Sho`ro davri o`zbek adabiyoti - Литература - Рефераты

Sho`ro davri o`zbek adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Sh o` ro davri o` zbek adabiyoti Reja: 1. 30-50-yillar ijtimoiy - siyosiy vaziyat. 2. Adabiy h ayot manzaralari. 3. Adabiyot maydonidagi mafkuraviy kurash.

Sh o` ro davri 1917-yilgi oktabr t o` ntarishidan 1991-yili sobi q Sovet Ittifo q i deb atalgan h okimiyatning yemirilishi, sobi q SSSR tarkibidagi jum h uriyatlar, jumladan, Respublikamizning musta q illikka erishuvigacha b o` lgan 70-yildan oshi q ro q davrni o` z ichiga oladi. Bu davr “ q izil imperiya” davri deb h am yuritiladi. Sh o` rolar h ukumati, bolshveklar dinni “xal q uchun afyun” deb e`lon q ilib, dinga q arshi kurash ochib, da h riylikni keng yoyar ekanlar, endilikda odamlar q albini zabt etishning yagona vositasi, se h rli q uroli adabiyot va san`at ekanini yaxshi bilar edilar. Shuning uchun h am partiya adabiyotga ra h namolik q ilishni o` z zimmasiga oldi, adabiyotni “proletar ishining bir q ismi” ga, partiyaning mafkuraviy q uroliga, adiblarni esa partiyaning dastyoriga, partiya g` oyalari va siyosatni tar g` ib etuvchi “karnaychi” larga aylantirishga tirishdi. H atto tarixda misli k o` rilmagan h odisa-sh o` ro yozuvchilari amal q ilishi lozim b o` lgan ijodiy metod-sotsialistik realizm q oidalari h am partiya ra h namoligida ishlab chi q ildi; vo q elikka fa q at kommunistik mafkura asosida sinfiy-partiyaviy yondashish barcha q alam a h li uchun q at`iy q oidaga aylantirildi. Bu h ol k o` p millatli sovet adabiyoti, jumladan, o` zbek adabiyoti tarixida, o` nlab iste`dodli adiblar q ismatida o` ta noxush, fojiiy asorat q oldirdi. Eng yomoni, ijodiy tafakkurni tushovga solib qo` ydi, shaxsiy tashabbusni b o`g` di, h ayotdan yiro q, bir xildagi yuzaki, sxematik asarlarning keng yoyilishiga olib keldi. Partiyaning adabiy siyosati, kommunistik g`oyaviylik uchun kurash ko`plab shafqatsizliklarga yo`l ochib berdi. A.Qodiriy, Cho`lpon, Fitrat singari adiblar tevaragida fitnalar

uyushtirildi, oxir-oqibat ular “xalq dushmani” sifatida qatl etildi. Oybek, G`.G`ulom, A.Qahhor, H.Olimjon kabi omon qolgan yozuvchi-shoirlar umr bo`yi ta`qib- tazyiqlar ostida yashadilar. Yangi o`zbek adabiyotining o`nlab shoh asarlari zararli sanalib, o`qish man etildi. Bolsheviklarning va`dalari, shoirlar so`z ustalarini qisman chalg`itdi. Chunonchi, Cho`lpon boshqa sho`rolar “Sharqni qul emas, hur qilg`usidir” deb yozadi. A.Qodiriy esa “Oktabrdan biz boshlicha jasorat oldik, so`z erkinligi oldik”, inqilob “ong berdi, haq berdi!” deya quvonadi. Oradan ko`p o`tmay ular bolshveklarning asl basharasini tanlab oldilar; murosa yuzasidan goho sho`rolar siyosatini yoqlaganday ko`rinsalar-da, ijodda o`z aqidalariga sodiq qoldilar. Oybek, G`.G`ulom, A.Qahhor, H.Olimjon kabi adiblar va ulardan keyingi bir necha adabiy avlod rasman kommunistik mafkura- dunyoqarashni qabul qilgan, sho`rolar zamonini, partiyani ulug`lovchi asarlar yaratgan bo`lsalar-da, ularda sho`ro davri adolatsizliklariga nisbatan nafrat ham kuchli edi. Bunday tuyg`u ularning ijodida goh oshkora, goh pinhona tarzda o`z ifodasini topgan. Afsus, bunday yoniq dardlarni ular o`z vaqtida to`la yuzaga chiqarolmay, o`zlari bilan olib ketdilar. A.Oripov “Ustozlarim” she`rida yozganidek: ...Baxtiyor kunlarni kuyla, degan on, Shiorlar bitibsiz qoningiz bilan.

O`zi yo`q qo`rg`onga bo`libsiz qalqon Soddadil, fidoyi joningiz bilan. Nomard bu dunyoning kirdikorlari Yaxshidir, yomondir – ishingizdadir. Armonlar, uzrlar ketdilar bari, Ketdingiz – dardingiz ichingizdadir. Kishini hayratga soladigan jihati shundaki, johil adabiy siyosat tahdid solib turgan, shafqatsizlik, qatag`onlar ommaviy tus olgan kezlarda ham so`z san`ati o`z vazifasini ado etishda davom etdi, har qanday ta`qib, tahdid xam adabiyotning asl mohiyatini o`zgartira olmaydi, adabiyot rivojini butunlay to`xtatib qo`yishga qurbi yetmaydi. Eng yaxshi asarlarda iste`dodli adiblar o`zlari qabul qilgan aqidalar, shaxsiy mayllardan ustun turib, badiiy ijodning obyektiv qonunlariga-haqqoniylik, gumanizim, xalqchillik prinsiplariga sodiq qoldilar. Chunonchi, 20-yillari qisman “qizillasha boshlagan” Qodiriy hajviy asarlarida sovet voqeligining ichki ziddiyatlarini favqulodda bir mahorat bilan ko`rsatgan; zamon kuychisi Hamza birinchilardan bo`lib sho`ro idoralaridagi mas`ul xodimlarning munofiqona basharasini ochib tashladi. Qodiriyning “O`tkan kunlan”, “Mehrobdan chayon”, Hamzaning “Paranji sirlari”, “Maysaraning ishi” asarlari jahon

adabiyotining nodir namunalari darajasiga ko`tarila oldi. 20-yillar oxiri 30-yillar boshlaridan she`riyatda, publitsistik chiqishlarida sovet voqeligini ulug`lash yo`liga o`tgan Cho`lpon “Kecha va kunduz” romanida eng qaltis ijtimoiy-siyosiy masalalar talqinida, imperiya siyosati, jadidchilik harakati ifodasida haqiqatga chodiq qoldi. O`nlab she`rlarida, “Ko`kan” dostonida sho`ro siyosatini yoqlab chiqqan, partiyaviylik prinsiplariga qat`iy amal qilgan G`.G`ulom ayni o`sha kezlari sotsialistik realizmdan yiroq, o`ta xalqchil, milliy, haqqoniy “Shum bola” qissasini yaratdi. “Bolg`alar, po`lat safi ila borish” ga, “Yong`in, kurash, janglar sari ko`krak ochish” ga azm etgan Oybek 30-yillari “Na`matak” singari siyosatdan xoli “sof lirika” ning ajoyib namunalarini ijod etdi. Bir qarashda sinfiylik, partiyaviylik prinsiplari asosida yaratilgandek ko`ringan “Obid ketmon” (Qodiriy), “Yodgor” (G`.G`ulom), “Qutlug` qon” (Oybek), “Zaynab va Omon” (H.Olimjon), “Sarob”, “Sinchalak” (A.Qahhor) kabi asarlarda hayotning haqqoniy manzaralari, millat, el-yurt g`ami, orzu- intilishlari ifodasi ustuvor. Sho`ro saltanatining dastlabki yillarida bolshevistik istibdod bilan murosa yo`lini tutganlar, ko`ngil qulligiga isyon tarzida bitilgan Cho`lponning: “Tiriksan, o`lmagansan, Sen-da odam, sen-da insonsan.

Kishan kiyma, bo`yin egma, Ki, sen ham hur tug`ilg`onsan!” satrlari erkparvar shoirlarning pinhona ko`ngil shioriga aylandi. Cho`lpondan boshlangan bu xildagi otashin erkparvarlik, ozodlik g`oyalari “Oygul bilan Baxtiyor”, “Muqanna” (H.Olimjon), “O`ch”, “Mahmud Tarobiy” (Oybek), “Nil va Rim” (U.Nosir), “Jaloliddin Manguberdi” (Shayxzoda) kabi asarlarda turli ko`rinishlarda davom etdi, 60-yillardan boshlab yetakchi tamoyillardan biriga aylandi. Ikkinchi jahon urushi yillarida yaratilgan yuksak vatanparvarlik, chuqur insonparvarlik ohanglari bilan yo`g`rilgan o`zbek she`riyati, urushdan keyingi qatag`onlar davrida bitilgan hijron alamlariga to`lib- toshgan Zulfiya lirikasini sho`ro davri adabiyotining mo`jizalari deyishga loyiq. Qisqasi, siyosiy, mafkuraviy tazyiqlarga qaramay, adabiyot, san`atning asl qonuniyatlari asosida yaratilgan eng yaxshi asarlar XX asr o`zbek she`riyatining badiiy yutuqlarigina bo`lib qolmay, umumjahon adabiyoti xazinasiga ham hissa bo`lib qo`shildi. Bu xil asarlarning aksariyati jahonning ko`plab tillariga tarjima etildi. Xorijda ham munosib bahosini oldi. 50-yillarning o`rtalaridan erkinlik shabadasi esa boshladi. Stalin shaxsiga sig`inish oqibatlarini tugatish,

demokratiyani kengaytirish, qonunchilikni tiklash yo`lida ba`zi ishlar qilindi. Respublikamizda adabiy hayotni sog`lomlashtirish yuzasidan ayrim tadbirlar amalga oshirildi. 30-yillardagi qatag`on qurbonlari Abdulla Qodiriy, Cho`lpon, Fitrat, Usmon Nosirga qo`yilgan asosiy ayblar olib tashlandi, 40-yillar oxiri va 50-yillar boshlarida qatag`onga uchragan M.Shayxzoda, S.Ahmad, Shuhrat, Shukrullo kabi adiblar oqlanib, jo`shqin ijodiy mehnatga qaytdilar, Oybek, A.Qahhor kabi ulkan yozuvchilarga qarshi uyushtirilgan fitna, asossiz ayblarga qisman chek qo`yildi. Mana shu omillar tufayli adabiyotda jonlanish, yangi bir ko`tarilish boshlandi. Keksa bo`g`inga mansub Oybek, A.Qahhor, Zulfiya, M.Shayxzoda, Mirtemirlar g`ayrat bilan ijodga kirishdilar. Shuhrat, S.Ahmad, Shukrullo, A.Muxtor, Mirmuhsin kabi yozuvchi- shoirlar 60-80-yillarga kelib, o`z iste`dodlarini to`laroq namoyon etdilar. O`sha hayotbaxsh o`zgarishlar shabadasi ta`sirida S.Zunnunova, O.Yo q ubov, P. Q odirov va ular bilan adabiyotga izma-iz kirib kelgan E.Vo h idov, A.Oripov, Rauf Parfi, O` .Umarbekov, Sh.Xolmirzayev, O` . H oshimov, X.T o` xtaboyev, O.Matjon kabi iste`dodlar milliy adabiyotimiz rivojiga yangi t o` l q in olib kirdilar. Bu davr adabiyotida bir q ator sifat o` zgarishlari paydo b o` ldi. Ya q in kechmishda y o` l qo` yilgan xatolarni q alamga olish, qa ta g` onlar tufayli kishilarimiz boshiga tushgan kulfatlarni aytish-

ifodalash uchun y o` l ochildi. Zamonaviy mavzudagi asarlarda real h ayot muammolari dadilro q o` rtaga qo` yiladigan b o` lib q oldi. Adabiyotda inson shaxsiga, uning ru h iy olamiga q izi q ish, k o` ngildagi dard-u tashvishlariga h amdardlik kuchaydi. A. Q a hh orning “Sinchalak”, “Tobutdan tovush”, “Da h shat”, Mirtemirning “Surat”, Said A h madning “Uf q ”, Shu h ratning “Oltin zanglamas”, P. Q odirovning “Uch ildiz”, “ Q ora k o` zlar”, A.Muxtorning “Tu g` ilish”, “Chinor”, O.Yo q ubovning “Mu q addas”, “Diyonat” kabi asarlarida, Oybek, M.Shayxzoda, Zulfiya, Mirtemir, A.Muxtor, S.Zunnunova lirikasida bunday yangi alomatlar yor q in namoyon b o` ldi. Tarixiy mavzuda bitilgan “Mirzo Ulu g` bek” (M.Shayxzoda) “Ulu g` bek xazinasi” (O.Yo q ubov), “Yulduzli tunlar” (P. Q odirov) asarlari katta shu h rat q ozondi. Erkin Vo h idov bilan Abudalla Oripovlarning teran samimiyat, yuksak fu q arolik h arorati bilan y o`g` rilgan lirik she`rlari, Rauf Parfining yangicha o h anglarda yangragan taronalari milliy she`riyatimiz rivojini yangi bos q ichga k o` tardi, xal q orasidagi obr o` -e`tiborini oshirdi. Adabiyotdagi ana shu o` zgarish, h ayotbaxsh tamoyillar 60- yillar oxiri va 70-yillarda jiddiy t o` si q larga duch keldi. Mamlakatda tur g` unlik vaziyati boshlandi, ma`naviy, siyosiy, i q tisodiy, ekologik tanglik kuchaydi. Sovet jamiyati, kommunistik mafkuraning in q irozi ayon b o` la boshladi. 80-yillardagi “oshkoralik va demokratiya” h arakatlari sharoitida bu jarayon yanada keskinlashdi. Shu xil h ayotiy h odisalarga q arama- q arshi o` laro q, adabiyotda sog`lom kuchlar faoliyati oshdi. Ular safida Xayriddin Sultonov, Tog`ay Murod, Murod Muhammad Do`st, Erkin A`zam,

Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Halima Xudoyberdiyeva, Xurshid Davron, Muhammad Yusuf, Sharof Boshbekov kabi yangi avlod kelib qo`shildi. Adabiyot maydoni millat sha`nini toptovchi “o`zbek ishi” deb atalgan yangi qatag`on siyosatiga qarshi kurash maydoniga aylandi; adiblarimiz toptalgan milliy, diniy qadriyatlarni tiklash, ona tilimizga davlat maqomini berish, nihoyat milliy mustaqillik yo`lida oshkora kurash olib bordilar. Adabiyotda jamiyat inqirozi tasviri, ijtimoiy adolat, erkparvarlik, milliy ozodlik g`oyalari oshkora namoyon bo`la bordi. Adabiyotlar :

1. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z isti qlol va taraqqiyot yo`li. -T.: “O`zbekiston”, 1992. 2. Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat. -T.: “O`zbekiston”, 1994. 3. Karimov I.A. Ma`naviyat yuksalish yo`lida. -T.: “O`zbekiston”, 1998. 4. Abdusamatov H. Hayot, adabiyot, teatr. -T.: G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1978. 5. Abdusamatov H. Tradisiya va novatorlik problemasi.-T.: “Fan”, 1974.

Похожие

O`zbek bolalar adabiyoti

Mustaqillik davri o`zbek romanchiligi

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti

60-90-yillar o`zbek adabiyoti

XX asr boshlaridagi o`zbek adabiyoti