O`rta asrlar va Uyg’onish davri adabiyoti. O`rta asrlarda Evropa adabiyoti - Литература - Рефераты

O`rta asrlar va Uyg’onish davri adabiyoti. O`rta asrlarda Evropa adabiyoti

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

O`rta asrlar va Uyg’onish davri adabiyoti. O`rta asrlarda Evropa adabiyoti Reja : 1. VI – XVII asrlar Evropa adabiyotining davrlashtirilishi. 2. Ilk o`rta asrlarda qahramonlik eposi. 3. Diniy-cherkov adabiyotining g’oyaviy yo`nalishi. 4. Ritsar-kurtuaz adabiyoti va uning janrlari. 5. Uyg’onish davri Evropa adabiyotining ahamiyati.

Mil.iy V asrda qullar va kolonlarning qo`zg’olonlari hamda ularga xayrixoh bo`lgan varvarlarning Rimga bosqini natijasida Rim imperiyasi qulab, quldorlik tuzumi emiriladi. Uning o`rniga yangi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya – feodalizm vujudga keladi. U IV – V asrlarda tarkib topa boshlab, XI – XV asrlarda yuqori bosqichga ko`tariladi va XVI – XVII asrlarda inqirozga yuz tutib, emirila boshlaydi. Shu tariqa yerga xususiy mulkchilikka asoslangan feodalizm o`rnini kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari egallaydi. Shuning uchun qadimgi dunyo tarixining oxiri VI asrdan yangi zamon kapitalizmning boshlanishi – XVII asrgacha bo`lgan davr O`rta asrlar nomi bilan yuritiladi. O`rta asrlar adabiyoti ikki davrga bo`linadi: 1. Ilk o`rta asrlar adabiyoti. 2. Uyg’onish davri adabiyoti. Ilk o`rta asrlar adabiyoti 10 asrdan ziyod davrni qamrab oladi va o`z ichida ikki bosqichga bo`linadi: 1. Qabila tuzumining emirilishi va feodalizmning barpo bo`lishi davri adabiyoti (V – X asrlar). 2. Rivojlangan feodalizm davri adabiyoti (XI – XV asrlar). Ilk o`rta asrlar davri adabiyotining taraqqiyotiga uch omil barakali ta`sir ko`rsatdi: 1. Xalq og’zaki ijodi. 2.Antik san`at. 3.Xristianlik dini. Ilk o`rta asrlar adabiyotining ikkinchi bosqichi g’oyaviy-badiiy jihatdan bir muncha yuksak bo`lib, asosan u bilan bog’liq masalalarga to`xtalamiz. Bu bosqich adabiyotida uchta yo`nalish mavjud edi va ular quyidagilardir: 1. Xalq adabiyoti. 2. Diniy – cherkov adabiyoti. 3. Feodal – ritsar’ adabiyoti. Xalq adabiyotining eng etuk namunalari Frantsiya qahramonlik eposi “Roland haqida qo`shiq”, Ispaniya qahramonlik eposi “Sid haqida qo`shiq”, Germaniya qahramonlik eposi “Nibelunglar haqida qo`shiq” dostonlaridir. Dastlabki ikki asarda ham G’arbiy Evropa feodallarining Salb yurishlari o`z aksini topgan. Ulardan keyingisi “Sid haqida qo`shiq”ning markazida turuvchi bosh obraz tarixiy shaxs bo`lib, uning asl ism-sharifi Rodrigo Dias, Sid, to`g’rirog’i Said (arabcha “janob”) esa uning laqabidir. Rodrigo Dias 1040 – 1099 yillarda yashagan vaispaniyani arab istilochilaridan ozod kilish milliy harakati – rekonkistaning yirik arbobi sifatida shon-shuhrat qozongan. 1140 yilda yaratilgan bu asar o`z tuzilishiga kura uch qismdan iborat: 1. Quvilish haqida qo`shiq. 2. To`y haqida qo`shiq. 3. Korpes haqida qo`shiq. Kastiliya qiroli Al’fons buyrug’i bilan vatanidan quvilgan

Sidning harbiy drujina to`plashi va u bilan Valensiya viloyatini ozod etishi va boshqa voqealar asar asosiga qo`yilgandir. “Nibelunglar haqida qo`shiq” dostoni esa biz yuqorida qayd etgan asarlardan bir muncha farq qiladi. 1200 yilda yaratilgan bu asarda ko`chmanchilik davridagi nemis hayoti, qahramonlik va jangovor yurishlari o`z aksini topgan. “Nibelunglar haqida qo`shiq” dostonida fantastik elementlarga ancha keng o`rin beriladi. Ilk o`rta asrlar G’arbiy Evropasining asosiy mafkurasi xristianlik dini edi. Bu mafkura bir muncha shakllangan strukturaga ega diniy tashkilotlar – cherkovlar tomonidan olib borilardi. Uning g’oyalarini o`zida obrazli tarzda aks ettiruvchi adabiyot ham yuz aga kelgan bo`lib, uning ommaga ta`siri ham kuchli bo`lganligini faraz qilish mumkin. Bunday deyayotganligimizning boisi shundaki, sobiq sho`ro tuzumi sharoitida bu davr G’arbiy Evropasi diniy-cherkov adabiyoti namunalarini chop etish va tadqiq qilishdan ongli suratda Chetlab o`tildi. Bu adabiyot haqida ma`lumot beradigan asarlar juda kam bo`lib, ular sirasiga XI asrda Frantsiyada yaratilgan “Avliyo Aleksiyning umrguzaronligi” asarini kiritish mumkin. Unda o`z taqvodorligi tufayli oxir-oqibat avliyo darajasiga ko`tarilgan Aleksiyning riyozat to`la hayoti hikoya qilinadi. O`rta asrlar sharoitida ritsarlik feodal zodagonlarning o`ziga xos muhim xususiyati edi. Ayni mana shu ijtimoiy hodisa XII-XIII asrlarda ritsarlik adabiyotining yuzaga kelishi uchun sabab bo`ladi. Bu adabiyot dastlab Frantsiyada tug’ilib, so`ng boshqa Evropa mamlakatlariga tarqaladi. Ilk ritsarlik uchun mardlikning o`zi kifoya qilgan bo`lsa, so`ngra u kurtuazcha nozik didli, ko`rkam, g’oyat sezgir va xushmuomala bo`lishi ham lozim, degan talablar o`rtaga qo`yiladi. SHuningdek, insoniy his-tuyg’ularni qadarlash, ayollarga nozik iltifot, romantik sevgi kechinmalarini madh etish rasm bo`lib qoladi. Ritsar’-kurtuaz adabiyoti lirika sohasida trubadurlar lirikasi degan nom bilan yuritiladi. Bu atama frantsuzcha “truver” so`zidan olinib, “topmoq”, “ijod qiloq” ma`nolarini anglatadi. Ayollar kul’ti, ayollarni ulug’lash trubadurlar lirikasining asosiy g’oyaviy yo`nalishidir. Uning kantsona, sirventa, tentsona, al’ba, pastorela kabi janrlaridan har biri o`ziga xos mavzu doirasiga egadir. Masalan, al’ba tong qo`shig’i bo`lib,

tunda o`z ma`shuqasi bilan visol qurgani kelgan ritsarni uning do`sti qo`shiq kuylab, tong otganidan xabardor qiladi. Trubadurlar lirikasining Frantsiyadagi eng etuk vakillari Bernard de Ventadorn (1142 – 1195 yillar) va Bertran de Born (1140 – 1215 yillar) edilar. Germaniyada esa ritsarlar lirikasi “Minnezang” deb atalgan va Vol’fram fon eshenbax (1170 – 1220 yillar) uning eng go`zal namunalarini yaratgan. Ritsar’ – kurtuaz adabiyoti. XII-XIII asrlarga kelib Frantsiya va boshqa G’arbiy Evropa davlatlarida feodallashish jarayonini asosan tugallanadi. Davlat tepasidagi qirol boshqa feodallar uchun sin’or (syuzern) hisoblanar edi. Katta er egalari bo`lgan graf, gertsog, episkoplar va o`z grafliklari doirasida mustaqil hukmron edilar. Kichikroq baronlar yirik graf va gertsoglarni sin’or deb atashgan. Baronlarga esa kichikroq feodal va ritsarlar bo`ysunganlar. Ritsar o`z xo`jayiniga sodiq, uning mol-mulki va manfaatlarini himoya qiluvchi jangchi edi. Dabdabali ritsarlik qoidalarini yaratishda XII-XIII asrlarda paydo bo`lgan ritsar’ adabiyoti muhim rol’ o`ynaydi. Biroq ritsarlik ideallari real turmush faktlariga zid edi. X asr boshlarida Provans viloyati alohida davlat edi. Janubiy Frantsiyadagi ushbu viloyat iqtisodiy va ma`naviy sohada rivoj topadi. Bu erda frantsuz adabiy tilga asos solinadi. Dastlab Provansda feodal sin’orlari dunyoviy ritsar’ madaniyatining ifodasi bo`lgan Kurtuaz poeziyasi dunyoga keldi. Provans shoirlarini trubadurlar deb atashgan. Trubadur frantsuzchadan «topmoq», «ijod etmoq» degan ma`noni anglatadi. Bu adabiyot saoroyga xos nafislik, odob-tavoze, xonimlarga nisbatan xushmuomalalikni talab qiladi. Ayollarni ulug’lash – trubadurlar ijodida asosiy o`rin egallaydi. Provans shoirlari muhabbat oshiqni yaxshi fazilati etib tarbiyalaydi., qalbini poktantiradi deb tushuntiradi. Ularning fikricha, oshiq odam hech qachon yomon niyatlar, yomon ishlarni qilmaydi, aksincha hamma vaqt oliyhimmat bo`lishga intiladi. Shoir Arnaut de Maruel provans shoirlariga xos fikrni bayon qilib: “ Muhabbatsiz odam hurmatga sazovor bo`la oliaydi ” deb yozadi. Ishqqa bunday

Ёдда тутинг! Трубадурлар шеъриятининг асосий жанрлари: Кансона – севги қўшиғи бўлиб, унда муҳаббат ва диний мавзу ёритилади. Сирвента - сиёсий ва шахсий масалаларга бағишланган мунозара руҳидаги қўшиқ. Тенцона - севги, адабий-фалсафий мавзуларда икки шоир ўртасидаги шеҳрий диалог. Ал p ба ёки тонг қўшиғида рицар p ўз дўстининг кузатуви остида тунда севгани (бировнинг хотини) билан учрашгани бориши куйланади. Тонг ёриша бошлаши билан дўсти «Тонг қўшиғи» ни айтади ва рицарни огоҳлантиради. Пасторела - мавзуси жиҳатидан ал p ба каби алоҳида воқеани акс эттирган лирик қўшиқ бўлиб, кўпинча суҳбат-диалогдан ташкил топган кичик п p есани эслатади (рицар ва чўпон қиз учрашуви, уни ташлаб кетиши ва бошқалар). Мотам қўшиғи - обрўли син ё р вафотига ёзилган марсия. munosabatda bo`lish hamma provans shoirlariga xos fazilatdir. Provans trubadurlarining ishq fazilatlari haqidagi fikrlari Sharq faylasuflarining qarashlariga hamohangdir. endilikda provans trudadurlari ishqiy lirikasining mazmuni, shakli uslubi asosida Sharq she`riyati yotganligi haqidagi fikrlar hech kimda shubha qoldirmadi. Sharq va G’arb aloqalari markazi bo`lmish Provansda shakllangan saroy she`riyatning asosiy mavzui mahbuba go`zalligini maqtash, oshiqning azob- uqbatlarini izhor qilishdan iborat. Ritsar ishqiy she`riyati keyinchalik boshqa Evropa mamlakatlari, ayniqsa Italiyada YOqimli yangi uslub va Olmoniyada minnezanglar she`riyati sifatida keng tarqaladi. Mahbuba qiyofasining go`zalligi ritsar shoirlari uchun (Sharqda ham shunday) birinchi shart edi. Ritsar muhabattida jismoniy yaqinlikka intilish mutloq uchramaydi. Trubadurlar she`rning shakliga, qofiyalanishiga ortiqcha e`tibor berar edilar. Ikki uslub: yorqin uslub (munozara, bahs) tumanli uslub (kinoyali so`zlar, murakkab, mavhum iboralar.) Oddiy xalq tushuna olmaydi. Trubadurlar o`rta asr poeziyasini yangi bosqichga olib chiqdilar. Biroq ularda sun`iylik va shaklbozlikka (formalizm) berilish kuchli bo`lgan. Muhabbat mavzusi ritsarlik lirikasida murakkab sevgi qoidalarini yuzaga keltirib chiqaradi (30 ga yaqin qo`shiqchi trubadur ayollar ham bo`lgan).

Trubadurlar lirikasining eng gullagan davri - XII asr oxirlariga to`g’ri keladi. SHu davrda ijod etgan yirik trubadurlardan biri Bernard de Ventadorndir (taxminan 1140-1195). U dastlabki she`rlarini o`z sin’orining xotiniga, so`ngra Angliya qirolichasi elenoraga bag’ishlagan (uning xizmatida bo`lgan). Uning she`rlari nafis va ohangdor. Ventadorn she`riyati sevgi ruhi bilan sug’orilgan. U she`rlaridan birida “ Qalbingda sevgi bo`lmasa bu dunyoda yashashni hojati yo`q ” – deydi. Xonimga: “ Men sizni mulkingizman ” – deb xitob qiladi. Uning qo`shiqlarini boshqa qo`shiqlardan farqi haqida “ Chin qalbdan chiqqan poeziyagina mening uchun qimmatlidir. Lekin bu faqat haqiqiy sevgi xukmronlik qilgan qalbdagina bo`lishi mumkin. Mening butun borlig’imda sevgi hukumron” – deydi. Bertran de Born esa aksincha asosan siyosiy mavzuda ijod qilgan. (taxminan 1140-1215 yillar). U o`zining sirventalari bilan mashxur bo`lib, ularda tajavuzkorlik, jang lavhalari, ritsarlar urushlarini tasvirlagan. U qishda bahorni qumsaydi, chunki bahor sevgi fasligina emas, balki harbiy erishlar fasli hamdir. Uning poeziyasida kurtuazcha nafis tuyg’ular zo`ravonlikka asoslangan eski, dag’al ritsar’ ideallari bilan qo`shilib ketadi. SHuning uchun u oddiy xalqni “surbet”, “yalqov” deb atab, ularni iskanjada saqlashni targ’ib etadi. U keyinchalik o`z otasiga qarshi bosh ko`targan shahzoda Genrixni qo`llab quvatlaydi. (Go`yoki de Born ota-bolani urushtirib qo`ygan degan gaplar tarqalgan. Shuning uchun bo`lsa kerak, Gyote de Bornni “Faust” asarida do`zaxda tasvirlaydi). Shahzoda Genrix bezgak kasali bilan og’rib vafot etadi. Born unga bag’ishlangan mashxur marsiyalarini yozadi. U bir qancha sevgi qo`shiqlari ham ijod qilgan. XIII asr – provans lirikasining so`nish davridir. CHunki bu davrda yangi shahar adabiyoti paydo bo`ldi. SHu bilan birga, 1209 yilda shimolliklar Simon de Monfor boshchiligida janubga xujum qildilar (20 yillik urush) va g’alaba qozongan. Trubadurlarning ko`pchiligi qo`shni Italiya, Piriney yarim oroli, hatto Germaniyaga o`tib ketadi.

Minnezang . Nemis ritsar’ madaniyati va adabiyoti. XII - XIII asrlarda Frantsiya ta`siri ostida rivojlangan. Ritsar’ lirikasi minnezang («sevgi qo`shig’i» Minne – «sevgi») deb ataladi. Uning birinchi namunalari 1170 yillarga to`g’ri keladi. Ritsar’ - sevgi poeziyasi 2 oqimdan iborat edi. Ulardan biri o`z uslubi bilan arxaik xalq qo`shig’iga yaqin poeziya bo`lib, unda hali ayolni ulug’lash g’oyalari sezilmaydi. (Kyurenberg va Ditmar fon Aystlar ijodi). Ikkinchi oqim – provans trubadurlarining bevosita ta`siri ostida yuzaga keladi (G’arbiy viloyatlarda). Ditmar va Kyurenberglarning lirikasi erli ayollarga emas, ko`proq qizlarga qaratilgan. Ularning she`rlarida sevgi iztiroblari ko`pincha ayollarning qismati bo`lib qoladi. Ditmar fon Aystning «Ayol qo`shig’i» dagi ayol uchib ketayotgan lochinni ko`rib qoladi. Unga qarab: «Sen baxtlisan, hoxlagan tomoninga uchib borasan, istagan daraxtinga qo`nasan. Men ham shunday qildim. Ko`nglimdagi yorimni topdim. Biroq ayollar rashk qilib azob chekmoqdalar», deydi. Ko`p she`rlar xalq qo`shiqlari singari tabiat manzarasini tasvirlash (bahor yoki kuz kelishi) bilan boshlanadi va qahramonlar ruhiy xolatlariga mos keladi. Ikkinchi oqim vakillari ijodi shaklning ancha murakkabligi ritsar’ urf- odatlarining kiritilishi bilan izohlanadi. endi tabiat tasviri, dramatik situatsiya ko`rinmaydi. Visolga eta olmaslik iztiroblari bo`rttirib bayon etiladi. Val’ter fon Fogel’veyde (taxminan 1160-1230 yillar) – o`rta asr nemis lirikasining asosiy oqimlarini o`z ijodida birlashtirgan shoirdir. Uning qahramoni oliy tabaqadan chiqqan ayol emas, oshiqning iltijolariga samimiy javob beruvchi kamtar qizdir. U xalq poeziyasidagi tabiat tasviridan foydalanadi. Bavariyalik shoir Neydxart fon Reyental (taxminan 1180-1240 yillar). U ham «oddiy», «real sevgini» tasvirlash tarafdori, ammo uni maishiy naturalizm ruhida rivojlantirgan (Feodal-aristokrat nuqtai nazaridan krestyan qo`shiq va laparlarini parodiyaga oladi). Shoir Volfram fon eshenbarx (taxminan 1170-1220 yillar) – o`rta arsda nemis sevgi lirikasini yanada boyitdi. Uning al’ba (tong qo`shiq) lari juda ham go`zal. Bulutlarning quyuq jomasin

Tirnoqlari bilan yorgancha, Tong adirlar ortidan vazmin Qudrati-la ko`kka o`rlaydi. Huzurimga o`zim chorlagan Kimsaning shod daqiqalarin Uzaytirmas endi tong ortiq. (A.Oripov tarjimasi) XIII asrning ikinchi yarmida minnezangda tushkunlik boshlandi. Ritsarlik romani. Ritsarlik lirikasi kabi ritsarlik ham Frantsiyada vujudga kelib, keyin boshqa erlarga tarqaldi. Ritsarlik lirikasida bo`lgani kabi romanda ham sevgi, turmush quvonchlari asosiy mavzu edi. Sevgi ko`tarinki ruhda, fantastik bo`yoqlarda aks ettirilgan. SHuningdek, qahramonlar psixologik kechinmalarini tasvirlashga ham katta e`tibor berilgan. Ritsar’ xonimga bo`lgan sevgisi tufayli jangovar sarguzashtlarga (avantyura) otlanadi, lekin endi ritsar’ vatan manfaatlarini emas, balki o`z shaxsiy manfaatlarini ko`zlab safarga chiqadi. Ritsar’ romanlari syujetlariga ko`ra 3 ta asosiy turkumga bo`linadi: antik, bretan va vizantiya turkumlari. Dastlabki ritsarlik romanlari yartilgani uchun antik adabiyot asarlari qayta ishlangan. Ana shunday asarlardan biri «Aleksandr haqida roman»dir. Aleksand Makedonskiy ham o`z yurishlari davrida ritsarga xos sarguzashtlarni boshidan kechiradi. Lekin bu asar tom ma`noda ritsar’ romani bo`la olmaydi, chunki unda muhabbat mavzusi va xonimga ritsarcha xizmat etish aks ettirilmagan edi. Roman Aleksandr Makedonskiyning hayoti va qahramonliklari haqida hikoya qilinadi. XII asr oxirlarida paydo bo`lgan bu romanning mualliflari Lamber Le Tor (Lambert Le Tort) va Aleksandr de Berne (parijlik) (Alexandre de Raris) lardir. Bu roman yozilgan she`riy o`lchov keyinchalik asar nomi bilan aleksandr vazni deb atala boshlandi. Antik turkumga kiruvchi romanlardan yana biri «Eney haqida roman» ( R o man d ’ Eneas » XII asr) hisoblanadi. Noma`lum avtor Vergiliyning «Eneida» dostonining

sevgi va romantik lahzalarini tasvirlagan. Bretan turkumidagi romanlarda esa V yoki VI asrlarda yashagan qirol Artur asosiy qahramon hisoblanadi. Kurtuaz shoirlari kel’t din arbobi Gol’frid Momutskiyning «Britaniya qirollari» kitobi syujetlarini qayta ishlaydilar. Qirol Artur saroyi ritsarlar olamining markaziga, qirolning o`zi ritsarlarning barcha ishlarida odil xakam bo`lib gavdalanadi. Artur saroyida 12 ta mashhur ritsar’ bo`lib, ularni «yumaloq stol» ritsarlari deb atalgan. Bu stol atrofidagilarning barchasi barobar mavqega ega bo`lgan. Keyinchalik Qirol Artur haqidagi voqealarga boshqa voqealar ham qo`shiladi. Shundaylardan biri «Tristan va Izol’da» haqidagi romanlardir. Kel’t rivoyatlari asosida yaratilgan Tristan va Izol’da haqidagi syujet XII asr o`rtalarida juda ko`p arablar tomonidan ishlangan. Ammo bizga etib kelmagan. Bizgacha etib kelgan parchalar, syujetlar, tarjimalarni jamlash orqali XII asr o`rtalaridagi frantsuz romanining fabulasini tiklash mumkin bo`ladi. Ritsar-kurtuaz adabiyotining etakchi janri roman hisoblanib, uning manbalari quyidagicha ko`rsatiladi: 1. Antik turkum. – “Aleksandr haqida roman”, “Eney haqida roman”, “Troya haqida roman”. 2. Breton turkumi. Uning tarkibiga kiruvchi romanlar asosa buyuk qirol Artur haqida bo`lib, ular “Yumaloq stol romanlari” nomi bilan ham yuritiladi. U ritsarlar o`zini teng his qilishlari uchun yumaloq stol yasatgan edi. Buyuk qirol Artur qahramonligi haqidagi roman ustasi sifatida Kret’en de Trua (XII asr) keng shuhrat qozongandir. 1175 yilda yaratilgan “Ivan yoki Yulbars ritsar’” romani shu turdagi romanlar uchun xos bo`lgan xususiyatlarni juda yorqin ifodalaydi.

Adabiyotlar: 1. I.Karimov “Barkamol avlod orzusi”. T.: Sharq, NMK, 1999 , -- 184 bet. 2. Chet el adabiyoti tarixi.Namunaviy dastur va Ishchi dastur.2004, T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2004 3. Alimuhammedov A. Antik adabiyot tarixi. T.: O`qituvchi, 1976 ,-416 bet. 4. Komilov N. Tafakkur karvonlari. T., Ma`naviyat. 1997. 5. Homer. Iliada. T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1988. 6. Homer. Odisseya. Ikkinchi qo`shiq g’g’ “Jahon adabiyoti” 2001,№8, 58 – 66 –bet. 7. F.Sulaymonova. Sharq va G’arb. T.: O`zbekiston, 1999. 8. F. Boynazarov. O`rta Osiyoning antik davri. –T.: O` kituvchi , 1991. 9. F.Boynazarov. Qadimgi davr tarixi . Jizzax, “Sangzor”, 2002.

Похожие

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi

O`zbek mumtoz adabiyoti faniga kirish X- XII asrlar adabiyoti

Italiyada uyg’onish adabiyoti

Angliyada uyg’onish adabiyoti

Sho`ro davri o`zbek adabiyoti