XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot - Литература - Рефераты

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

XIV asr o` rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot Reja: 1. XIV asr o` rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan tarixiy sharoit va madaniy hayot. 2. XIV-XVII asrlarda xalq og`zaki ijodi va badiiy adabiyot. 3. Adabiy aloqalar va tarjima adabiyoti. 4. Tazkiranavislik. Tazkira asarlar taraqqiyoti. 5. Xulosa.

XIII asrdagi mug`ullar hujumi natijasida o`ta tushkun ahvolga tushib qolgan madaniy hayot XIV asr ikkinchi yarmiga kelib asta-sekin jonlana boshladi. Uzoq vaqt mug`ul mustamlakachiligiga qarshi olib borilgan kurash XIV asrning ikkinchi yarmiga kelib sohibqiron Amir Temur boshchiligidagi mustaqillik uchun urushlar g`alabasi va Movarounnahrda yagona davlat barpo etilishi bilan yakunlanadi. Mamlakatda osoyishtalik o`rnatilishi, siyosiy-iqtisodiy hayotning tartibga tusha borishi madaniy hayotda ham ijobiy o`zgarishlarga olib keldi. Amir Temur rahnamoligida Movarounnahrda turli madaniy va diniy muassasalar qurildi. Bu ishlar temuriy shahzodalar tomonidan yanada rivojlantirildi. XV asr tarixchisi Xondamirning ma`lumotiga qaraganda Husayn Boyqaro davrida Xurosonda 40 ga yaqin inshootlar vujudga keldi. Shuningdek, Shohruh, Ulug`beklar hukmronlik qilgan davrda ham madaniyat gullab-yashnadi. O`zlari ilm-fan, adabiyot va madaniyat bilan shug`ullangan temuriylarning ko`pchiligi yaxshigina shaxsiy kutubxonalar tuzgan edilar. Samarqand va Hirotda kitob, miniatyura san`ati rivojlandi. Sultonali Mashhadiy, Abduljamil kotib, Darveshmuhammad Samarqandiy, Abdulaziz Samarqandiy singari hattotlar yetishdilar. Xat yozish san`at darajasiga ko`tarildi. Navoiy davrida uning 36 turi qayd etilgan. Kamoliddin Behzod, Mahmud Muzahhit, Qosim Ali, Shoh Muzaffar singarilarning xizmatlari tufayli ko`plab temuriy va shayboniy shohlarning tasvirlari tarixda saqlanib qoldi. Musiqa rivoj topdi. Ko`p shoirlar musiqaning ham nazariyasi, ham amaliyoti bilan shug`ullandilar. Jomiy, Binoiy, Bobur singari ijodkorlar musiqa ilmiga doir rivsolalar yozdilar. Alisher Navoiy ham musiqaning e`tiborli bilimdonlaridan va yaratuvchilaridan biri sanaladi. She`r va kuy, so`z va soz XV-XVII asrlarda bir- biridan madad olib, ulkan yutuqlar ni qo`lga kiritdi. Maqom san`ati yangi-yangi kuylar bilan boyib bordi. Hirotda Abdulqodir Noyi, Husayn Udiy, Shohquli G`ijjakiy, Najmiddin Kavkabiy kabi mashhur san`atkorlar yetishdilar. “Majolisun- nafois” da munajjim va shoir sifatida tilga olingan Najmiddin Kavkabiy musiqa

ilmiga doir ko`plab ilmiy asarlar yaratdi. Bularning hammasini, hatto “Ro st ” maqomi uchun tuzgan kulliyotini ham she`riy usulda yaratdi. Bu davrda o`zbek tili adabiy til sifatida uzil-kesil shakllandi va Markaziy Osiyoning so`nggi madaniy rivojiga katta ta`sir ko`rsatdi. Turkiy tilning rivojlanishi va taraqqiy etishda Alisher Navoiyning xizmatlari katta bo`ldi. Husayn Boyqaro turkiy tilda asarlar yozish haqida farmon chiqardi. XV asrgacha Oltin O`rda doirasida qo`llanib kelingan turkiy adabiy til Navoiyning qudratli dahosi bilan turkiy qavmlarning mushtarak yodgorligiga aylandi. U birgina Xurosonu Movarounnahr doirasida qolmay turkiy xalqlar yashaydigan barcha mintaqalarga kirib bordi. Uni turkmanlar ham, ozarbayjonlar ham, usmonlilar ham qabul qildilar. U Sharqiy Turkistonda ham mavq e , martaba topdi. Movarounnahrning o`zida esa undan milliy uyg`onish davri deb atalgan XIX asrning oxiri-XX asrning boshlarigacha adabiy til sifatida foydalanildi. Shu ma`noda Navoiyning: Agar bir qavm, gar yuz, yo`qsa mingdur, Muayyan turk ulusi hud meningdur. Olib men taxti farmonimg`a oson, Cherik chekmay Xitodin to Xiroson ,- degan misralarida katta ma`no bor edi. Markaziy Osiyodagi IX-XII asrlardagi ilm- fan madaniyatning gurkirab yashnashi Markaziy Osiyo xalqlari tarixida ilk Uyg`onish davrini tashkil etgan bo`lsa, XIV asr oxiri, XV asr mug`ullar mustamlakachiligidan qutilib, mustaqil davlatning shakllanishi va rivoji asosida madaniyatda yana ko`tarilish va keskin rivoj ro`y berdi. Bu davrni madaniyatdagi keskin ravishda bo`linib qolgan Uyg`onish davrining yakuni-so`ngi Uyg`onish davri deb atash mumkin. Bu ko`tarilish avvalgi madaniy yutuqlarga, ularni yanada yuksaltirish va zamona ma`naviy talablari asosida yangilash natijasida vujudga keldi. Bu davrda arab tili din va qisman fan tili bo`lib qolsa-da, ilm va badiiy adabiyot, san`at tili sifatida asosan turkiy va forsiy tillarning mavqei kuchayib, asosiy o`ringa chiqdi. Davlat ishlari ham shu tilda olib borildi.

Bu davrga kelib, tasavvuf ta`limoti Movarounnahr va Xurosonda yassaviya, kubraviya, qodiriya, naqshbandiya tariqatlari asosida rivojlandi. Amir Temurning o`zi ham mutasavvif olimlarga katta hurmat bilan qaragan va naqshbandiya ta`limoti targ`ibotchilaridan Sayyid Mir Kulolni o`ziga pir deb bilgan. Shuningdek, turli o`lkalardagi yirik mutasavviflarga ham hurmat ko`rsatgan. Uning hamadoniya tariqatiga asos solgan yirik mutasavvif Sayyid Hamadoniy bilan uchrashgani, 1398-yilda Yassi shahrida Ahmad Yassaviy qabrini ziyorat qilib, uni ta`mirlatib, ustiga oliy bino qurishni buyurgani tarixiy manbalarda qayd etilgan. Sufi Porso, Charxiy, Xoja Ahror, Maxdumi A`zam singari yirik olimlar naqshbandiya tariqatiga oid qator risolalar yaratish bilan birga, jamiyatning ma`naviy poklanish, rivojlanishi yo`lida faol xizmat qildilar. Bu davrda xalq og`zaki ijodi ham ancha rivojlandi. “Vomiq va Uzro”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Yusuf va Zulayxo”, “Go`ro`g`li” turkumidagi jangnomalar, tarixiy mazmundagi qahramonlik dostonlari yaratildi. Xalq orasida Amir Temur, Xoja Ahror, Ulug`bek, Navoiy, Husayn Boyqaro singari tarixiy shaxslarning badiiy obrazlari yaratildi. Bu davr yozma adabiyoti janrlar rang-barangligi bilan ajralib turadi. Ham epik, ham lirik asarlar ijod qilindi. Adabiyotda qasida janri rivojlandi. O`zbek g`azal chiligi yuqori pog`onaga ko`tarildi. Tuyuq janri keng yoyildi. O`zbek noma larining rivoji ham bu davrda ancha salmoqli bo`ldi. Ham she`riy, ham nasriy shakllarda munoza ralar yaratildi. Zullisonaynlik an`anasi davom ettirildi. Doston lar rivojida ikkita yo`l ko`zga tashlanadi: 1. Yangi dostonlar yaratish. 2. Boshqa tillardan tarjima qilish. XV asrning birinchi yarmida Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy kabi shoirlar faoliyat ko`rsatgan bo`lsalar, uning ikkinchi yarmi asosan Alisher Navoiy davri bo`lib tarixga kirdi. Hirot butun turkiy dunyoning muhim madaniy-adabiy markaziga aylandi. Turkiy va forsiy adabiyotlar o`rtasidagi o`zaro ijodiy bahs va hamkorlik davom etdi. Har ikki tilda ijod qilish an`anaga aylana bordi. Navoiy va

Jomiy o`rtasidagi o`zaro do`stlik ikki xalq o`rtasidagi do`stlik va hamkorlikka aylandi. XV asrning ikkinchi yarmida adabiyot har tomonlama rivojlandi. Sharq she`riyatidagi barcha janrlardan foydalanildi. Bular g`azal, ruboiy, qit`a, tuyuq, masnaviy, qasida, ta`rix, muammo, mustazod, fard, tarkibband, tarje`band, muvashshah, murabba`, muxammas, musaddas kabilardir. Bularning mavqei bir xil emas, albatta. Bular orasida eng ko`p tarqalgani g`azal bo`ldi. Devonlarda asosiy o`rinni g`azal egalladi. Navoiy g`azalnavislar haqida so`zlar ekan, ulardan uchta nomni ehtirom bilan tilga oladi. Bular Xusrav Dehlaviy, Hofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiylardir. Navoiyning fikricha, bulardan har birining o`z yo`li, o`z uslubi bor. Xisrav Dehlaviy o`z fikrini mo``jizaviy bayon etadi. Hofiz hur fikri, ehtirosli so`zi bilan o`likka jon ato etuvchidir. A.Jomiyning har bir satridan ilohiy bir donishmandlik ufirib turadi. Navoiy she`ri esa uchala jihatni ham qamrab olgan. XV asrda ruboiy takomil topdi. Navoiy va Bobur uning go`zal namunalar yaratdilar. Muammo janriga alohida e`tibor berildi. Masnaviy janri rivojlandi. Majlisiyning xalq og`zaki ijodidan olib yozilgan “Qissayi Sayfulmuluk” kabi dostoni bilan bir qatorda Muhammad Solihning davr real hodisalarini, temuriylar va shayboniylar orasida kechgan kurash voqealarini yoritgan “Shayboniynoma” asari singari o`ziga xos jangnomalar maydonga keldi. Sharq adabiyotida xamsachilik an`analari davom ettirildi. A.Navoiy, Nizomiy Ganjaviy va Xisrav Dehlaviylar izidan borib, birinchi marta turkiy tilda “Xamsa” yaratdi. U birgina XV asrning emas, balki umumturkiy adabiyot taraqqiyotining eng muhim hodisasi edi. Nasr rivojlandi. Ayniqsa, uning tarixiy-badiiy memuar janri taraqqiy topdi. Shoirlar o`z ko`rgan-kechirganlari, buyuk zamondoshlari va ular bilan bog`liq voqealar haqida asarlar yozdilar. Navoiyning “Xamsat ul-mu t ahayyiri n ”, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Hol o ti Pahlavon Muhammad” asarlari, Boburning “Boburnoma”si maydonga keldi. Bular XV asrning ikkinchi yarmi, XVI asr boshlaridagi Movarounnahr, Xuroson, Hindiston tarixini madaniyati va kishilar

hayotini o`rganishda muhim manba bo`lishidan tashqari turkiy tildagi tarixiy- badiiy nasrning shakllanishi va taraqqiyotida ham katta ahamiyatga ega bo`ldi. Adabiy aloqalar bir muncha kengaydi. Ayniqsa Firdavsiy, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy asarlariga bo`lgan qiziqish ortadi. Haydar Xorazmiy: Chunki, eshittim bu buzurgona so`z, Tushti vujudumg`a bir o`t o`zdin o`z, - deb yozadi. Va yana bir o`rinda: Menki, pishurdim bu laziz oshni, Shayx Nizomiydin olib choshni,- deydi. Haydar Xorazmiy “Gulshan ul-asror” asarini tarjima deb atagan bo`lsa-da, unda bir qator yangi hikoyat va baytlar ham kiritilgan. Ikki tilda ijod qilish an`anasi keng yoyilgan edi. XV asrda Lutfiy, Alisher Navoiy singari shoirlar turkiy va fors-tojik tillarida barakali ijod qilishdi. Fors- tojik adabiyotining yirik vakili Abdurahmon Jomiy bilan Alisher Navoiy o`rtasidagi buyuk do`stlik ikki xalq adabiyotining ham hamkorlikda rivojlanishiga zamin hozirladi. Jomiy maslahati bilan Alisher Navoiy buyuk “Xamsa”ni yaratdi. Abdurahmon Jomiyning “Nafohat ul-uns” asari tarjimasi sifatida A.Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” asari yaratildi. Jomiyga ergashib “Sittai zaruriya” asarini yaratdi. A.Navoiy taklifi bilan Abdurahmon Jomiy “Payg`ambarlik shohliklari Futuvvat ahli yaqinligi kuchi” asarini yozdi. Jomiy va Navoiyning ijodiy hamkorligi asosida har ikkalalari “Arba`in” asarini yozdilar. Jomiy fors tilida, Navoiy o`zbek tilida yaratgan bu o`lmas to`rtliklar uzoq asrlar davomida butun avlodlarning kundalik o`qish kitobi bo`lib kelmoqda. XVI-XVII asrlarda ham adabiy aloqalar ancha rivojlandi. Bir qancha tarixiy asarlar fors-tojik tilidan tarjima qilindi. Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy”, Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul-asror”, Fazlulloh ibn Ruzbehonning “Mehmonnomayi Buxoro”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” yoki

“Sharafnomayi shohiy” asarlari tarjima qilindi. 1593-yilda Amir Ahmad Roziyning “Haft iqlim” nomli geografik-biografik lug`ati tuzildi. “Tazkira” arabcha so`z bo`lib, “zikr” ya`ni eslatib o`tish” , “qayd qilish”, “yozib qo`yish” degan ma`nolar anglatadi. Tazkira-shoirlarning hayoti va ijodi haqida ma`lumot beruvchi, asarlaridan namunalar keltirilgan antologiya- majmuadir. Ma`lumki eng qadimgi tazkira muallifi arab olimi Abu Mansur as- Saolibiy bo`lib, uning “Yatimat ud-dahr fi mahosini ahli asr” (“Zamona ahlining fazilatlari haqida durdona”) tazkirasi XI asr Arab, Ajam, Movarounnahr, Xuroson va Xorazm adabiyoti haqida qimmatli ma`lumotlar beradi. XIII asrda Muhammad Avfiy “Lubobul-albob” (“Mag`izlarning mag`izi”) tazkirasini tuzadi. Hindistonda yaratilgan bu asarda 300 ga yaqin ijodkor haqida ma`lumot berilgan bo`lib, fors-tojik adabiyotining XIII asrgacha bo`lgan tarixini ushbu tazkirasiz o`rganish mumkin emas. 1486-yilda Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirat ush-shuaro” deb nomlangan tazkirani tuzadi. Va unda 150 dan ortiq ijodkor haqida ma`lumot beradi. A.Navoiy o`zbek adabiyotshunosligining rivojlanishiga zamin yaratgan ijodkordir. Uning 1491-1498-yillarda yaratgan “Majolisun nafois” va 1495-yilda yozilgan “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari turkiy tazkiranavisligining oyoqqa turishiga turtki bo`ldi. Navoiy “Majolisun-nafois” tazkirasida 459 ijodkor haqida ma`lumot berdi, ularning har biriga o`z munosabatini bildirib, she`riyatidan namunalar keltiradi. Boshqa tazkiralardan farqli ravishda Navoiy ushbu asarda XV asrda yashagan zamondosh ijodkorlar haqida ma`lumot beradi. Shuningdek, Abdurahmon Jomiy va Davlatshoh Samarqandiylarning tazkiralarida tanqidiy fikrlar kam, ko`pchiligi afsona va rivoyatlarga aralashtirib berilgan bo`lsa, Navoiy adiblar haqida tanqidiy fikrlar ham bayon qilib, ular haqida aniq ma`lumot berishga harakat qiladi. Ulug` tojik shoiri va mutafakkiri Abdurahmon Jomiyning 1486-88-yillarda Navoiy maslahati bilan yozilgan “Nafohat ul-uns” asarini shoir 1495-yilda “Nasoim ul-muhabbat” nomi bilan tarjima qiladi. Shoir bu asarni tarjima deb atasa-da, “Nasoyim ul-muhabbat” ning mundarijasi “Nafohat ul-uns” nikidan

ancha farq qiladi. Birinchidan, Jomiy muqaddimasi tarjima qilinmay, yangi muqaddima yozilgan. Ikkinchidan, “Nafohat ul-uns” ga kirmay qolgan turk mashoyixlarini “Nasoyim ul-muhabbat” ga kiritgan shoir tasavvuf ahli sonini 770 taga yetkazdi. (Jomiy asarida ularning adadi 618 ta). Uchinchidan, Navoiy tarjima jarayonida Jomiy asarlaridagi ko`pgina mashoyixlar hayoti va faoliyatini yangi ma`lumotlar bilan boyitdi. 1566-yilda Hasanxo`ja Nisoriy “Muzakkirul-ahbob” tazkirasini tuzib, unda 300 ga yaqin ijodkor haqida ma`lumot berdi. Tazkirachilik an`anasi XVII asrda sermahsul tarzda davom etdi. Jumladan, Mutribiy Navoiyga xos tazkirachilik an`anasini davom ettirib, 1604-1605-yillarda 320 dan ortiq ijodkor haqida ma`lumot beruvchi “Tazkirat ul-shuaro” asarini yaratdi. Unda nomlari qayd etilgan ijodkorlarning aksariyati XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida yashab faoliyat ko`rsatgan. XVII asrda Markaziy Osiyo va Erondagi adabiy jarayon haqida ma`lumot beruvchi yana bir tazkira “Muzakkir ul-ashob” nomli asardir. 1692- yilda Maleho Samarqandiy tomonidan yaratilgan ushbu tazkiraning muhim bir afzalligi shundaki, unda ijodkorlarning muayyan hunar bilan shug`ullanganliklariga ham e`tibor qaratiladi. Umuman olganda, bu davr madaniyati yutuqlari xalqimizning keyingi madaniy rivojlanishiga katta zamin yaratdi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 1 va 2 - tomlar. 2. Ma`naviyat yulduzlari. T., 2001. 3. Hayot vasfi. T., 1988. 4. Navoiyning ijod olami. T., 2001. 5. Buyuk siymolar, allomalar. T., 1996. 6. O`zbek adabiyoti. 10-sinf uchun darslik. T., 2001. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

O`rta Osiyo bilan Hindiston o`rtasida XVI asr o`rtalarigacha bo`lgan siyosiy –diplomatik munosabatlar

O`zbek adabiyoti tarixi fani. Uning o`rganish ko`lami

Xorazmiy Muhabbatnoma asari

O`zbek tili ravnaq topishi uchun asos bo`lgan omillar

Adabiyot bo`yicha fakultativ mashg`ulotlar. adabiyot to`garagi