Anvar Obidjon ijodi va o`zbek bolalar adabiyoti - Литература - Рефераты

Anvar Obidjon ijodi va o`zbek bolalar adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

Anvar Obidjon ijodi va o`zbek bolalar adabiyoti Reja: 1. Anvar Obidjonning ijodiy yo`li. 2. Shoir ijodida Ona tabiat va bolalar mavzusi. 3. Quvnoqlikka yashiringan iztiroblar 4. Nasriy asarlarida kulgi yaratish uslubi.

Yurtimiz istiqlolga erishgan ilk kunlardan boshlaboq yoshlarimizni sog’lom, barkamol qilib kamol toptirish masalasiga jiddiy e‘tibor qaratildi. Bu masala davlatimiz siyosatining o`zagiga aylandi, jahon andozasi darajasida dasturlar ishlab chiqildi. Ular hayotga tatbiq etilmoqda. Badiiy adabiyot, jumladan, uning alohida tarkibiy qismi bo`lgan bolalar adabiyoti, ushbu g’oyat murakkab vazifani ado etishdaga eng muhim vositalardan biridir. Bu ishga badiiy so`z qudrati bilan hissa qo`shib kelayotgan iste‘dodli yozuvchilar ko`p. Ulardan biri O`zbekiston xalq shoiri, ko`p qirrali adib, shoir va dramaturg Anvar Obidjondir. Anvar Obidjon 1947 yilda Fargona viloyatining Oltiariq tumanidagi so`lim qishloqlarning biri — Polosonda tug’ilgan, begubor bolaligi shu joyda o`tgan. Qalbida hayotga, insonlarga, ona tabiatga bo`lgan mehr-muhabbat tuyg’ulari aynan o`sha maskanda uyg’ongan, ilk she‘riy satrlari ham shu qishloqda yaratilgan. Anvar Obidjon 1966 yilda Samarqand Moliya bilim yurtini tugatdi, so`ng harbiy xizmatga chaqirildi. Xizmatdan qaytgach, 1969 yildan boshlab o`z qishlog’idagi jamoa xo`jaligida, paxtachilik brigadalarining xisobchisi bo`lib ishladi. O`z baxtini matbuotdan qidirgan Anvar Obidjon keyinchalik tuman gazetasiga adabiy xodim bo`lib ishga o`tadi, 1974 yidda Toshkent davlat Uni- versiteti (hozirgi Ulug’bek nomidagi O`zbekiston Milliy universiteti)ning jurnalistika fakultetiga sirtdan o`qishga kiradi. O`qishni bitirgach, Fargona viloyati radiosida, "Mushtum" jurnali, "Kamalak" va "CHo`lpon" nashriyotlarida uzoq yil faoliyat ko`rsatdi. Hozir O`zbekiston televideniesida jurnalistik va adiblik faoliyatini davom ettirmoqtsa. Anvar Obidjonning ilk she‘riy mashqlaridan biri -"SHkafcham" 6-sinfda o`qib yurgan kezlarida maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalar jurnali "G’uncha"da chop etilgan. Shundan so`ng yosh shoirning bolalar uchun turli mavzularda bitgan ko`pgina asarlari respublikamiz gazeta va jurnallarida tez-tez ko`rina boshladi. 1974 yilda Anvar Obidjonning bolalar uchun yozgan she‘rlaridan iborat "Ona Yer" kitobi chop etildi. Agar to`plamga kiritilgan she‘rlarga adabiyotning yuksak badiiylik talablari asosida yondoshilsa, uni o`zbek bolalar she‘riyatiga qo`shilgan muxim hissa, deya baholash qiyin. Chunki to`plamdaga she‘rlarning ko`pchiligida yosh o`quvchilar ma‘naviyatini boyitadigan yangi fikrlar deyarli uchramaydi. Bolalar she‘riyatida qayta-qayta takrorlanib, shablonga aylangan tayyorga ayyor bo`lish, nafsi buzuqlik, yalqovlik, injiqlik, o`yinchoqlarni avaylamaslik kabi qusurlarni yomonlash kabi "g’oyalardan" nariga o`tmagan va ular ta‘sirli badiiy usullarda o`z ifodasini topmagan. Ammo kigobdagi ba‘zi she‘rlarda, ayniqsa qoralangan. xoinlik "Sotqin baroq haqida"gi ertaqnamo goyani ixcham shaklda ifoda etish, tabiatdagi jonsiz narsalar, turli hayvon, parranda va boshqa jonivorlarni odamlarday so`zlatish, qiyofalarini real chizish, bolalarbop kulgili vaziyatlar yaratish orqali kichkintoylar ma‘naviy olamini boyitishga

intilish, yangicha bir izlanish borligi sezilib turardi. Shoir keyinchalik xuddi shu yo`ldan bordi... Oradan olti yil o`tgach, 1980 yidtsa Anvar Obidjon o`zining ikkinchi she‘riy to`plami — "Bahromning hikoyalari"ni o`quvchilar hukmiga havola etdi. Bu kitob shoirga katta shuhrat keltirdi. To`plamga kiritilgan asarlar o`zbek bolalar adabiyotiga kichkintoylar uchun nimalarni yozish va nima uchun yozish kerakligini, eng muhimi, qanday yozish lozimligini chuqur his eta olgan boshqacha ovozdaga shoir kirib kelganligidan darak berib turardi. 1980—2005 yillar oralig’ida shoir barakali ijod etdi. U o`z qalami kuchini faqat she‘riyatda emas, adabiyotning nasr, teatr va kino dramaturgayasi turlarida ham sinab ko`rdi. Ko`plab hikoyalar, qissalar, sahna asarlari yaratdi. Bu yillarda uning "Ey, yorug’ dunyo" (1983), "Olovjon va uning do`stlari" (1983), "Ketmagil" (1985), "Bezgakshamol" (1985), "Masxaraboz bola" (1986), "Akang qaragay Gulmat" (1987), "Juda qiziq voqea" (1987), "Oltin yurakli Avtobola" (1988), "Dahshatli Meshpolvon" (1989), "Yerliklar" (1990), "Alamazon va Gulmat hangomasi" (1992), "Ajoyibxona" (1993), "Meshpolvonning janglari" (1994), "Alisher ila Husayn yoki uch dono va o`g’ri" (1996), "Alamazon va Gulmat" (1998), "Oltiariq hangomalari" (1999), "Bulbulning cho`pchaklari" (2001) , "Odobli bo`lish osonmi" (2001), "Bezgakshamol-2" (2003), "O`q o`tmas bolakay" (2005) va boshqa kitoblari nashr etiddi. Uning ayrim asarlari rus tiliga o`garilib, "Alamazon i yego pexota" (1984), "Grozniy Meshpalvan" (1991) nomlarida bosilib chiqdi. Anvar Obidjonning kitoblaridan ayrimlariga respublikamiz gazeta va jurnallarida ijobiy taqrizlar chop etildi, o`zbek bolalar adabiyotiga bag’ishlangan maqolalarda uning ba‘zi she‘rlari va qissalariga yuqori baholar berildi. Shoir ijodida Ona tabiat va bolalar mavzusi. Anvar Obidjon asarlarining mavzu va mazmuni rang-barang, badiiy obraz yaratish usullari xilma-xil. Bolalar tabiatini nozik his etishi juda aniq seziladi. U o`z asarlarini qanday shaklda, qaysi janrda yozishidan qati nazar, bolalarning "qulgiga o`ch xalq" ekanligini hech qachon unutmaydi. Anvar Obidjon she‘riyatidagi eng ko`lamli mavzu Ona Tabiat va Bolalar. Shoir bu mavzuga ijodining boshlangich pallasidanoq qo`l urdi. Bu muhim va ahamiyatli masalani yuksak badiiy tarzda yoritish uchun jiddiy izlandi, vositalar, usullar, ohan-glar topishga intidtsi. Uning 80-yillarda ketma-ket e‘lon qilin-gan "Dalalardan bolalarga", "Ajoyibxona", "Kulchalar", "Sizeshitmagan qo`shiklar", Botirvoyning kundaligi", Bulbulningcho`pchaklari", "Mening kollektsiyam", "Ignalarim chiroyli","G’alati maktublar" singari she‘riy turkumlari bu izlanishlar- ning samarasi bo`ldi. Mazkur turqumlar o`zbek bolalar adabiyotida yangilik, alohida hodisa sifatida tan olindi, yuqori baholandi. Ma‘lumki, o`zbek bolalar adabiyotining ilk davrlaridayoq tabiat mavzusi yetakchilik qilgan. Agar bolalar uchun tabiat mavzuida maxsus yozilgan she‘rlar yig’ilsa, ular ko`p jildlik kitoblarni tashkil etgan bo`lardi. Ushbu yo`nalishda o`quvchiga ma‘qul keladigan, avvalgilariga nisbatan yaxshiroq asarlar yaratish, bu borada kashfiyot qilish nihoyatda murakkab bir yumush edi. Anvar Obidjon o`z turkumlarida ana shu boqiy mavzuni bolalar ongiga, dunyoqarashiga, ruhiyatiga mos tarzda badiiy

talqin etishda o`zigaxoslik topa oldi. Uning she‘rlarida tabiat turfa rang va ohanglarda namoyon bo`ladi. Shoirning ona tabiat haqidagi she‘rlarida hayotga, insonga muhabbat, uning boqiyligiga ishonch tuykusi ko`zga tashlanadi, yosh kitobxon qalbini hayajonga soladi. Ularda biz bilan yonma-yon yashayotgai har bir jonzot, har bir o`simlik tabiat in‘om etgan tiriklikdan zavklanadi, bu dunyoda yashashning o`zi quvonch ekanligini tarannum etadi. Shoir ularda tashxis (jonlantirish) va intoq (odamlarday so`zlatish) san‘atlaridan mohirlik bilan foydalanib, turli jonzotlarni, hatto jonsiz narsalarni ham bolalarday hatti- harakatlantiradi, so`zlatadi. Yaratilgan obrazlarning ko`pchiligi goh monolog, goh suhbat, goh qo`shiq, goh tarjimai hol, goh maktublar usullarida qalblarga bor haqiqatday bo`lib quyiladi. Ular benihoyat soddaligi va samimiyligi, beozor kulgiga yo`g’rilganligi bilan o`quvchini o`ziga rom etadi. Masalan, 41 ta she‘rdan tashkil topgan "Dalalardan -bolalarga" turkumidagi "Loviya" she‘riga e‘tibor beraylik: Aniq ko`rinib turibdiki, she‘r nihoyatda ixcham. Misralar bir va ikki so`zdan tashkil topgan. Undagi voqea qaxramonning o`z nutqi usulida ifoda etilgan. Uning portretiga xos shtrixlar ham bor. Ritmi ta‘sirli. Shoir she‘rda haqiqatdan chekinmagan holda hayoliy-romantik obraz yaratgan. She‘r kichkintoylarni bir tupdagi yuzlab uyalarda yashaydigan "qalamqosh" "qorako`z" o`simlikka o`zgacha nigoh bilan qarashga undaydi. Yoki "Bug’doy" nomli she‘rni olsak, unda bu o`simlik haqidagi hammaga ma‘lum gaplar bilan cheklanib qolinmagan. She‘rda romantik ruh bor. Bu ruh Bug’doyning o`ziga xos olami borligini ta‘sirli ko`rsatishga xizmat qiladi. Darhaqiqat, Bug’doy ham har bir tirik mavjudod singari urug’dan unadi, o`sadi, hosilga kiradi. O`ziga xos qayot yo`lini bosib o`tadi. Demak uning ham o`ziga yarasha olami bor. Shoir bu olamni bolalar qalbini hayajonga soluvchi Burdoyning o`z so`zlari (monologi) orqali ko`rsatishga erishgan. .. .Yel kuylasa O`ynayman, Xirmon sari Bo`ylayman. Oy chiqqanda Qo`noqqa, O`xshar Kumush o`roqqa SHe‘rdagi samimiyat, nafis tasvir o`quvchi ko`z o`ngida sirli, sokin tunning go`zalligidan zavqyaanayotgan, osmondagi oyni "kumush o`roqqa" o`xshashini kashf etgan Bugdoy siymosi gavdalanishiga sabab bo`ladi. Bunday she‘rlar bolalar qalbida ezgulikni, mehr urug’larini undirishi shubhasizdir. Mazkur turkumda yurtimizdagi deyarli hamma meva va savbzavotlarning o`ziga xos dunyosi borligi mahorat bilan qo`rsatilgan. Ular o`zlari haqida g’urur bilan, to`lib-toshib gapiradilar. Bu g’ururlanish aslo maqganchoqlik emas. Ulardagi shodlik va faxru g’ururning asosi shundaki, ularni ona tabiat inson uchun yaratgan.

Inson ularni o`z mehnati bilan parvarish qiladi, o`stiradi. Bu birlik, bu go`zal jarayon ikki tomonda ham faxrlanish, cheksiz quvonch tuyg’ularini jo`sh urdiradi. Shoir o`simliklar (uzum, olma, nok, anor, anjir va boshqa mevalar: qovun, tarvuz, bodring, piyoz va boshqa poliz mahsulotlari) obrazlarini yaratishda ham o`ziga xos uslubga sodiq qoladi. Ya‘ni ular mohiyatini badiiy jihatdan ochishda faqat o`zlarini so`zlatadi. Hatto ular o`z portretlarini o`zlari chizadilar. Ma‘lumki, adabiyotda, jumladan bolalar adabiyotida bu kabi narsalar (masalan uzum, olma) haqida sanoqsiz she‘rlar yaratilgan. Anvar Obidjonning eng katta yutuqlaridan biri shundaki, ular to`g’risida original asarlar yaratadi. Fikrimiz quruqbo`lmasligi uchun tabiat alifbosi haqida turqum she‘rlar yaratgan mashhur bolalar shoiri Quddus Muhammadiyning "Uzum" she‘ri bilan Anvar Obidjonning "Uzum" she‘rini qiyoslab ko`raylik. Quddus Muhammadiyning tabiat tasviriga bag’ishlangan she‘rlarida tom ma‘noda milliy ruh, o`zlikni his etish tuyg’usi yorqin ko`rinadi. Lekin Quddus Muhammadiy va umuman ko`plab keksa avlod shoirlari bolalar adabiyotiga bolalarni axloqiy-ta‘limiy tarbiyalashdagi qo`shimcha vosita deb qarashni ma‘qul deb o`ylashgan. Va qalamga olingan narsa haqidagi ma‘lumotlarni kengroq. batafsilroq berishga intilishgan. Mevalarim eng asili Yashil ishkom bog’ uzumim. Uchqorada qora kishmish Parkentda bor tog’ uzumim. Toyif, hasayn, katta qo`rg’on, SHakarrangul ham shivilg’on. Nimrang, naycha, muskat jonon, SHirin-shakar bol uzumim. Hovlim ichra so`rim aymoq, SHinni durlab bog’lar qaymoq. Ingichka bel, husayn barmoq, Yakdon bedon uzumim. Qirmiska, echkemar, charos, Bir-biridan antiqa, soz, Kuzda mayiz, qish kelsa os!. Keltirgan she‘rdan ko`rinib turibdiki, Quddus Muhammadiy bolaning ruhiyatiga, his tuyg’usiga emas, balki ongiga, aqliga ta‘sir etish, bilim doirasini kengaytirish kabilarni asosiy maqsad qilib olgan. Shuning uchun shoir uzumning turli navlari xususida bolaga quruq ma‘lumot berish bilan chegaralangan. Anvar Obidjon ham, albatta, bolaning ongini boyitishga urinadi, ammo u sal boshqacha yo`l tanlab, birinchi galda bolaning ruhiyatiga ta‘sir etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Buning uchun shoir uzumning badiiy obrazini yaratadi. U jonli qahramon kabi bevosita o`zi haqidaga ma‘lumotlarni quvnokdik bilan so`zlaydi: Donalarim

Marjoncha, Bir boshim — Na q bir jomcha. Quritsangiz, Mayizman. Datsurxonga Fayzman. Kuzda Yeb-yeb tiyishar, Q ishga Osib q iyishar. Bo q ar shod Yosh- q arilar. Maqtar shatto Sshe‘rda uquvchi cheshrasida beixtiyor kulgi paydo etuvchi samimiy yumor borligi asarning qimmatiga qimmat qo’shadi. Quvnoqlikka yashiringan iztiroblar. Shoir she‘rlarining badiiyligaga xos yetakchi xususiyatlar yumor, ozgina quvlik, sho`xlik, hazil, kinoya vositalarining mo`lligidir. Shunisi muhimki, qahramonlarningfe‘l-atvori kichkintoylarning tabiatiga mos, diliga yaqin, so`zlari bolalar tiliga xos va tushunarlidir. U juda oddiy narsalardan ham kulgili vaziyatlar yaratishadi. Misol uchun "Sarimsoqpiyoz" she‘ri qahramoni o`zini shu darajada kibrli, viqorli tutadiki, shuning o`ziyoq o`quvchida kulgi uygotadi: Ismim Janob Sarimsoq... Gapirgim yo`q Ko`p uzoq. SHe‘r tutallanmasida shoir kutilmagan burilish yasaydi va beixtiyor salobat bil an kerilib turgan Sarimsoqpiyozning haqiqiy yuzi ko`rinadi. O`quvchi, yosh oshpazdan o`zining badbo`yligini yashirayotgan maqganchoq ustidan qah-qah urib kuladi: ... Bo`lma anqov Va sodda, Chiqarib qo`yma Yoddan — Mendek Hidi shirinni... Hoy, Jiyirma burunni! SHoir ana shunday kultili vaziyatlar yaratish chog’ida batafsil tasvirlash va ortiqcha tafsilotlarga berilib ketmaydi. U lo`nda fikr-tuyg’ular ifodasi vositasida

yaratilayotgan obraz bilan kitobxon o`rtasida jonli muloqot o`rnatadi. Har bir qahramon o`quvchining yoniga kelib, o`zi haqida maroq bilan, chapanilanib gapirayotgan suhbatdoshga aylanadi, kitobxonga samimiyat bilan bemalol murojaat qiladi. Masalan: Nega uzding Bandimnih Sogindingmih Mantinih ("Oshqovoq") Ko`rib o`tganimizdek, bolalar olamida xayolot va haqiqat doimo yonma-yon, birgaliqda yuradi. Anvar Obidjon she‘rlarida nafaqat o`simliklarning, balki hayvon va parrandalar, turli hasharotlar dunyosi ham bolalar olamiga ana shunday omuxtaliqda taqdim etiladi. Ular ham xuddi o`simliklar singari o`z sirlari, dard va tashvishlari, quvonchlari bilan o`rtoqlashadilar. Shu tariqa shoir o`zining kichik o`quvchilari qalbida tabiatga nisbatan hurmat, muhabbat uygotadi. Anvar Obidjon "Ajoyibxona" turkumining muqaddimasida ta‘kidlaganidek, "Qumursqadan tortib Filgacha, Itbaliqdan tortib Kitgacha, Chivindan tortib Lochingacha — hamma-hammasi xuddi sizu biz kabi ona Sayyoramizning teng huquqli farzandlaridir". Shoirning bu fikri faqat jonzotlarga bag’ishlangan she‘rlarininggina emas, balki butun ijodining asosiy o`zak qismini tashkil etadi. Anvar Obidjonning "Siz eshigmagan qo`shiqpar" turkumi o`zbek bolalar adabiyotini yangi pog’onaga ko`tardi. Bu she‘rlarda jonli va jonsiz narsalar: bedana, sirtlon, xo`tik, sichqon, koptok, chirmanda, miltiqcha, hattoki avtomobilu shippak, ruchkayu telefongacha o`ziga xos ohangda ashula aytadi. Shoir hamma- hammasining o`z qo`shig’i, boshqalarga aytgisi kelayotgan o`z so`zi borligini bolalar qalbi va ongiga navobaxsh satrlar orqali yetkazadi. Bu qo`shiqlarni tinglar ekansiz, har bir "xonanda"ning hayotga bo`lgan muhabbatini, olamda mavjudligiga shukronalikni tuyasiz hamda dunyodagi jamiki jonli-jonsiz narsalar ezgulikka, mexrga zor va tashna ekanligini chuqur idrok etasiz. Eng muhimi bu qo`shiqlar kichkintoylarni tevarak-atrofga befarq qaramaslik, shafqatliroq, rahmdilroq bo`lish, tabiatni iloji boricha asrab-avaylash kerakligi borasida o`zlari uchun muxim xulosalar chiqarishga undaydi. SHoir o`z qo`shig’ini o`zi ijro etayotgan har bir narsaning hayotiy ma‘nosini, umr mazmunini imkon qadar teran ochishga alohida e‘tibor beradi. Qo`shiqlar musiqasi jonli-jonsiz narsalardan chiqadigan ovozlarga mos tarzda yaratilgan. Ovozlarning turli-tumanligi musiqalarning rang-barangligini yorqin ifodalab bergan. Masalan, miltiq otilganda undan "paq-puq" degan ovoz chiqadi. "Miltiqcha qo`shig’i"ning kuyi ana shu tovushga hamo-hang eshitiladi: Do`konlarda sotilaman, Paq-puq. . Yolg’ondakam otilaman, Paq-puq.

Yoqtiraman mard o`rtoqni Paq-puq CHo`chitaman lanj,qo`rqoqni Paq-puq. Demak, o`yinchoq "shumtaka" miltiqcha hayotining mazmuni — mard bola bilan o`rtoq bo`lish, lanj va qo`rqoqlarni cho`chitib, ko`nglini yozish. Bu oddiy haqiqat asar mag’ziga san‘atkorona singdirilgan. Ma‘lumki, hayotdagi, tabiatdagi narsalar tashqi ko`rinishlari jixatidan har xildir. Ularning ba‘zilari go`zal, ayrimlari esa xunuk. Lekin mahoratli ozuvchilar o`ta xunuk narsalarda ham o`ziga xos go`zallik borligini ko`rsata oladilar. Shu jihatdan Anvar Obidjonning "Baqa qo`shig’i" nihoyatda xarakterlidir: Egnimda ko`k ko`ylagim, Vaq-vaqa-vaq. Oldimda toshoynagim, Vaq-vaqa-vaq. Kulcha ekan yuzlarim, Vaq-vaqa-vaq. Shahlo ekan ko`zlarim, Vaq-vaqa-vaq. Baqaning sho`x qo`shig’i, nihoyatda xushchaqchaq kayfiyati, tashqi ko`rinishidan bu qadar mamnunligi beixtiyor yosh kitobxonni zavklantiradi, kayfiyatini ko`taradi. Shu bilan birga, uning qalbida tabiatning, garchi ko`rinishi xunuk bo`lsa ham, beozor bir mavjudotiga nisbatan iliq tuyg’u uygotadi. Uni tevarak-atrofga o`zgacha nazar bilan qarashga, har bir narsa olamidagi go`zalliklarni ko`ra bilishga o`rgatadi. Shoir shu tariqa, tabiatga oid ko`plab she‘rlarida bolalarga, hatto sen uchun jirkanch tuyulgan narsaning ham o`z hayoti, o`z olami bor va shuning o`ziyoq e‘tiborimizga loyiqqir, degan falsafiy fikrni yetkazishga intiladi. Anvar Obidjonning narsalar va jonzotlar haqidagi she‘rlarida ularning dunyosidagi ham insonlarga xos Vatan, vijdon, or-nomus kabi ijtimoiy tushunchalar mavjudligi ko`p hollarda ataylab bo`rtgirib berilgan. Zero, bundan ko`zlangan maqsad jajji kitobxon qalbida bu oliy tuyglarni yanada alangalatishdir. Inson kindik qoni to`kilgan joyni Vatan deb bilganidek, tabiatdagi jonzotlar ham tug’ilgan joylarini muqaddas maskan deb anglaydilar, unga yoniqib mehr qo`yadilar. Masalan, shoirning "Tog’ qushi" she‘rida qafasdagi tutqun Kaklik o`z Vatani -tog’larni qo`msaydi. She‘r ikki qismdan iborat bo`lib, uning birinchi qismida Kaklikning polaponlik chog’lari haqida fikr yuritiladi. Yoshlik — dunyodagi jamiki mavjudotda eng go`zal, fusunkor ranglarga, yorug’likka, ezgulik va quvonchlarga to`liq bo`lishi bilan ajralib turadi. Kaklikning ham yoshlik yillari o`z ona-Vatani — tog’lar quchog’ida o`tadi. U o`z go`shasida nafaqat yayrab, emin-erkin yurardi, balki yoqimli sayrashi bilan tevarak-atrofga go`zallik taratardi, yurtini quvonchlarga to`lib madh etardi. Shoir qushning bu kunlarini bir qadar sokin,

armonli xotira tariqasida tasvirlaydi. She‘rning ikkinchi qismida Kaklikning qafasdagi hayoti, nihoyatda achinish, g’am-alam bilan ifoda etiladi: Endi Ingrar qafasda Kelmay uyqusi... Yoqimlidir Kaklikning Hatto yig’isi. SHoir she‘rini ana shunday kinoyali ohangda tutatadi. Vatanidan ayrilgan qushning ingrab yiglashini sezmayotgan, aksincha, o`zganing kulfatidan o`ziga huzur yaratganlarning ichki olami qora bo`yoklarda ifoda etiladi. Erkinlik va tutkunlikning qiyosiy ko`rsatilishi o`quvchini chuqur o`ylantiradi, mushohada qilishga undaydi. Vatan sog’inchiga bag’ishlangan "Keksa Ari" she‘ri ham diqqatga sazovordir. Unda Keksa ari nabiralariga arilarning keng vatani bo`lgani haqidagi ertakni takror-takror aytaveradi. Ertak nabiralarining sira joniga tegmaydi. Kichkintoy arilar ertakni har gal jon quloklari bilan tinglashadi. Ular tutqunlik iskanjasida torayib ketganidek ko`rinayotgan ona-Vatan bobolarining qalbini o`rtayotganligini yurakdan his etadilar, Vatanning qaytadan ozod bo`lishi ularning ham ezgu orzusiga aylana boradi. Shoir Vatan ozodligi tuyg’usi naqadar ulug’, muqaddas ekanligini, u nafaqat insonlarga, hatgo biz nazarga ilib-ilmaydigan jonzotlarga ham xosligini keksa ari obrazi misolida, juda oddiy, nihoyatda ta‘sirli usulda o`quvchiga yetkaza olgan. Anvar Obidjonning "Boyqush" she‘ri mag’ziga inson o`z Vatanini faqat go`zalligi, boyligi uchungina sevmasligi, balki uni qanday bo`lsa shundayligicha qabul qilishi kerak, degan falsafiy fikrni kichkintoylar qalbi va shuuriga yetkaza olgan. She‘r savol-javob usulida yozilgan. Tabiiy, faqat kichkintoylar emas, balki kattalar ham nega qushlarning bir xiliga "Boyqush" nomi qo`yilganligi bilan qiziqadilar. Axir bu qushlar nimasi bilan atrofidagilardan o`zgachah Boyligi nimalardan iborath Shoir kichkintoylar nomidan Boyqushga quyidagicha savol bilan murojjat etadi: — Senga bitta savol bor Menga quloq sol, hoy qush, Vayronada yashaysan, Noming esa naq Boyqush. Ayt-chi, nahot sen boysanh Qush bu savolga ko`pni qo`rgan keksa donishmandlarday bosiqlik, donolik bilan javob qaytaradi: Asl boylik neligin Tushunmaysan chamasi, Bu vayrona bo`lsa ham,

O`zimniki hammasi. SHuning uchun men boyman. Bu javob kichkintoylarni o`ylashga, fikrlashga undashi, shubhasiz. Ular asl boylik, o`z uyingga, o`z maskaningga, o`z Vataningga bo`lgan sadoqat, muhabbat ekanligini his etib, o`zlari uchun muhim ma‘naviy xulosalar chiqarib oladilar. SHoirning "Tillaqo`ng’izning javobi" she‘rida ham muhim ijtimoiy g’oyalar — birovning yurtini bosib olgan bosqinchilarga nafrat, xo`rlangan va o`lib borayotgan ona tiliga fidoyilar-cha sadoqat tuyg’usi majoziy obrazlar misolida sodda va ma‘noli aks etgirilgan. Anvar Obidjon oddiy narsa va voqealardan kutilmagan syujet yaratishga nihoyatda usta shoir. Ushbu she‘rda bolalar ko`pikcha beparvo qaraydigan, ba‘zan tutib olib, oyog’iga ip bog’laganicha "vizillab" uchishga majbur qiladigan, ularning qo`lida ko`ngilochar o`yinchoqqa aylanib qoladigan tillaqo`ng’iz hayotidan bir lavha hikoya qilinadi. Bunda tillaqo`ng’izning gapirmasdan, o`ynab-kulmasdan, doimo tund ko`ng’illab yurishining sababi yangicha bir yechim bilan ochiladi. Emishki, bir vaqglar tillaqo`ng’izning "tor bo`lsa ham" o`z makoni bo`lgan ekan. O`z Vataniga qatgiq mehr qo`ygan tillaqo`ng’iz u paytlarda zo`r qo`shiqlar aytar, yayrab yashar ekan. Ammo yurtiga bosqinchi — chigirtkalar bosib kiribdi. Ular o`zga yurtning boyliklarini ayamasdan talon-toroj qilishibdi. Tillaqo`ng’izlarni "moddiy" tarafdan qashshoq qilishgani yetmaganday, ularni "ma‘naviy" tomondan ham qul qilish istagida "chigirtkadek sayrashga" majbur eta boshlashibdi. Shunda Tillaqo`nkiz yolgiz, nochor bo`lsa ham, yovga egilishni istamabdi va o`zini soqovlikka solib olibdi. She‘r yosh o`quvchida ayanch hissini uyg’otadigan hazin ohangda bitilgan. Tillaqo`ng’izning soqov bo`lib qolishida chuqur ma‘no bor. Chunki u kimlargadir nimalarnidir isbot etish uchun, yoki o`zini, o`z ona tiliga cheksiz muhabbatini ko`rsatish uchungina bunday qilmaydi, balki o`z vijdoni, or- nomusi oldida tozaligicha qolish, yurtiga, jondoshlari manfaatiga sodikligicha yashash uchun ham, chigartkadek sayrashdan ko`ra, soqov bo`lib yurishni afzal deb biladi. Bu kichkina Tillaqo`ng’izning zo`ravonlikka, yovuzlikka nisbatan katta isyoni edi. Shoirning "Beozor kuchuk" she‘rida talonchilarning, zo`ravonlarning o`zgalar tinchiga zomin bo`lishi, o`zgalar rizqiga ko`z olaytirishi aslo kechishib bo`lmaydigan hol ekanligi haqida so`z borgan. Bu she‘rdaga voqealar avvalgi she‘rdagiga nisbatan boshqacharoq, bundagi "bosqinchini" jazolagan kuchuk nihoyatda beozor, hech kimga yomonlik qilishni ham, urishishni ham istamaydi. Ammo takdir taqozosi bilan, uning uyiga "Surbet Ko`ppak" bostirib kiradi: Kirib birdan uyimga, Tortib oldi suyakni. Keyin CHil-chil sindirdi Yuvindili tuvakni... Anvar Obidjon uslubiga xos bo`lgan xususiyat — juda nozik, o`ta jiddiy vaziyatni ham kulgili, ayni chogda haqqoniy va tagdor qilib tasvirlash bu she‘rda ham

yaqqol ko`rinadi. Katta odam uchun bir qadar kulgili ko`ringan bu dastlabki misralardagi tasvirni kichkintoy ancha bosiqlik va jiddiylik bilan qabul qiladi. Chunki u beozor kuchuk tomonidan hikoya qilinayotgan keskin voqeaga loqayd tomoshabin sifatida qaramaydi, balki kuchukning holatini his etadi va she‘r so`ngida Beozor kuchuk Surbet ko`ppakning iligidan tishlab olishini adolat mezoni sifatida qoniqish bilan qabul qiladi. Anvar Obidjonning ijtimoiy xarakterdagi she‘rlari ko`pqatlamliligi bilan ham yaqqol ajralib turadi. Ularni bolalar ham, kattalar ham qiziqib o`qiydilar va ma‘naviy ma‘nolarni o`z mushohadalari doirasida dilga singdiradilar. Shoir "Sigir qo`shig’i", "Parvarda", "Yirtqich" kabi she‘rlarida kichkintoylarning dunyoni anglashga intilish jarayonlaridagi kattalar bilan to`qnashuvi, ota-onalar va bolalarning ba‘zan bir-birlarini to`g’ri tushunmasligi bois sodir bo`luvchi turli anglashilmovchilik oqibatida kelib chiqadigan dramatik holatlarni kulgili tarzda ko`rsatadi. Shu ma‘noda "Sigir qo`shig’i"ni ko`rib chiqaylik: Qand deb yig’lar buzog’im, Tinchimaydi qulogim, Mo`-o`-o`. Ko`nmayapti u sira, , Bersam hatto kunjara, Mo`-o`-o`. Bilmaydiki esi past Ko`k beda ham yomonmas Mo`-o`-o`. Nima u — "qand " degani Arziydimi yegani h Mo`-o`-o`. SHe‘rdagi buzoqning onasidan "qand" so`rayotganligining o`ziyoq bog’cha bolasi uchun kulgili tuyulsa, kichik maktab yoshidagi bola she‘rga jiddiyroq munosabatda bo`ladi, ona-Sigirning, birinchidan qand topish imkoniyatiga ega emasligiga, ikkinchidan, bolasini ovqatlanishga ko`ndirolmay qiynalayotganiga uning rahmi keladi. Ayni paytda, Buzoqning juda-juda "qand" yegisi kelayotganini ham yurak-yuraqdan his etib turadi. Chunki, uning o`zi ham biron-bir shirinlikni nihoyatda yegisi kelgan vaqtlar bo`lgan. Topilmasa, injiqliklar ham qilgan. Shuning uchun Buzoqning o`z orzusiga erishishini chin dildan istaydi. O`smir esa bu she‘r ustida yanada teranroq fikrlaydi. U, dunyoda xashak, kunjara va ko`k bedadan boshqa narsalar ham borligini bilmagan, umri davomida o`z turmushini boshqalarniki bilan biron marta qiyoslab ko`rmagan soddagina ona-Sigirga qattiq achinadi, bularning siymosida o`z qobig’iga o`ralib, atrof bilan mutlaqo qiziqmay, qoronkiliqda yashayotgan insonni va yorug’likka intilayotgan bolani ko`radi. SHoirning o`zbek bolalar adabiyotiga olib kirgan yangaliklaridan yana biri — kichkintoylar uchun aruz vaznida asarlar yaratish an‘anasini davom ettirdi. Ma‘lumki, bizning mumtoz adabiyotimizda aruz yetakchi vazndir. Undagi katga- kichik asarlarning, deyarli, hammasi aruzda yozilgan. Bunday asarlar orasida

bolalar uchun maxsus yozilganlari ham ko`p. Masalan, Hamza Hakimzoda Niyoziyning pedagogik risolalaridan joy olgan she‘riy asar-larning ko`pchiligi aruz vaznida yozilgan. Uning "O`qish kitob" (1914) darsligidan joy olgan "Qalam", "Kitob", "Ilm", "Maktabdan" radifli asarlari shular jumlasidandir. Sobiq "SHo`rolar" davrida aruzga noto`g’ri munosabatda bo`lindi. Hatgo uni qoralashdi. Lekin shoirlarimiz bu gaplarning butunlay noto`g’riligini o`zlarining aruzda yozgan nafis asarlari bilan isbotladilar. Aruz boshqa vaznlar bilan birga hamon o`z hayotini davom ettirmokda. Afsuski, o`zbek bolalar shoirlarining 30-yillardan keyingi avlodi aruzga ishonchsizlik bilan qaradilar, bolalar tushunmaydi, deb o`ylab, unga mutlaqo murojaat etmadilar. Bu qadimiy an‘anani Anvar Obidjon "Bulbulning cho`pchaklari" turkumida qayta tiriltirishga harakat qildi. Shoir unga yozgan muqaddimada "she‘rlarning shakligina g’azalga o`xshaydi, ya‘ni unda aruz qonun-qoidalariga tuliq rioya qilinmagan", deydi. Lekin g’azal shaklidagi bu asarlar juda nafis va go`zal bitilgan. U bolalar qalbida mumtoz adabiyotimiz namunasiga nisbatan qiziqish uyg’otishda ma‘lum ahamiyatga egadir. Turkumga kirgan asarlarda tabiat o`zgacha, yanada tarovatliroq ko`rsatiladi. Tabiat hodisalariga yanada chuqurroq nazar tashlashga, jozibali kuy-ohanglarda ifoda etishga intilish seziladi. Ayniqsa, yil fasllariga bag’ishlangan "Bahor", "Yoz", "Kuz" kabi she‘rlarda nafaqat tabiatdagi o`zgarishlar tasvirlanadi, balki hayotda hech narsa tasodifiy emasligi, hamma narsa qonuniyat tufayli yuzaga kedishi ko`rsatiladi. Masalan, bahor kelishi bilan qish izg’irinlari "zirillab" qochib ketadi, uning o`rniga esa, janubdan "gurillab" yoqimli iliq shamol kiradi; daraxtlar gullaydi, "chigirtkalar chirillab" sayrashni boshlaydi, qushlar galasi qaytib keladi. "Qarg’a shimolga" jirrakilanib uchib ketadi va hokazo. Shu tariqa shoir tabiatning uzviylik qonun-qoidalarini bolalarga xilma-xil badiiy vositalar orqali mahorat bilan yetkazadi. Ma‘lumki, tabiatdagi uzluksizlik davomiylikni, davomiylik esa boqiylikni ta‘minlaydi. "Bahor" asaridagi ana shu falsafiy fikr "Yoz" she‘rida davom ettiriladi. Quyoshning issiq taftidan tabiatdagi jamiki mavjudod: Ilondan tortib Tulkiyu G’ozgacha, Kakliqdan tortib, Chivinu Mushukkacha hamma- hammasi bahramand. Ular o`z go`shalarida tinch, osoyishta va shod yashamoqdalar. Bu fikr bolalar qalbini allalovchi yoqimli kuy-ohangda ifoda etilgan: Kaklik bashang kiyindi yechib eski libosin, Uning chipor nimchasi tog’ rangiga tushdi mos... Xachir yotar soyada, dumi haydar Chivinni, Quyosh nurin yalamoq Mushuk uchun buncha sozh... G’uncha iliq, gul iliq, borliq iliq, dil iliq. Bu faslni, Bulbulvoy, qancha sevsang, shuncha oz. Anvar Obidjon faqat tabiatni tasvirlovchi, turfa xil, ramziy, majoziy obrazlar yaratuvchigina emas, balki ijodining katta qismida bolalar dunyosi, ruhiyatini ham tasvir etgan. Uning "Kulchalar" va "Botirvoyning kundaligi" turkumlaridagi

qahramonlarning deyarli hammasi turli yoshdagi bolalardir. Bu she‘rlarda bolalik tuyg’ularining sofligi, orzu-umidlarning beg’uborligi, tabiatan bir oz shumligi, quvnoqligi katta iste‘dod bilan ochib beriladi, o`quvchini goh yayrab-yayrab kulishga, goh jimgina o`ylashga, fikrlashga, xulosalar chiqarishga undaydi. Bir qaraganda, juda oddiy ko`rinadigan kichik-kichik she‘rlarda Inson tabiati shakllanishining dastlabki bosqich jarayonlari keng ko`lamda taxlil etib beriladi. Samimiy yumor, yengil hajv elementlari yorqin ko`zga tashlanadi. Shoirning "Hali o`zim bolaman-ku!", "Sinchkov bola", "SHu ham filmih" kabi o`nlab she‘rlari shu jihatdan nihoyatda xarakterlidir. Dadajonim, Dadajon, Otim nega Otajonh Axir kimga "Ota " man h Shuni o`yla-a-ab Yotaman. SHe‘rni o`qir ekansiz, endigana so`zlar ma‘nosini anglay boshlayotgan bolakayning holati ko`z o`ngimizga keladi. Uning kutilmagan "muammo"li masala oldidagi o`ychanligi o`quvchining labida nurli tabassum paydo qiladi, qalbida kichkintoyga nisbatan issiq bir tuyg’uni uyg’otadi. "Baliqchining ashulasi"da ham yuqoridagi she‘rdagi kabi bola holati lo`nda, aniq tasvirlanib, kichkintoylar tabiatiga hos beg’ubor samimiyat bilan ifoda etiladi: Nor o`tirar Qirg’oqda, Ikki ko`zi , Qarmoqda. Asta aytar Ashula: "Mehmonga kel Akula!..." Bolalar xarakterida uchraydigan bezarar aldamchilik, yengil ta‘magirlik, befoyda odamovilik, ortiqcha pismiqlik, sodda g’iybatchilik, o`ta mechkaylik, mayda xudbinlik kabi "o`tkinchi kamchiliklar"ni avaylabgina fosh etish ham shoir ijodiga xos jihatlardan. U bolalar fe‘lida asorat qoldirishi mumkin bo`lgan bu salbiy xususiyatlarni qoralashga, kichkintoylarning g’ashini qo`zitib ranjitadigan, qalbiga jarohat yetkazadigan "ayovsiz satira" usullarini mutlaqo qo`llamaydi. Bu kamchiliklarni yengil kulgi yordamida tuzatish mumkinligaga muallif qattiq ishonadi. Mana, uning shunday she‘rlaridan biri — "Sal yumshadi": - Olibsan-da Muzqaymoq. Oshna edik, Ja inoq...

Toqatim yo`q Arazga. Bir yalab ko`r, ma... Qarzga. Dialogdan iborat bo`lgan ushbu she‘rda ham ikki bolaning holatini, o`ziga xos tabiatini bemalol tasavvur qilish mumkin. Birinchi bolaning nutqidan ko`rinib turibdiki, u bir oz dimog’dor, lekin ta‘magirlik ham yo`q emas — oshnasining muzqaymog’idan tatib ko`rish istagi bor. Buni ochiq aytishga esa, o`sha kibr- g’urur yo`l bermayapti. Shu tufayli, go`yo oshnasini mensimayotgandek, "Olibsan-da muzqaymoqh" - deb gap boshlaydi. So`ng ta‘ana bilan so`zini davom etgiradi: "Oshna edik... Ja inoq...". Ikkinchi bolaning nutqidan sezamizki, uning tabiatida kibru havo kamroq, qungilchan, qo`li ochiq. O`rtog’ini xafa qilishni istamayapti va ayni paytda muzqaymoqni qizg’anyapti. Shuning uchun faqat bolalarga xos muomala madaniyatini qo`llab: "Arazga toqati yo`q"ligini aytaturib: "Bir yalab ko`r, ma... Qarzga", deb so`z qistirib o`tayapti, Shoir shu tarzda bolalar xarakteridagi fazilatu nuqsonchalarni ularning nutqi orqali kulgili tarzda chizib berishga erisha olgan. Nasriy asarlarida kulgi yaratish uslubi. Yozuvchining hikoyalari, she‘rlarida bo`lganiday, tuzilishi va kompozitsion qurilishi jihatdan juda ixcham, nihoyatda yengil, qiziqarli o`qilishi bilan kichkintoylarni tezda o`ziga maftun etadi. SHunisi xarakterliki, Anvar Obidjon she‘rlaridagi ayrim qahramonlarining hayoti tasvirini o`z xikoyalarida ham davom ettiradi. Ya‘ni ularda ham bosh qaxramon - hayvon va parrandalarning bolalari. Ular o`z dunyoqarashlaridan kelib chiqib, hayoti, quvonch va tashvishlari haqida sodda, samimiy tarzda so`zlab beradilar. Jamiki jonzotlarning bolalari ham bu dunyoning har kunini o`zlari uchun kashf etadilar. Masalan, "Mushukchaning hikoyasi" qahramoni yer yuzi tomdan ko`ra o`n besh marta, tog’oraga qaraganda kamida ming marta kattaligini "kashf etsa", och qoringa ari yutib yuborgan qurbaqa, uyqusirab turib ovqat yeyishning oqibati yomon bo`lishini "kashf etadi". Agar jo`ja, dadasi Xo`roz-ning qip-qizil tojidan, viqor bilan yurishidan zavqlansa, nodonfe‘l xo`tikcha o`zining akl va farosatiga qoyil qolib maqtanadi. Yozuvchining kichik-kichik ertak-hikoyalaridagi hayvonlar insonlar singari xayol suradilar, fikrlaydilar, tevarak-atrofni kuzatadilar, hayratlanadilar. Ularning xatti-harakatlari bolalarni qiziqtiruvchi yengil yumor vositasida tasvirlanadi. Misol uchun "Jo`janing xikoyasi" qahramoni so`zlariga diqqat qilaylik. Bu jo`ja "uka"lariga qaraganda bir daqiqa avval tuxumni yorib chiqqan: "Mendan keyin ukalarim ham birin-ketin tuxum pachaqlashga tushishdi. Yorug’likka chiqishgach, ular ham menga o`xshab ko`zlarini ocholmay turishdi. Shumshayib o`tirishganini ko`rib kulgang qistaydi". Hikoya qahramonlari o`zlari haqida gapirar ekanlar, go`yo o`z shaxsiyatlarini tasdiqlab olayotgandek bo`ladilar. Shuning uchun ham o`quvchi ular timsolida aniq "shaxs"ni ko`rgandek bo`ladi. Bunday hikoyalar kigobxon-bolada jo`shqin, xushchaqchaq kayfiyat uyg’otadi. U atrofga tiyranroq boqib, bu dunyoda o`zidan-da kichiklar borligini bilib, ularni ehtiyot qilish, asrash-avaylash zarurligini xis etadi.

O`tgan asrning 80-yillari oxirlarida mamlakatimiz ijtimoiy hayotida ro`y bergan tub o`zgarishlar bolalar adabiyotiga ham jiddiy ta‘sirini o`tkazmay qolmadi. Yozuvchilarimizning diqqat e‘tiboridan mutlaqo chetda qolib kelayotgan "o`zlikni anglash" mavzulari o`z aksini topa boshladi. Anvar Obidjonning "Oltin yurakli Avtobola", "Alamazon va uning piyodalari" va nihoyat "Meshpolvonning janglari" doston-qissasi ana shunday asarlar sirasiga kiradi. Muallif "Oltin yurakli Avtobola" qissasida yaxshilik va yomonlik o`rtasidagi muttasil kurashni o`ziga xos yangi yo`nalishda tasvirlaydi. U yomonlikni shunchaki ko`rsatmaydi, balki uni keltirib chiqargan omillarni qidiradi va ularga chuqurroq nazar tashlashga intiladi. Shu maqsadda qissa davomida bir necha marta o`tgan voqealarga murojaat etish usulidan foydalaniladi va qissaning markaziy qahramonlari Bekxo`ja va Kamolning bolalik yillariga nazar tashlaydi. Muallifning mahorati shundaki, u o`tmishda bo`lib o`tgan kichik-kichik voqealarni eslash orqali o`quvchida har ikki bolaning tabiati, o`sha davrdagi maktab tizimi haqida bir qadar kengroq tasavvur paydo qiladi. Maktabda har ikki bola birday a‘lochi bo`lib o`qiydi. Ammo ularning ijtimoiy kelib chiqishlari har xil. Kamol - oddiy fuqaroning o`g’li, Bekxo`ja — paxtachi boyning (boy Bekxo`ja 6 oylik paytida chet elga qochib ketgan) bolasi. Ma‘lumki bolalarning ma‘naviy shakllanishida kattalarning alohida o`rni bor. Agar kattalar ijtimoiy kelib chiqish haqidagi masalaga siyosiy urg’u berishmasa, kimlargadir sinfiy dushmanlik ko`zi bilan qarash-masa, bola buni qaerdan biladih Bolalik yillari voqealari tasvirida muallifning Bekxo`jaga nisbatan iliq mehrini payqash mumkin. U ayniqsa, Bekxo`janing tarixni sevishi, ajdodlarimiz qahramonliklaridan faxrlanishi, ularni qadrlash kabi xususiyatlarini ma‘qullaydi. Bekxo`ja tarix darsini o`qimagan, uni tushunmagan tengdoshlaridan g’azablanadi. Xususan, Muqannani Torobiy bilan almashtirgan Kamolni jiddiy tanqid qiladi va uni "kallavaram" deydi. Bunday haqoratga o`zini noloyiq deb bilgan Kamol esa uning eng nozik joyini chimchilab o`tadi: "Og’zingni yumib o`tir, sarqit!". Muallif bu voqeani bekorga eslamaydi. U bolaning nozik qalbi bunday xaqorat, kamsitish va doshnomlardan alamli chandiqlarga to`lib ketganligini, natijada u nihoyatda alamzada bo`lib o`sganligini tasdiqlash uchun keltiradi. Muallif asar tagmatnida bolani shaxs sifatida sindirishga xizmat qiluvchi bunday shafqatsizliklar haqida o`ylab ko`rishga, mushohada qilishga undaydi. Adib Bekxo`janing tomir-tomiriga singib ketgan munofiqlik ildizlarini ham uning o`quvchilik yillaridan izlaydi. Sobiq sho`rolar vaqgidagi tarbiya tizimining buyruqbozlikka, yolg’on va soxtagarchilikka, baho ketidan quvishga asoslanganligini qoralaydi. Insonning ma‘naviy huquqlarini buzish avj olganligi uchun maktablardan surbet, munofiq, xudbin, loqayd kimsalarning ko`plab yetishib chiqishiga sabab bo`layotganini ta‘kidlaydi. Muallif asarning quyidagi kichik voqeasidan ana shu holatlarni ko`rsata olgan: " — Mazang yo`q, Bekxo`ja. Bu safarcha "to`rt" qo`yaman. - Shoshmang, domla, shoshmang! Bitta "besh" qarz qipturing. Mana ko`rasiz, kelasi gal... -- "Besh"niyam o`shanda olaverasan. - Jon-on, domlajon, xudo xayringizni bersin...

— Ie, sovet maktabini machit qilvordinku. "Ikki" senga! - SHoshilmang, domla! Bilasiz-ku, ayam kichkinaligimda eskicha o`qitgan. Til qurg’ur o`rganib qolgan bo`lsa, nima qilayh Ana, hammadan so`rang, o`zim xudoga qarshiman. Xoxlasangiz payg’ambarni ahmoq deyishim mumkin. Hukumatimiz bor, nimadan qo`rqamanh" Muallif an‘anaviy milliy tarbiya va sho`ro maktabi tarbiyasi, oila va maktab o`rtasidagi tafovutlar natijasida bola o`zligidan qaytishga, tashqi muhitga moslashishga majbur bo`layotganligini dard bilan tasvirlaydi. Bizningcha, asarda Bekxo`janing 14 yoshida oyoqlari shol bo`lib qolishi ham bu mustabid tuzumning yosh avlodni ongli ravishda "ma‘naviy shollik" botqog’i tomon tortganligiga ishoradir. Ma‘lumki, sho`ro davrida iqgisodiy qiyinchiliklar haqida gapirish "odob"dan hisoblanmagan, moddiy farovonlikka intilish esa insonning meshchanga aylanayotganligini va u ma‘naviy jihatdan tubanlikka ketayotganligini ko`rsatuvchi birinchi belgilardan sanalgan. Buning natijasida yosh avlodga iqgisodiy tarbiya berish doimo bir tomonlama olib borilardi. Ya‘ni ular qalbida halol mehnatga nisbatan muhabbat uyg’otilardi, ammo undan ko`riladigan moddiy manfaatga nisbatan nafrat tuyg’usini tarkib toptirishga intilish kuchli edi. Mexnat va moddiy manfaatdorlikka nisbatan bunday soxta munosabat oxir-oqibat bolalar qalbida ishonchsizlik, loqaydlik, tanballiklarning paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Mutlaqo mehnat qilmay, harom-harish yo`llar bilan boylik ortgirishga intilish tuyg’usi kuchaydi. Anvar Obidjon o`zbek bolalar adabiyotida birinchilardan bo`lib o`z asarida yosh avlodni iqtisodiy jihatdan to`g’ri tarbiyalash, shaxsiy manfaatdorlik, pul va boylikning inson hayotidagi o`rni masalasiga e‘tiborni qaratdi. U shunday degan edi: "Muhimi bolaning qalbida yoshligidanoq haqiqatga bo`lgan ishonch tuyg’usini tarkib toptirishga ulgurishdir. Shu bilan birga, turlicha talqin etiladigan ayrim narsa va tushunchalarga nisbatan to`g’ri munosabatni tarbiyalash darkor. Masalan, pulga nisbatan. O`smirlar pul haqida to`g’ri tasavvurga ega bo`lishlari zarur, pulga halol mehnat qilgan odamgina ega bo`ladi. Yoshlar pul bilan mehnatning uzviy birligini tushunib olishlari nihoyatda zarur". Muallif "Oltin yurakli Avtobola" qissasida inson pulga sajda qilib, uni hayotining tub mazmuniga aylantirib yubormasligi kerakligini, hayotda undan qimmatliroq narsalar — insonlar orasidagi mehr-oqibat, vijdon va insof, g’urur borligini kitobxonlar ongiga yetkazishga intilgan. Qissaning eng go`zal joylaridan biri Xoldor va Avtobolaga bagishlangan sahifalardir. Muallif unda ikki bola o`rtasida vujudga kelgan do`stlikning buyuk qudratini badiiy ko`rsata olgan. Xoldor taqdirning shafqatsiz o`yini tufayli (Qattiq sel paytida Bekxo`janing yigitlari Kamolning olti oylik o`g’lini o`g’irlashadi) Bekxo`janing uyiga kelib qoladi. Bu yerdagi o`ta tuban muhit, tevarak-atrofdagi xizmatkorlarning badfe‘lligi bilan birga, ona mexriga tashnalik, erksizlik, "Dil g’ashliklarini dala-dashtlarga sochib kelish imkonidan mahrum"ligi Xoldorning "yoshiga nomunosib" qo`rs va tajang bo`lib qolishiga sababchi edi, Bekxo`ja Kamolga qasdma-qasd Xoldordan "betamiz be-zori" tayyorlashni niyat qilgan. Shuning uchun uning qalbida ezgulik,

insoniylikka xos sifatlarni hali nish urmasdan yo`q qilish ilinjida bo`ladi. Qissada Avtobola uning hayotiga nur olib kiradi. Xoldor bu po`lat odam bilan emin-erkin o`ynab, quvnab, ruhan chiniqadi. Fantastik obraz Avtobola ayyorlikni mutlaqo bilmaydigan to`g’riso`z odam, soddadillik, mexribonlik va pokizalik timsoli. U o`zining ana shunday hislatlari bilan Xoldor qalbiga qattiq o`rnashib qoladi. Uning diliga ezgulik urug’larini sochadi. Muallif har ikki kichik qahramon obrazida bola va muhit, bola va kattalar, bolalar dunyosining o`ziga xos qirralarini ishonarli ochishga, ko`rsatishga erishgan. Qissada o`ta xudbin va kekchi, hayotning mazmuni faqat pul, boylik to`plashdan iborat deb biladigai, bu yo`lda har qanday qabixlikdan ham toymaydigan, ma‘naviy va jismoniy shol kishi Bekxo`ja va uning to`dasi hakli ravishda jazosini topadi. Bu holat odamni o`ylatadi. Tabiat insonni oliy darajada ongli qilib yaratibdi. U, hatgo o`ziga Avtoboladek mukammal robotlarni yasab olish qudratiga ham ega. Ammo ba‘zi odamlar gohida oddiy narsalar oldida ochko`z va ojiz kimsalarga aylanib qoladi. Negah Bu insonning ma‘naviyati bilan bog’liq g’oyat muhim, dolzarb masala, azaliy muammo... Anvar Obidjonning "Oltin yurakli Avtobola" qissa-cho`pchagi yosh kitobxonlarni o`ta jiddiy hayotiy masalalar ustida o`ylashga undashi bilan ham diqqatga sazovordir. Ma‘lumki, o`tgan asrning saksoninchi yillari o`rtalaridan boshlab xalqimizning tarixga, ajdodlar merosini o`rganishga bo`lgan qiziqishi kuchaya bordi, bu mavzuda qator asarlar yaratildi. Bu davrda bolalar adabiyotida xam tarixiy- ijtimoiy masalalarni aks etgirishga moyillik sezilarli darajada kuchaydi. Ayniqsa, X.To`xtaboev, N.Aminov, Abdurahmon Akbar, Dilshod Rajab va boshqa bolalar adiblari bu mavzularda qiziqarli asarlar ijod etdilar. Anvar Obidjon 70-yillarning oxirlarida yaratilgan "Alamazon va uning piyodalari"1 qissasida, 80-yillarning oxirlarida bitilgan "Meshpolvonning janglari" dostonlarida hamda bir necha she‘riy ertaklarida Vatan ozodligi, erk uchun kurash masalasini tarixiy mavzuga uyqash tarzda ko`tarib chiqadi. "Alamazon va uning piyodalari"dagi voqealar afsonaviy shahar Yulduzistonda bo`lib o`tsa, "Meshpolvonning janglari"dagi voqealar turli qishloqlarda, mustabid shoh taxti joylashgan "Qahratoniya"da ro`y beradi. Shunisi e‘tiborga sazovorki, har ikki asarda ham agar davlat boshliqlari ongsiz bo`lishsa, muttahamlik, xudbinlik, laganbardorlik, mansabparastlikka yo`l ochiladi va o`lkasi jannatmakon, odamlari qanchalar pokizafe‘l bo`lmasin, har qanday jamiyat, oxir- oqibat "yurt iflos xandaqqa, xalqi irkit maxluqqa" aylanishi mumkinligini kuyunib bayon etiladi. Asarning ichki mazmun-mohiyatidan unda sobiq sho`rolar jamiyati nazarda tutilayotganligi ochiq-oydin sezilib turadi. Qissa qaxramoni Alamazon, ko`plab tengdoshlari qatori, nihoyatda xayolparast va ta‘sirchan. Uning ma‘naviy dunyosi shakllanishida badiiy asarlarning o`rni beqiyos. Alamazon kitob o`qib zavqlanadi, qatgiq ta‘sirlanadi, asar qaxramonlariga yurakdan havas qiladi, ularga o`xshab odamlarga ezguliklar va yaxshiliklar qilish, jasoratlar ko`rsatish orzusi bilan yonadi, hayotga cheksiz ishonch va umid bilan qaraydi.

Muallif o`smirdagi mana shu sifatlarni mehr bilan ko`rsatar ekan, bunday sifatlarga ega bo`lgan inson xalqning og’ir ahvolini ko`rib loqayd o`tib ketolmasligini, ifloslik anqib turgan havodan bemalol nafas ololmasligini ta‘kidlaydi. Yana shuni alohida qayd etib o`tish kerakki, muallif o`z qahramonlarida uchraydigan salbiy xususiyatlarni ham o`ziga xos bag’rikenglik bilan tasvirlaydi. Xususan, "Alamazon..."dagi Eshmatning bir qadar loqaydligi, qo`rqoqligi ochiq ko`rinadi. U hatto zolim Isqirt Birinchining saroyida qolishga rozi bo`ladi. Yoki Meshpolvon shu darajada xo`raki, hatto do`stlariga ovqat qoldirmay, hammasini o`zi yeb qo`yadi, yoxud "0099 nomli yolg’onchi" ertagidagi Uloqcha — o`ta yolgonchi, mansabparast, aqlsiz. U o`zining manfaatparastligi bois do`stlarining boshiga ko`p kulfatlar tushishiga sababchi bo`ladi. Ammo do`stlari uni tashlab ketmaydilar yoki qattiq tanqid ostiga olib, jazolamaydilar. Muallif ularning o`z kamchilik va xatolarini tushunib olishlariga imkoniyat yaratadi. Bu qaxramonlar misolida odamlar bir-birlariga nisbatan kengbag’irroq bo`lishlari kerakligini, sherigidagi kamchilik va xatolarni tuzataman deb, ba‘zan qalbini sindirib qo`yish mumkinligini, bundan ehtiyot bo`lish lozimligini asarlari mamzuniga mahorat bilan singdira olgan. Ma‘lumki, ma‘naviyat, axloqiy tarbiyaning asrlar davomida hayot sinovlaridan o`tgan o`z usullari bor. Ularda daryodillik inson uchun yetakchi mezon ekanligi ta‘kidlanadi. Xalq dostonlarida uchraydigan quyidagi to`rtlik fikrimizning dalilidir: Yaxshi yetdi murodga Yomon qoldi uyatga. Yomon odam yomondir U ham yetsin niyatga. Dono xalqimizning inson haqidagi ushbu falsafiy kontseptsiyasini Anvar Obidjon o`z asarlarining mag’iz-mag’iziga maxorat bilan singdiradi. Anvar Obidjonning "Meshpolvonning janglari" asarida Vatan, xalq ozodligi uchun kurash, insonparvarlik g’oyalari an‘anaviy doston janrida o`z badiiy aksini topgan, O`zbek adabiyotining ildizlariga nazar tashlasak, asrlar davomida ijtimoiy- siyosiy kurashlar, ozodlik va tenglik hamda qahramonlik va vatanparvarlik haqidaga ideallar doston janri imkoniyaglari doirasida boshqa janrlarga nisbatan keng aks ettirilgan. "Meshpolvonning janglari" asarida johillik, xudbinlik, yovuzlik timsoli bo`lgan bosqinchi Sepkilshoh hukumatining yolg’onga, tuhmatga, quruq safsataga, odamlarni laqillatishga asoslangan siyosati quvnoq yumor, achchiq istexzo bilan masxaralanadi, ayovsiz fosh qilinadi. Uni tor-mor etgan yosh pahlavonlar, qo`rqmas botirlar ulug’lanadi. Keng ma‘nodagi go`zallikning yovuzlik, chirkinlik ustidan g’alaba qilganligi sharaflanadi. Dostonning markaziy qahramoni Meshpolvon an‘anaviy dostonlardagi kabi atrofdagilardan tom ma‘noda ajralib turadi. Agar Alpomish yetti yoshidayoq bobosidan qolgan o`n to`rt botmonlik kamonni ko`tarib Asqar tog’ining

cho`qqisini uchirib yuborganligi, Rustamxon o`n ikki yoshida dev bilan olishib, g’alaba qilganligi bilan ajralib tursalar, Meshpolvon nihoyatda ko`p ovqat yeyishi, o`ta qaysarligi, lof-qofga mohirligi va tashqi ko`rinishining g’ayritabiiyligi bilan ajralib turadi. O`z-o`zidan savollar tug’iladi: yozuvchi bunday salbiy xususiyatli, payti kelsa yolg’onni suvdek ichadigan maqganchoq bolani nima uchun markaziy qaxramon qilib olganh Nega unga nisbatan o`quvchilarda xayrixoxlik uyg’otishga intilganh Bu xalqimizning bola tarbiyasi bilan bog’liq an‘anaviy mezonlariga to`g’ri kelmaydi-kuh Bular nihoyatda to`g’ri va haqli savollar, albatta. Buni yozuvchi-ning o`zi ham chuqur o`ylagan va asarining ayrim o`rinlarida yuqoridagi savollarga ma‘lum darajada javob ham bergan. Yozuvchi dostonning ba‘zi o`rinlarida o`z o`quvchilari bilan suhbatlashadi, ularning savollariga javob beradi. Masalan, "E, bolasi tushmagur-a! Zap g’alati kitobxonlarga uchradim-da. Boya aytuvdim-ku menga halaqit bermay turinglar deb. Yana o`sha axvol — mana endi: "Meshpolvon olijanob maqsad bilan yo`lga chiqqan bo`lsa-yu ovqatxo`rligiyam mayli, lekin namuncha yolg’onni qo`p gapiradih" deb so`rayapsiz. Insof bilan aytganda, ochofatlik ham, to`qib so`zlash ham bo`lmag’ur narsa. Ayniqsa yolg’onni hamma yomon ko`radi. Ammo aldoqchilikning atrofdagilar uchun xatarlisi bor, xatarsizi bor, ba‘zilari zararli, ba‘zilari bezarar. Shu nuqgai nazardan qaraganda, Meshpolvondan ortiqcha o`pkalashimizning hojati yo`q deb o`ylayman. Qolaversa, o`zingiz yuqorida aytganingizdek, uning maqsadi ezgu, yuragi toza. Aynan mana shu ikki narsa Meshpolvonning istarasini mengayam, sizgayam issiq ko`rsatib, kamchiliklarini xaspo`shlab turgan bo`lsa ajabmas...". C h indan ham doston markaziy qaxramonining maqsadi ezgu, oliy, qalbi top-toza. Uni mubolag’ali, bo`rttirib tasvirlashda Anvar Obidjon yozuvchilarga berilgan barcha huquklardan san‘atkorona foydalangan. Muallif Meshpolvonning qanday qilib shuxrat qozonishi, el-yurt ardog’iga sazovor bo`lish darajasiga ko`tarilishini ishonarli ko`rsatish maqsadida uning ma‘naviy shakllanish bosqichlariga jiddiy e‘tibor beradi. Dastlab Meshpolvon enasining hamiyatga tegadigan gaplaridan dili og’rib, safarga otlanadi. Uning bu safardan bosh maqsadi, avvalo o`z shaxsiyatini tasdiqlash ("Erkaklik nimaligini bizdan ko`rasiz") edi, lekin safar qiyinchiliklari, qishloqlardagi og’ir, qashshoqhayot, zulm, sotqinlik, xiyonat uning ma‘naviy dunyosini o`zgartiradi. Agar Meshpolvon safarining boshida birinchi qiyinchilikka uchrab, qum to`zonida qolganida xachirini asrashni hayoliga ham keltirmay, "Hayvon boshimdan sadaqa", deb hech ikkilanmay undan voz kechgan bo`lsa, keyinchalik tutqinlikda och-naxrr qolganlarida ham ulovidan ayrilishni hayoliga keltirmaydi. Rayhon qiziq qo`chqorini so`ymoqchi bo`lganida, qalqon bo`lib uni asrab qoladi. Uning ongida, tafakkurida o`zgarish ro`y beradi. Qiyinchiliklarda o`ziga yo`ldosh bo`lgan bu tilsiz hayvonlarning qanchalik qadrdon va aziz bo`lib qolganli-gini his etadi, o`zini-o`zi yengishga kuch topadi. Muallif umumiy maqsad tufayli birlashib, do`stlashib ketgan Oshiqbola, Rayhon qiziq, Chumakvoy va Meshpolvonlarni o`ta dramatik voqealar, qiyinchiliklar sinovidan o`tkazadi. Meshpolvon asta-sekin hayotga, atrofda sodir bo`layotgan voqealarga chuqurroq nazar tashlashini, mulohazaliroq bo`la borishini muallif bir-biridan qiziq va dahshatli voqealar davomida ko`rsatib beradi. Masalan, Iblisjar xoqonining evarasi

Hojixon ajina Meshpolvonning yoniga kelib, o`zi bilan o`rtoqbo`lishni taklif etadi. Ular o`rtasida shunday suhbat bo`lib o`tadi: "O`rtog’im bo`lsang, seni bu jardan qutqarishim mumkin. Meni xolosmih Bularni-chih — deb savol berdi Meshpolvon, sheriklarini ko`rsatib. Hamma gap shunda-da. Yo ularni deysan, yo meni" Hayotda har bir inson umrining qaysidir pallasida ikki yo`ldan birini tanlashi kerak bo`ladi. Bu mas‘uliyatli pallada go`yo taqdir seni sinaydi. Agar Hojixon ajina Meshpolvon sarguzashtlarining boshida uchraganida u hech bir ikkilanmay o`zini qutqarish yo`lini tanlagan bo`lardi. Ammo qishloqma-qishloq yurib,xiyonat va sotqinlikning achchiq, jirkanch izlarini ko`rib saboq olgan, endi xiyonat haqidagi qo`shiqlarni eslab, baxshining "Anqovlikni oqlash mumkin, Yalqovlikni oqlash mumkin, Xiyonatni oqlab bo`lmas" - kabi satrlari mag’zini chaqa oladigan darajaga yetgan Meshpolvon bu gal o`ylanib qoladi, qalbida ichki kurash ketadi. Bir daqiqada fikri uchqur otdek har yonga borib keladi. "Yurtda qanday bosh ko`tarib yuramanh" degan o`y-xayoldan so`ng Meshpolvon: "— Yo`q, bunisi bizga to`g’ri kelmas ekan", degan qat‘iy qarorini aytadi. Shu tariqa Meshpolvon ruhiy-ma‘naviy jihatdan o`sib boraveradi. Muallif Meshpolvonning sarguzashtlari tasviri orqali bosqinchilar bosib olgan mamlakatning tang ahvolini, mustabid tuzumning jirkanch qiyofasini imkon qadar keng ko`rsatishga intiladi. Bosqinchi podshoning xizmatkorlari xo`jayinidan ham zulmkor va razil bo`lishini, xalq bundan yanada ko`proq aziyat chekishini, ayniqsa, Nahang o`lponchi obrazi misolida badiiy asoslab beradi. Muallif zulmkor podshoning yovuzliklari tufayli xonavayron etilgan ming- minglab qishloqlardan biri Mingpoda qishlog’i haqida gapirar ekan, odamlarning naqadar ma‘naviy jixatdan qashshoqlashib ketganligini, hammasi o`z ishini bitirish, o`z nafsini qondirish bilan band ekanligini kuyunib yozadi. Qo`rqitilgan va xo`rlangan odamlarning bir-biriga mehr-oqibatsizligi o`z ortidan befarqlik va sotqinlikni boshlab kelishini, bunday odamlarni dushman hech bir qiyinchiliksiz tobe etishini, osongina tizginlab olishini achchiq alam bilan hikoya qiladi. Dostondagi bunday sahifalar o`quvchilarni axloqiy muammolar haqida o`ylashga, mulohaza yuritishga undaydi. Yozuvchi Mingpoda qishlog’ining qurumli ko`chalarida ko`ngilga iliqlik olib kiruvchi pokizalikni bolalarda ko`radi. Faqat ulargina loqayd emas, yangilikka, o`zgarishlarga tashna. Shuning uchun: "Faqat bolalargina g’alati qurollanib, ho`kizteri yopingan jangchini (Meshpolvonni ) alohida qiziquv bilan tomosha qilishib, ko`chama-ko`cha ergashib borishdi". Yozuvchi shu qishloq chegarasidagi "suvsiz toshhovuz, qurigan chinor" tagida turgan epizodik obrazlardan biri Gadoyning so`zlariga ham katta ma‘no yuklaydi. Gadoy inson tanasidagi har bir a‘zoning o`z vazifasi borligi, odamlar esa ularni mutlaqo adashtirib yuborganligi haqida, bir qaraganda o`ta tuturiqsiz gaplarni gapiradi: "-Ho`, odamlar! Mayli burnimni oling, ortiqcha ko`z, quloqlarni menga topshiring". Ammo, bu so`zlarning ma‘nosini chuqurroq o`ylab ko`rsak, haqiqat

oydinlashadi. Bu oydinlikni Gadoyning o`zi quyidagicha izohlaydi: "-Olamdagi eng qimmatli jonzot — odam, — deya shohona qiyofada osmonga qo`lini bigiz qildi gadoy. - Chunki unda aql bor, idrok bor. Aqlu idrokniyam, farosatniyam ko`z bilan quloq boyitadi. Biz bo`lsa, burun bilan yashayapmiz, til bilan kun ko`rayapmiz. Iskovuchmiz! Chaqimchimiz!" Bu so`zlar zamondoshlarining loqayd va hamiyatsizligidan, sotqin va xiyonatkorligidan xunobi oshgan bir bechoraning qalb nidolari bo`lib yangraydi. Muallif shu tariqa o`quvchini tevarakka ko`zlarni kattaroq ochib boqishga, ro`y berayotgan nohaqliklarni payqashga, oh-vohlarni eshitishga va nihoyat, ularni insonlarday yashashga, buning uchun kurashishga chaqiradi. Ammo, afsus, ma‘naviy qashshoqlashtirilgan xalqning aslida insonday yashamog’ining iloji yo`q. Shuning uchun jondan kechib bo`lsa-da, da‘vatkor hayqirayotgan Gadoyning urinishlari bunday muhitda befoyda ekanligi Meshpolvonning tushida namoyon bo`ladi. "CHorrahadagi gadoy olovrang bulutlarga tikilganicha haliyam o`sha joyida o`tirganmish. Faqat endi avvalgiday g’alati-g’alati gaplarni gapirmas, gapiray desa tili, ovqat yey desa, jig’ildoni yo`q emish. Burnini ham kesib olishganmish. Bularning evaziga tashlab ketilgan bir uyum ko`z, quloq, til, yurak kabilar uning oldida qalanib yotgan emish". Mustaqillikka erishgunimizga qadar xalqimiz moddiy va ma‘naviy jihatdan xuddi shu gadoy kabi aftodahol ahvolga tushgan, haqiqatni gapiray desa tili, nola qilsa, tinglaydigan quloq yo`q edi. Eshitadigan quloqlar, ko`radigan ko`zlar, fikr yuritadigan miyalar, botir yuraklar yulib olingan va o`zligini yo`qotib bir uyum keraksiz narsalarga aylantirilgan edi. Anvar Obidjon ushbu dostonida nafaqat ezilgan va talangan xalqni, toptalgan ma‘naviy meros va madaniyatning ayanchli ahvolini ko`rsatadi, balki bu holning sababchilari bo`lgan saroy axlining haqiqiy yuzini ham ochadi. Doston boblaridan birida Sepkilshoh qasrida bo`lib o`tgan jang rejasining muhokamasi bayon etilgan. Podshoxlik sarosimada, amaldoru xizmatkorlar taxlikaga tushib qolishgan. Ammo "zo`r"larning fikrlashlari shu darajada ojizki, ular omma g’azabining qudratini zarracha hisobga olishmaydi, xo`rlangan yurtdaga xaqiqiy holatga to`gri baxo berisholmaydi. Yengilishayotganining sababini o`z adolatsizliklaridan emas, balki lashkarboshining qo`rqoqligi va uquvsizligidan ko`rishadi. Uni qanday jazolash yuzasidan Qizg’in bahs ketadi. Ular tomonidan bildirilayotgan xar bir fikr tubida ko`rqinchli shafqatsizlik bo`rtib ko`rinib turadiki, bu o`quvchi qalbida dahshatli his-tuygular qo`zg’otadi. Bu holatdan hatgo shoh xam "seskanib ketadi" va ularni "insof"ga chaqirib, shunday "aqlli" taklif kiritadi: Lashkarboshini "ko`pchilikni oldida sharmanda kilib jazolashimiz yaxshimih... Kelinglarar, adashgan do`stimizni shu yerda urib o`ldiraylik". Bu taklifni mute amaldorlar o`sha zahotiyoq qo`llab-quvvatlaydilar: "Olamga kelib, bunday insonparvarlikni ko`rmaganman". Muallif shu tarzda Sepkilshoh va uning "o`ta aqlli" amaldoru xizmatkorlari basharasini ortiqcha izoxlarsiz fosh etadi. Ularning aslida hech narsaga arzimaydigan, munofiq, pastkash, bemulohaza, ayni paytda yovuz, qaxri qatgiq, jallod tabiat kimsalar ekanligini ravshan ko`rsatib o`gadi. Yozuvchi o`z dostonida hukmdorlarning butun kirdikorlarini kulgili, kinoyali tarzda ochar ekan, Vatanni va xalqni ularning zulmidan qutqarish zarurligani

o`quvchining qulog’iga qayta-qayta quyib boradi. Agar xalq birlashib, bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilsa, uning qo`lida haqiqiy qurol o`rniga o`qlov, dastkalla va qozon qopqoq bo`lsa ham, dushman otliqlariga qarshi cho`loq xachirda jang olib borsa ham, erkinlikka, istiqlolga, mustaqillikka erishish muqarraligi Meshpolvon va uning do`stlari obrazlari timsolida ko`rsatib beriladi. Biz dostonning asosiy kontseptsiyasi milliy ozodlik uchun kurash ekanligini kengroq ochib berishga intildik. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, yozuvchi bu kontseptsiyani badiiy yoritishda doston janriga xos an‘analardan, saj‘, mubolag’a, o`xshatish, yumor, satira usullaridan, voqealarni nutqning she‘riy va nasriy xillari qo`shilmasida bayon etish kabi badiiy, ifodaviy vositalardan mahorat bilan ijodiy foydalangan. Qaxramonlar hatti-harakatlarini, qalb kechinmalarini kulgili vaziyatlar ichida ko`rsatish, ularga mos ohanglarda ifoda etish dostonning yetakchi xususiyatlaridan biridir. Masalan, dostondaga markaziy qahramonning "katta jang"ga otlanishiga sabab bo`lgan voqea saj‘ usuli vositasida shunday tasvirlanadi: "Laylak o`tib g’oz keldi, bahor ketib yoz keldi. Jo`jalar xo`rozga, kurtaklar charosga aylandi. Boshoqlarga o`roq, qovunlarga pichoqtegib, jazlar bir qozon, tandirdagi o`tlar alamazon bo`ldi. Mana shunday fayzli kunlarning birida Meshpolvon o`tin yoraman deb to`nka yaqinida turgan sopol tog’orani sindirib qo`ydi". Tog’ora sinishi tufayli enasidan yegan dakkisi, shu kichik sabab katta voqealarning boshlanishiga turtki bo`ladi. Yoki "ulug’ jangga" otlangan Meshpolvon — oyoqyalang. U "xachirni yetaklab enasining qoshiga bordi, uning shalpildoq kalishiga suqlanganicha bir so`z dedi". Yozuvchi o`quvchi qalbini kuchliroq hayajonga keltirish uchun Meshpolvonning samimiy yumorga boy nutqini an‘anaviy dostonga xos she‘riy usulda quyidagicha bayon etadi: Sepkilshohning elatiga qilay yurish, Bo`lar endi dunyoda eng katta urush, Noqulaydir yalangoyoq jangga kirish, Enajonim, kalishingni berib turgin. Qozonqopqoq yuragimni asrab yurar, Sepkshshohing kimligimni endi ko`rar, G’alabaga bitta kalish yetmay turar, Enajonim, kalishingni berib turgin, Muallif dostonda ena timsolida ko`pni ko`rgan, aql-zakovatli, o`ta kuyunchak keksa ayolning milliy obrazini yaratishga erishgan. Uning nevarasiga aytayotgan nasihatlari, ertaklardagi xalq donishmandliklarining nasriy va she‘riy nutq qo`shilmasida bayon etiladi: Uchrasa ham o`tinchi, Salom bergin birinchi, Seni ko`rgan har sinchi Odobsiz deb bilmasin. Tentak so`ksa, do`qlama,

Yong’oqzorda uxlama. Alam o`tsa yig’lama, Bardoshlilar o`lmasin. Anvar Obidjonning "Meshpolvonning janglari" dostoni chuqur milliy ruhda yozilgan. Dostondagi ijobiy qahramonlar zukkoligi, qo`rqmasligi, tadbirkorligi, o`ziga xos qiyofasi, ma‘naviy go`zalligi bilan kitobxon qalbida» mustahkam joy oladi. Yana shuni alohida ta‘kidlash lozimki, muallif o`z ijobiy qaxramonlarini butunlay benuqson, hamma ishlarni bajarishga qodir ideal inson sifatida ko`rsatishga harakat qilmagan. Qaxramonlardagi ba‘zi kamchilik va nuqsonlarining paydo bo`lish sabablarini, ularni bartaraf etish yo`llarining badiiy asoslanishi bu qaxramonlarning kitobxonlar ko`z o`ngida jonli va hayotiy shaxslar bo`lib gavdalanib turishini ta‘min etgan. "Meshpolvonning janglari" — zavq-shavq bilan o`qiladigan juda qiziq doston. Bu asar yosh avlodni "toptalgan orzu sha‘ni uchun, tahqirlangan dunyoni" go`zal dunyoga aylantirish uchun kurashish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Anvar Obidjon bolalar uchun к o`plab she‘riy ertaklar, shuningdek, dramatik asarlar ham yozgan. Yozuvchining "Qo`nkiroqli yolg’onchi", "Paxlavonning o`g’irlanishi", "Topsang, hay-hay", "To`tiqul", "Navro`z va Boychechak", "Samozvanets", "Qorinbotir" kabi pesalari Yo`ldosh Oxunboboev nomidagi Respublika Yosh tomoshabinlar teatrida, Farg’ona, Qarshi, Guliston, Qo`qon teatrlarida sahnalashtirilgan. Uning asarlari asosida "O`zbekfilm" kinostudiyasi tomonidan "Tilsimoy — g’aroyib qizaloq", "Dah-shatli Meshpolvon" komediyalari kino tasmasiga tushirilgan. Anvar Obidjon she‘rlariga bastalangan qo`shiqlarning asosiy qismi bolalarga bag’ishlangandir. Anvar Obidjon — serqirra ijodkor. Uning kattalar uchun yozgan "Ketmagil" (1985), "Bezgakshamol" (1985), "Akang qarag’ay Gulmat" (1987), "Yerliklar" (1990), "Oltiariq hangomalari" (1999), "Bezgakshamol-2" (2003) to`plamlaridan joy olgan she‘riy va nasriy asarlari ham diqqatga sazovor. Adib katgapar adabiyotida ham o`z o`rniga ega. Anvar Obidjon ijodi qator munaqqidlar tomonidan atroflicha tahlil etib kelinayotgan bo`lsa-da, ko`p qirrali adibning asarlari har bir yo`nalish bo`yicha yanada chuqur tadqiqotlarni qutmoqda. Biz mazkur ishda Anvar Obidjonning turli yoshdagi bolalar uchun yozgan she‘riy va nasriy asarlari haqidagi fikru mulohazalarimizni bayon etishga harakat qildik. Unda, asosan, adibning o`zbek bolalar adabiyotiga olib kirgan yangiliklarini ko`rsatishga, kichkintoylar tarbiyasidagi xizmatlarini ta‘kidlab o`tishga intildik. O`zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon ijodining ayni gullagan pallasida turibdi. U bolalar uchun ham, kattalar uchun ham hali ko`plab ajoyib asarlar yozishiga ishonamiz va bu yo`lda unga katgadan-katga muvaffaqiyatlar tilaymiz.

F oydalanilgan adabiyotlar 1.Karimov I.A.O’zbekiston buyuk kelaja sari.T.1998 2.Karimov I.A.Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.T.1998 3. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. 2008 3.Ahmedov I,Jumaboev M.Bolalar adabiyoti. Xrestomatiya T. 1994 4.Suyumov A, Jumaboev M.Bolalar adabiyoti. Qo’llanma.T. 1994 5.Jumaboev M. Bolalar adabiyoti.Darslik T.1995 6.Jumaboev M. O’zbek va jahon bolalar adabiyoti.qo’llanma. T. 1996 7.Anvar Obidjon.”Allamazon va Gulmat”.T.1996 8. Zafar Diyor.Tanlangan asarlar.T.1954 9. G’.G’ulom. To’la asarlar to’plami. T.1988 10.Oybek.Alisherning yoshligi.T.1982 11.H.Olimjon.Asarlar.T.1982 12.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq.T.1996

Похожие

O`zbek bolalar adabiyoti

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti

Hamid Olimjon va o`zbek bolalar adabiyoti

Bolalar ijodkori Anvar Obidjon asarlarida publitsistik janrlarning ifodaviyligi

20-30 -yillar o`zbek bolalar adabiyoti taraqqiyoti