e`tiborli m ug` ul beklaridan h isoblangan Nosiruddin T o`q b o`g` aning iltimosiga k o` ra, 1310-yilda yozilgan. Muallif T o`q b o`g` ani “... Toj ul-umaro va mu h ib bul ulamo beklar uru g` i, yigitlar ari g` i, ulu g` otli g` , q utlu g` zotli g` , ezgu xul q li g` , islom yoru g` lik, m o`g` ul sanili g` , musulmon dinli g` , odamiylar inonchi, m o` minlar q uvonchi, h immati adiz, a q li tegiz begimiz” deya ta`riflaydi. Asar h amd, na`t, mu q addim a , 72 q issa, lirik kechinmalar va xotimadan iborat. Q issalar, asosan, nasrda, mad h iyalar, ba`zi bir q issalarning xulosalari, lirik kechinmalar va kitob xotimasi nazmda yozilgan. Q issalar mazmuni rang-barang. Olamdagi butun mavjudot egasi b o` lgan Ollo h ni ulu g` lash, pay g` ambarlar h ayotiga oid lav h alarni eslash, kamtarinlik va takabburlik, ota-ona va farzand munosabatlari, urush va tinchlik mavzulari shular jumlasidandir. Q issalar h ajmi turlicha. Masalan, Yusuf q issasi sal kam yuz betni tashkil etsa, Lut h a q idagi q issa bir necha sa h ifadangina iborat. Q issalar ichida yana musta q il h ikoyalar, latifa, bayt, g` azal va bosh q a janrlar h am mavjud. Pay g` ambarlar h a q idagi afsonaviy q issalarning asosiy q ismi diniy xarakterda b o` lib, Rab g` uziy ularning aksariyatini Q ur`on va bosh q a diniy manbalardagi mifologik syujetlar asosida yaratganligiga shub h a y o`q . Turkiy va bosh q a xal q larning ayrim rasm-rusum va odatlari h am muallif nazaridan chetda q olmagan. Masalan, “ Rum viloyatining odati bor, shevalari chali q li q (bebosh, sh o` x), burundu q latmasalar yangi tushgan kelinlarni kelturub un tuzub yirlaturlar. Tevalar ularning ovozlariga xushlanib o` zlaridin kecherlar-ilikka ilinurlar ” yoki “ Xal q orasida rasm

bor: d o` st d o` stga safar q ilib yonar b o` lsa, bir h adya, ya`ni b o` lgan ola borurlar ”. Asar q issalari va q issalar ichida berilgan h ikoyatlarda axlo q iy- ta`limiy q arashlar ifodasi yetakchilik q iladi. Deyarli h ar bir h ikoyada shunday q arash aks etgan. “ Sulaymonning q arinch q a bilan s o` zlashgani ” h ikoyasida h am bu h ol kuzatiladi. Sulaymonning chumolilar podshosi bilan su h bati h ikoyasi ma`rifiy va axlo q iy-ta`limiy a h amiyatga molik. Unda kishilik jamiyatiga xos b o` lgan ayrim illat va kamchiliklar ustida s o` z boradi. H ikoyada Sulaymon katta mav q ega ega b o` lgan, kibrli, shu h ratparast h ukmdor sifatida gavdalanadi. Chumolilar podshosi esa dono tadbirkor, xal q g` amini yeydigan hu kmdor, ma`rifatparvar, olim va orif sifatida k o` zga tashlanadi. Rab g` uziy shaxs kamoloti fa q at jismoniy sifatlar bilan belgilanmasligini (chumolilar ulu g` i o q so q erdi), buning uchun undagi a q liy-ma`naviy fazilatlar ustun b o` lishini ta`kidlaydi. H ikoyada tasavvufiy q arashlar h am o` z ifodasini topgan. Ayni q sa, chumolining oxirgi savollari va izo h lari k o` pro q ana shu q arashlar bilan bo g` lanadi. Umuman, “ Q isasi Rab g` uziy” o` zbek badiiy nasrining ilk namunalaridandir. Unda adib N.Rab g` uziyning yuksak badiiy ma h orati atroflicha namoyon b o` lgan. “ Q isasi Rab g` uziy” o` zining ma`rifiy h amda badiiy-estetik a h amiyati bilan barcha avlodlar ma`naviy kamoloti uchun h am a h amiyatlidir. XIII-XIV asr adabiyotining ko`zga ko`ringan yirik vakillaridan yana biri Pahlavon Mahmuddir. Adib haqidagi ma`lumotlar Shamsiddin Somiyning “Qomus ul-a`lam” Lutf Alibek Ozarning “Otashkadai Ozariy”, Kamoliddin Husayn Fanoyning “Majolis ul-ushshoq” singari asarlarida keltirilgan. Ularda ta`kidlashicha, adibning “Pahlavon” unvoni bilan mashhur bo`lishiga sabab Mahmudning jismoniy jihatdan baquvvatligi, Sharqona kurashning yirik vakili bo`lganligidir. Uning “Puryoyvaliy” va “Puryorvaliy” taxalluslari ham bo`lgan. Hassos shoir, yengilmas pahlavon va mashhur avliyoning ovozasi uzoq-uzoqlarga ketgan, Eron, Hind kabi ko`plab Sharq mamlakatlaridagi kurash musobaqalarida qatnashib, hamisha zafar quchgan, bir umr kuragi yerga tegmay, mamlakatning birinchi polvoni, pahlavonlar peshvosi bo`lgan. Pahlavon Mahmud asosan, po`stindo`zlik, telpakdo`zlik bilan shug`ullangan. Pahlavon Mahmudning vasiyatiga ko`ra, shogirdlari uni o`zining po`stindo`zlik do`koni atorfiga dafn etganlar.

Keyinchalik u qabr ustiga maqbara tiklanib, avliyo poyiga Qo`ng`irot urug`idan bo`lgan Xiva xonlari ko`milgan. Adibning bir qancha ruboiylari ana shu maqbara devorlariga badiiy naqsh sifatida tushirilgan. Pahlavon Mahmud Xivadagi futuvvatchilar jamoasining boshlig`i, javonmardlar peshvosi bo`lgan. Uning o`zi ham mard lik va saxovatning eng oliy namunalarini ko`rsatib, boshqalarga ibrat bo`lgan. Ruboiylarida futuvvatning nazariy qoidalarini bayon qilgan. Ma`lumki, javonmardlikka ko`proq pahlavonlar talabgor bo`lganlar. Shu jihatdan, Pahlavon Mahmud pahlavonlarni tarbiyalovchi ustozigina bo`lib qolmay, balki javonmardlik odobini o`rgatuvchi pir ham edi. Javonmardlarning shiori dunyodagi yovuzlikning barcha ko`rinishlariga qarshi hamisha, hamma yerda ezgulikni targ`ib qilish, himoya etish va qo`llab-quvvatlashdan iborat. Bu g`oyalar Pahlavon Mahmudning ko`pgina ruboiylarida o`z aksini topgan. Taniqli adabiyotshunos olim Najmiddin Komilov: “Pahlavon Mahmud ruboiylarini 4 guruhga bo`lish mumkin: 1. Zamona ahlidan nolish, ijtimoiy tengsizlikni ifodalovchi ruboiylar, 2. Tariqat suluki haqida yozilgan ruboiylar, 3. Vahdati vujud falsafasi asoslarini tushuntiruvchi ruboiylar, 4. Ilohiy ishqni tarannum etgan ruboiylar” – deb yozgan edi. Pahlavon Mahmud ruboiylari badiiy jihatdan pishiq va go`zalligi, falsafiy teranligi bilan ajralib turadi. Bu ruboiylar badiiy tasvir vositalariga boy, xalqona sodda va yengil uslubda, ifoda tarzi aniq, lo`nda, o`ynoqi, sershiddat tuyg`ularga yo`g`rilgan.

Adabiyotlar: 1. N.Mallayev. “ O` zbek adabiyoti tarixi”. T., 1963. 2. N.B.Rab g` uziy. “ Q isasi Rab g` uziy”. 1-2-kitoblar.T., 1990-1991. 3. Ish q daftari. Ruboiylar. T., 2000. 4. “ O` zbek adabiyoti tarixi” dan ma`ruzalar matni. 1- q ism. 5. “ O` zbek adabiyoti”. T., 2001. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

X-XII asrlar adabiyoti

O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti

O`rta asrlar va Uyg’onish davri adabiyoti. O`rta asrlarda Evropa adabiyoti

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot