Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi - Информатика и ИТ - Дипломные работы

Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4791.5 KB

Informatika fanini o ‘ qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi

Respublikamizda oshiralayotgan islohotlarining bosh maqsadi va harakatga keltiruvchi kushi – har tomonlama rivojlangan barkamol insondir. Mamlakatimizda rivojlanishning muhim sharti zomonaviy iqtisodiyot fan, madaniyat, texnika, texnologiya rivoji asosida kadrlar tayyorlanishlarning takomillashgan tizimini yaratishdan iborat. Darvoqe, har bir jamiyatning bugungi kuni va kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta’lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi va mavzusini zamonaviy ilmiy fikrlar yutuqlari va ijtimoiy tajribaga tayangan holda tub islohotlari ko‘zda tutulgan. Buning uchun, avvalo, uzliksiz ta’lim tizimining barcha shakldagi ta’lim muassalarida ta’lim jarayoni sifatida ta’minlovchi ilg‘or ilmiy-metodik jihatdan asoslangan uslublarni amalda qo‘llash lozim. Fanda texnika va ilg‘or texnologiya yutuqlaridan foydalangan holda yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning maqsad, maznun, uslub va vositalarini ilmiy jihatdan ta’minlash pedagogika fanining dolzarb muammolarning biri hisoblangan. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi orqali shaxsning har tomonlama barkamol bo‘lib yetishishini ko‘zda tutadi. Shaxs uzluksiz ta’limda va kadrlar tayyorlashda ta’lim va xizmatlarining iste’molchisi sifatida namoyon bo‘ladi. 2

Shaxs ta’lim xizmatlarining ishlab chiqaruvchisi sifatida ta’lim jarayonida bilim va tajribani talaba (yoki o‘quvchi)ga uzatish, ishlab chiqarish moddiy muhiti sharoitida, shunungdek, fan, madaniyat va ta’lim xizmatlarida ishtirok etadi. Respublikada shaxslarga o‘z ijodiy salohiyatini amalga oshirish uchun mutaxasislik ta’lim dasturini tanlash huquqi berilgan. Oliy ta’lim uzluksiz ta’limda muhim o‘rinni egallaydi. Oliy, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limlari uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi va O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu hujjatlarda oliy ta’limning belgilangan vazifalaridan biri yuqori saviyada o‘qitishni ta’minlash va malakali kadrlarni zamonaviy ta’lim kasb-hunar dasturlari asosida tayyorlashdir. Oliy ta’lim o‘qituvchisining faoliyati shaxsni tarbiyalash jarayonida ta’lim-tarbiya olish sharoitlarini yaratish, uning ehtiyojlarini qondirish va qobilyatlarini ochish hamda rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. O’qituvchisining malakasi maxsus va pedagogik fanlar bilan yoritiladigan ikki qirraga ega bo‘lishi lozim va u doimo: “Nima uchun o‘qitish kerak?”, “Qanday o‘qitish kerak?” degan savollarga javob topish zarur. Bu javoblar pedagogika fanining asosiy qoidalari va qonuniyatlariga mos holda talqin qilinishi, shuningdek, ta’lim hususiyatlari e’tiborga olingan bilimlarga asoslangan bo‘lishi lozim. Pedagogikaning muhim mummolaridan biri o‘qituvchining mutaxassisligiga faoliyatining asosini tashkil etish shart bo‘lgan pedagogik jarayon nazariyasini ishlab chiqishdir. Uzluksizlik va uzviylik ta’lim tizimida ortiqcha takroriylikka chek qo‘yib, avvalo, jamiyatning ma’naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradi, qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy– texnik taraqiyotini takomillashtirish omili sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o‘quv- tarbiya jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi jarayonida har bir inson o‘z kasbiy tayyorgarligini, mahoratini kuchaytirish imkoniyati yaratiladi. 3

Uzluksiz ta’lim chuqur, har tamonlama asosli ta’lim-tarbiya berish, mutaxasis kadrlar tayyorlashning turli shakl, usul, vosita, uslub va yo‘nalishlarining mukammal uyg‘unligidan iboratdir. Uzluksiz ta’lim sifatini turli komponentalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, muayyan usullar va uslublarning ta’lim jarayonida oqilona tatbiq etilishini ta’minlaydi. Qo’llanmada:  bo‘lajak o‘qituvchinig ilg’or pedagogik texnologiyalardan oqilona foydalana olish usullari ko‘rsatib o‘tilgan;  ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalar va ishlanmalarning o‘quv jarayonida tutgan o‘rni ochib berilgan;  axborotlashgan ta’lim tizimini shakllantirish, talabalarda mustaqil ta’lim olish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish uslublari ko‘rsatib o‘tilgan. Qo’llanmada tavsiya qilingan natijalar nazariy va amaliy jihatdan asoslanganligi, yetuk olimlar tomonidan yaratilgan va tavsiya etilgan metodlar kasb hunar kollejlari va umumta’lim o‘qituvchilari uchun qo‘l keladi. Qo’llanmadatadqiqot natijalari amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, informatika va axborot texnologiyalaridagi o‘quv mashg‘ulotlarda interfaol metodlarni to‘g‘ri tanlab foydalanish o‘tilayotgan mavzuning mazmun-mohiyatini to‘liq ochib berishga hizmat qiladi. Masalan, fanga oid mavzularni o‘qitishda “Idrok xaritasi”, “Assesment”, “Klaster”, “Sinkveyn”, “Insert”, “T-chizmalar”, “Blis-so‘rov” va boshqa usul va texnologiyalarni qo‘llash mumkin. Qo’llanmada o‘ndan ortiq usul va texnologiyalar namuna sifatida keltirilgan. Qo’llanmaning ikkinchi qismida yoritilgan “ Internet ” mavzusidagi innovatsion ko‘rgazmali ishlanma ham dars mashg`ulotlarini saviyali va sifatli tashkil etilishiga, ta’lim beruvchi tomonidan kafolatli natijaga erishishga sabab bo‘ladi. Qo’llanmaning birinchi qismida ta’lim texnologiyasining mohiyatli belgi va xususiyalari, an’anaviy va zamonaviy ta’limning yutuq va kamchiliklari, talabalarning bilimini baholash turlari va ularning avzallik hamda kamchiliklari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ikkinchi qismida informatika fanining o‘quv 4

mashg`ulotlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan interfaol usullar va ularning qo‘llash uslublari haqidagi ma’lumotlar o‘z aksini topgan. 5

I . TA’LIM BERIS H JARAYONIDA INNOVATSION TEXNOLOGI A LAR I.1. TA’LIM TEХNOLOGIYASINING MOHIYATI V A ХUSUSIYATLARI Konseptuallik - Shuni ta’kidlash lozimki, ta’lim texnologiyasi falsafiy, psixologik, didaktik va ta’limiy maqsadning ijtimoiy-pedagogik asoslangan aniq ilmiy g‘oyalariga asoslanadi. Tizimlilik - Тa’lim texnologiyasi yaxlitlik, tuzilmaviylik, barcha tashkil etuvchilarning o‘zaro bog‘liqligi va ularning bir-biriga bo‘ysunishi, tizim va muhitning o‘zaro bog‘liqligi singari barcha belgilariga egadir . Boshqaruvchanlik – (1) ТТ mohiyati - ishlarni aniq bajarilishida, ya’ni: butun tugallangan ta’lim jarayonini aniq pedagogik g‘oya ostida dastlabki bashoratlash, loyihalashtirish va rejalashtirishida ko‘rish mumkin. (2) Тa’lim berish jarayoni aniq tuzilmaga keltirilgan: pedagogik va o‘quv harakatlari, boshqaruvchilik, axborotli va muloqotli ishlar ifodalangan ketma- ketlik – bosqichma-bosqich, maqsadli yo‘l bilan, ya’ni ta’limiy maqsadlar alohida shaklda ifodalangan: pedagogik vazifalar va aniq belgilangan kutilayotgan natijalar bilan muvofiqlikda tuziladi. (3) Тexnologik jarayon tabaqalashtirilgan va individuallashtirish, ikki kishilik va ko‘pchilikli suhbat (dialog, polilog) tamoyillari hisobga olingan shartnoma asosidagi, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning o‘zaro bog‘liq faoliyatini nazarda tutadi. (4) Qaytar aloqani tizimli tezkor ravishda ishlatilishi ta’lim jarayonining joriy natijalarini uzluksiz kuzatishni, tashhislashni va tezkor baholashni, tahlil va maqbul boshqaruv xulosasini qabul qilishni ta’minlaydi. (5) Тashhisiy ishlar faoliyat natijalarini aniq bir ma’nodagi mezon va ko‘rsatkichlarini, shuningdek uni o‘lchash vositalarini o‘z ichiga oladi. 6

(6) O‘zgartirish jarayoni ta’lim oluvchini xatoliklariga emas, balki ta’lim jarayonini shu ta’lim oluvchiga nisbatan unga belgilangan maqsadga erishishni ta’minlash bilan tashkillashtirish yo‘lini o‘zgartirishga qaratilgan. Samaradorlik - Тa’limiy texnologiya samarali natija va ta’lim maqsadlariga erishish kafolatini ta’minlaydi. Maqbullik - Тexnologiyaviylikning hammabop tizimli belgisidir. ТТ ta’lim maqsadlariga erishishda, kuch va vaqt sarf qilishda inson imkoniyatlari va texnik zahiralaridan foydalanish bo‘yicha maqbul yo‘l va vositalarni ta’minlaydi. Takror ishlab chiqarishlik - Тakrorlash imkoniyati , xohlagan ta’lim beruvchi, shu texnologiviy ishlar tartibini, shundayligicha qo‘llasa, shunday natija olishi mumkin. I.2. TA’LIM BERISH JARAYONIDA ZAMONAVIY TA’LIM TEХNOLOGIYASINING KONSEPTUAL ASOSLARI Konsepsiya – umumiy g‘oya yoki biror-narsa to‘g‘risida tasavvur, tushuncha, fikrlar tizimi. Ta’lim texnologiyasi aniq pedagogik g‘oya asosida ishlab chiqilib, uning negizini quyidagilar tashkil etadi: (1) muallifning aniqlangan metodologik, falsafiy yo‘nalishi; (2) pedagogik, psixologik va ijtimoiy fanlar hamda pedagogik amaliyot- konseptual asoslari. Ta’lim tizimi boshqa barcha xorijiy mamlakatlar singari falsafa, psixologiya va pedagogikada insonparvarlik yo‘nalishidagi tamoyillar asosida tuziladi. Pedagogikada bu yo‘nalishning asosiy farq qiladigan jihati shundaki, ta’lim oluvchining o‘zligi, uning shaxsi, mustaqil tanqidiy fikrlashini ongli rivojlanishiga aniq yo‘naltirilgan, ularning xususiyat va imkoniyatlarini hisobga olgan har bir ta’lim oluvchining mustaqil bilish faoliyatiga bog‘liq hisoblanadi. Ta’lim texnologiyasini loyihalashining konseptual asoslari: Psixologiya va pedagogikada insonparvalik yondashuv; Shaxsga yo‘naltirilgan rivojlantiruvchi ta’lim; Axborot texnologiyalari; Faoliyatli 7

yondashuv; Suhbatli yondashuv; Tizimli yondashuv; Hamkorlikdagi ta’lim; Muammoli ta’lim. I.2.1. An’anaviy ta’limning zamonaviy ta’lim teхnologiyalariga asoslangan ta’limdan farqi An’anaviy ta’lim berish Texnologik yondashuvga asoslangan ta’lim berish 1. Konseptual asoslar Ta’lim oluvchiga yondashish bo‘yicha nazoratli-nasihatgo‘y, egallab bo‘lingan usul bo‘yicha qayta tiklashli, ta’lim oluvchilarning tashabbuskorligi va mustaqilligini bostiruvchi, qat’iy tashkil etilgan bo‘ysinish asosidagi (avtoritar) ta’lim . O‘rta ta’lim oluvchi imkoniyatlari, ularni o‘zlashtirish va bilimlarni qayta tiklashlariga yo‘naltirilgan ta’lim . O‘rganish – eslab qolish vazifasi, dars berish esa – asosiy faoliyat . T a’lim paradigmasi: ta’lim beruvchi – kitob – ta’lim oluvchi Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va ta’limga tizimli –harakatli yondashishga asoslanadi. Ta’lim oluvchi shaxsi–ta’lim jarayonining markaziy egasi. Munosabatlarning inson- parvarligi va erkinligi, o‘qishga majburlashdan voz kechish. Tabaqalashtirish va individuallashtirish; umumiy ta’lim oluvchining aqliy rivojlanish darajasi va ushbu fanni ular tomonidan o‘zlashtirilishini hisobga olish. O‘rganish–aqliy rivojlanish, mustaqil egallash jarayoni va asosiysi ta’lim oluvchilarning egallagan bilimlarini qo‘llay olishlari; xususiyati bo‘yicha muammoli, izlanuvchan, ijodiy. Ta’limning yangi paradigmasi, ya’ni: ta’lim oluvchi – kitob – ta’lim beruvchi 2. Ta’lim oluvchining tutgan o‘rni va vazifasi Ta’lim beruvchi ta’siridagi bo‘ysunuvchi ob’ekt. B ilim – birdan-bir maqsad . Mustaqil bilish faoliyatini olib boruvchi, ta’lim jarayonining teng huquqli sub’ekti. Bilim – shaxsiy muammolarni hal etish vositasi. 8

Х ato – jazolanadi. Хato qilishga haqqi bor – xatolarda o‘rganadi 3. Ta’lim beruvchining tutgan o‘rni va vazifasi Kitob bilan birga, yagona tashabbuskor shaxs – bilish sub’ektini nazorat qiluvchi, asosiy bilim manbai: boshqaruv organlarining rahbarlik buyruqlarining bajaruvchisi Ta’lim oluvchilarning mustaqil bilish faoliyatlari tashkilotchisi, ularning mas’ul maslahatchisi va yordamchisi. Ta’lim oluvchilarning nafaqat BMK nazoratini, balki ehtimoliy chetga chiqish o‘z vaqtida to‘g‘rilash maqsadida ularning ta’lim berganlik tashhisini ta’minlaydi 4. Ta’lim berish va o‘rganish usullari Tayyor bilimlarni og‘zaki bayon qilish orqali bildirish. Oddiydan umumiylikka induktiv mantiqqa, mexanik eslab qolishga, qayta tiklash (o‘zgarishsiz qaytarish) bayoniga asoslangan, namuna bo‘yicha ta’lim berish. Natijada ta’lim oluvchilarni sustkashlikka, nutq faoliyati bo‘shashishigacha olib keladi Muammolarni izlash, bilimlarni amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirilgan, muammoli vaziyatlarni yaratish, faol bilishning ijodiy tadqiqotchilik faoliyatiga asoslangan faol ta’lim berish usullari 5. Ta’lim berish vositalari Ta’lim beruvchi so‘zlari, ko‘rgazmali va texnik vositalar. Murakkab (texnik) tilda yozilgan o‘quv adabiyotlar, shu bois qabul qilishga murakkab; asosan uy vazifasi uchun qo‘llaniladi. An’anaviy vositalar bilan bir qatorda – axborotli texnologiyalar. O‘quv materiallar ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni mustaqil izlash uchun ishlatiladi 6. Ta’lim berishni tashkillashtirish shakllari Om maviy ta’lim berish: ta’lim oluvchilar bir-birlari bilan ajralgan munosabatda; mustaqillikning Maqsadni belgilash: yakuniy o‘quv natijalarining mezonli cheklanuvchidek, tashhisiy belgilangan maqsadlarni kafolatli 9

yetish - asligi . Ta’lim beruvchi fa q at pedagogik faoliyatni rejalashtiradi. O‘ zlashtirilgan BMK nazorati. Miqdoriy baho - baholash- majburiylik vositasi hisoblanadi, ta’lim beruvchining ta’lim oluvchi ustidan xukmronlik quroli bo‘lib xizmat qiladi: ta’lim oluvchi faoliyatining yakuniy tahlili va baholanishi erishishga yo‘naltirish; olingan natijalar sifatini o‘lchashning mezon va ko‘rsatmalari mavjud. Nafaqat bashorat qiladi, balki pedagogik faoliyatni loyihalaydi va rejalashtiradi, shu bilan birga o‘quv faoliyatining mazmuni va tuzilishini ishlab chiqadi, ta’lim oluvchilarni mustaqil o‘quv-bilish faoliyatlarini bashorat qilayotganlarida, rejalashtirayotganlarida va tashkillashtirayot-ganlarida ularning tashabbuslarini oshiradi va qo‘llab quvvatlaydi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi bilan ta’lim jarayonini o‘quv diologidek tuzadi; ularda mustaqillikka intilishni rivojlantirish uchun, o‘zi mustaqil ta’lim olishga tayyorgarlik, o‘z-o‘zini bilishi, o‘z-o‘zini amalga oshirish va o‘z-o‘zini taqdim eta olish qobiliyatlari uchun sharoit yaratadi. Nafaqat BMK nazorati, balki ta’lim berilganlik, rivojlanish, tarbiyalanganlikning monitoringi. T a’lim beruvchi umumiy natijani baholaydi va ta’lim oluvchi bilan hamkorlikdagi mehnatlarini tahlil qiladi: ko‘zlanayotgan natijalarga nima uchun erishilmadi yoki qisman erishildi 10

Tizim – o‘zida yaxlit borliqlikni namoyon etib, bunda o‘zaro bog‘liq va o‘zaro harakat qiluvchi qismlarning o‘zgarmas tartibi uning ichki tuzilmasini yaratadi. Bu harakat qiluvchi tuzilma bo‘lib, bunda faoliyat aniq maqsadlarga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik tizim quyidagi tarkiblardan iborat: 1. Ta’lim beruvchi - o‘qituvchi, ishlab chiqarish ta’limi ustasi. 2. Ta’lim oluvchi - talaba, o‘quvchi, tinglovchi. 3. Ta’limiy maqsad – bu ta’lim berishni biror narsaga intilishi. 4. Natija – (1) ushbu davr ichidan chiqishda ta’lim oluvchini bilishi, uddalashi, qadrlashi zarur bo‘lgan, ta’lim berishni biror narsaga kelishidir; (2) ta’lim jarayonini samarali borishini namoyon qilib, maqsadga erishish darajasini tavsiflaydi. Natija belgilangan maqsadga mos kelsa, qo‘ish o‘rgatish jaryoni tugallangan hisoblanadi. 5. O‘quv axboroti mazmuni – fan bo‘yicha o‘qitish mazmunini tashkil etuvchi, adabiyot matnlari va o‘quv qo‘llanmalar, lug‘at va boshqa axborot manbalaridan iborat bo‘ladi. O‘quv dasturi asosida aniqlanadi va maqsadni belgilashdan kelib chiqib ta’lim beruvchi tomonidan o‘zgartirish kiritiladi. 6. Ta’lim texnologiyasi – (1) o‘qitish- usul, shakl va vositalar; (2) muloqot, (3) axborot va (4) boshqaruvning yo‘l va vositalari. 7. Tahliliy-natijaviy tarkib – ta’lim texnologiyasi bo‘yicha olingan natijalar samaradorligini o‘lchashning yo‘l va vositalari. Agar pedagogik tizimning tarkibiy tashkil etuvchilaridan bittasi ham bo‘lmasa, unday holda ta’lim jarayonining o‘zi ham bo‘lmaydi, yoki u kuchsiz xususiyatga ega bo‘ladi. Har qanday holatda ijobiy natija bo‘lsa ham, u tasodifiy bo‘lishi mumkin. I.2.2. Z amonaviy pedagogik texnologiyadagi asosiy elementlar. 11

Hozirgi paytda amaliyotda quyidagicha nomlangan pedagogik (ta’lim) texnologiyalaridan keng ko‘lamda foydalanilib ijobiy natijalar olinmoqda: Individual, jamoaviy, belgi-kontekstli, ishbilarmonlik yoki rolli o‘yin, muammoli, axborot, dasturli, integrativ, modulli, mualliflik, rivojlantiruvchi, tayanch sxemalaridan foydalanib o‘qitish, masofaviy, etnopedagogik, faol, hamkorlik, tabaqalashtirilgan, noan’anaviy, an’anaviy, asosiy materiallarni ajratib olib o‘rganish, yiriklashtirib o‘qitish, politexnik, jadal, shaxsga yo‘naltirilgan, ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etib boshqarish, erkin, baholamasdan va yo‘qlama qilmasdan o‘qitish, sirtqi, eksternat ta’lim texnologiyalari. «Texnologiya» - yunoncha «techne» so‘zidan olingan bo‘lib, mahorat, san’at va «logos» - so‘z, ta’limot ma’nosini anglatadi. Texnologiya- jarayonlarni amalga oshirish usullari va vositalari haqidagi bilimlar yig‘indisi, shuningdek ob’ektda sodir bo‘ladigan sifat o‘zgarishlar tushiniladi. Ishlab chiqarish texnologiyasi:  xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar yoki mahsulotlarga ishlov berish, yoki qayta ishlash yo‘llari va usullari yig‘indisi  yuqorida ko‘rsatilgan yo‘llar va usullarni ishlab chiquvchi hamda takomillashtiruvchi fan  qazib olish, ishlov berish, qayta ishlash, sifatini nazorat qilish, tashish, omborga joylash, saqlash, sotish, amalda qo‘llash jarayoni Texnologik jarayon – mahsulot ishlab chiqarishning yagona jarayonini hosil qiluvchi texnologik operatsiyalar yig‘indisi Texnologik operatsiya – ishchi tomonidan o‘zining ish o‘rnida bajariladigan, yakuniga yetkazilgan harakat ko‘rinishidagi texnologik jarayonning bir qismi Texnologik xarita - ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarish texnologik operatsiyalarini ketma-ketligini bayon qiluvchi texnik hujjat. 12

Texnologik rejim - texnologik operatsiyalarni amalga oshirishni belgilovchi tartib bo‘lib, ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishda bajariladigan operatsiyalarning vaqti, shartlarini belgilaydi. Maqsad (o‘quv, ta’limiy) - ta’lim jarayoni oldiga qo‘yilgan umumiy vazifa. Mazmun (o‘qitish, ma’lumot olish) – ta’lim jarayonida tahsil oluvchilar egallashi zarur bo‘lgan ilmiy bilimlar, amaliy ko‘nikmalar va malakalar, faoliyat va tafakkur usullarining tizimi. Ta’limni tashkil qilish shakli (lotinchadan forma - tashqi ko‘rinish, qobiq), avvalombor, o‘quv jarayonini amalga oshirish bilan: ta’lim oluvchilarning soni, o‘qitish vaqti va joyi bilan: ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatini tashqi ifodasi bilan bog‘liq: frontal yoki individual ish, guruhlarda ishlash shakllari. Ta’lim metodi (lotinchadan metods - yo‘l, usul) – belgilangan maqsadga erishishga qaratilgan ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining bir-biri bilan bog‘liq faoliyatini tartiblangan usuli. Ta’lim vositalari - o‘quv jarayonini predmetli qo‘llab- quvvatlash. Pedagogning nutqi, darsliklar, sinfdagi asbob–uskunalar, o‘qitishning texnik vositalari va b. vositalar hisoblanadi. Natijalar (ta’lim mahsulotlari) – ta’lim jarayonining yakuniy oqibatlari, ko‘zlangan maqsadlarni amalga oshirish darajasi. Ta’lim beruvchilar – o‘qituvchilar, pedagoglar, ishlab chiqarish ta’limi ustalari. Tahsil oluvchilar – o‘quvchi, tahsil oluvchi, tinglovchi, ya’ni o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi ta’lim muassasasida mashg‘ulotlarga qatnashuvchi. Ta’lim berish - qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan, ta’lim beruvchini tahsil oluvchi bilan tartibli o‘zaro harakati. Ta’lim berish, ikkita bir-biri bilan uzluksiz bog‘liq hodisalardan iborat: o‘qitish va o‘qishdan. O‘qitish – ta’lim oluvchilarga bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar (BKM) yig‘indisini yetkazishga va ularni ta’lim jarayonida tarbiyalashga yo‘naltirilgan ta’lim beruvchining maxsus faoliyati. O‘qish faoliyatini boshqarish o‘qitish predmeti hisoblanadi. 13

O‘qish – 1) tahsil oluvchilarning BKM ni o‘zlashtirishga, psixologik jarayonlarni va qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan, maxsus tashkil qilingan faol mustaqil faoliyati: 2) tashkil qilingan o‘quv-bilish faoliyati bo‘lib, ushbu jarayonda tahsil oluvchi hissiy qabul qilish, abstraksiyalash va amaliyotga suyangan holda bilmaslikdan bilimlilikka, to‘liq bilmaslikdan to‘liqroq va mukammal bilishgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tadi. BKM – bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar. Bilim – ushbu predmetni nazariy o‘zlashtirganligini ifodalaydigan inson g‘oyalarining yig‘indisi. Ko‘nikma – o‘zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash usullarini (yo‘llarini, harakatlarini) egallash. Malaka – avtomatik darajagacha, mukammallikning yuqori darajasigacha yetkazilgan ko‘nikma. Yuqorida keltirilgan tushunchalar tahlilidan kelib chiqib, har qanday so‘z, tushunchalar jamiyatdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda muomalaga kiritiladi. Pedagogika adabiyotlarda pedagogik texnologiyaga berilgan boshqa ta’riflar ham keltiriladi, bizningcha, eng maqbuli YuNESKO ta’rifidir. “Pedagogik (ta’lim) texnologiya”(si) – ta’lim-tarbiya va shaxsni rivojlantirish jarayonlarini maqbullashtirish maqsadida inson va texnika iimkoniyatlari hamda ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olib o‘quvchilarda bilim, ish-harakat usullari va ijobiy shaxsiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirishni ko‘zda tutuvchi loyihalashtirish, tatbiq etish (amalga oshirish), natijalarni maqsad bilan qiyoslab kerakli tuzatishlarni kiritish bosqichlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi tizimdir. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqarish texnologiyasidan kelib chiqqan holda uch xil atamasi mavjud: Pedagogik texnologiya - o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Texnologiyalarni barcha, boshqa tushunchalarini belgilash uchun, sinonim sifatida - ta’lim texnologiyasi, o‘qitish texnologiyasi kabilarni ishlatish mumkin. 14

O‘qitish texnologiyasi - birinchidan, pedagogik texnologiyani jarayonli - harakat aspektini anglatadi. Bu, ta’lim jarayonini o‘zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va konkret ta’lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta’minlovchi, usul va vositalar (texnologik operatsiyalar)ning tartibli birligini o‘zida mujassamlashtirgan ta’lim modelini ishlab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni; ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektini ifodalaydi. Bu, maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo‘yicha pedagogik hamda o‘quv faoliyatini loyihasini bajarishni bayonidir (texnologik xarita). Ta’lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti), «texnik va inson resurslarini hamda ularni, o‘z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli usuli» «T a’lim texnologiyasi – ta’lim modellarini optimallashtirish maqsadida, inson va texnika resurslari va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda butun o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yaratish, qo‘llash va aniqlash tizimidir» Tizim deb tartiblangan, o‘zaro uzviy bog‘langan va birgalikda umumiy funksiyani bajaruvchi elementlar to‘plamiga aytiladi . I.2.3. An’anaviy ta’limning afzalliklari va kamchiliklari. Afzalliklari:  ma’lum ko‘nikmalarga ega bo‘lgan va aniq ma’lum tushunchalarni, fanni o‘rganishda foydali;  o‘ qituvchi tomonidan o‘qitish jarayonini va o‘qitish muhitini yuqori darajada nazorat qilinishi;  v aqtdan unumli foydalanish; 15

 a niq ilmiy bilimlarga tayanadi . K amchiliklari :  o‘quvchilar nofaol ishtirokchi bo‘lib qoladilar;  o‘qituvchining to‘la nazorati barcha o‘quvchilar uchun motivatsiyani vujudga keltirmaydi;  o‘quvchilar o‘qituvchi bilan bevosita muloqotga kirisha olmaydi;  eslab qolish darajasi hamma o‘quvchilarda bir-xil bo‘lmaganligi sababli, sinf bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi past bo‘lib qolishi mumkin;  mustaqil o‘rganish va yechimlar qabo‘l qilish uchun sharoitlar yaratilmaydi. Zamonaviy (noa’anaviy) ta’limning afzalliklari va kamchiliklari. A fzalliklari :  o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib kelishi;  o‘z vaqtida qaytar aloqalarning ta’minlanishi;  tushunchalarni amaliyotda qo‘llash uchun sharoitlar yaratilishi;  o‘qitish usullarining turli xil ko‘rinishlari taklif etilishi;  motivatsiyaning yuqori darajada bo‘lishi;  o‘tilgan materialning yaxshi eslab qolinishi;  muloqotga kirishish ko‘nikmasining takomillashishi;  o‘z-o‘zini baholashning o‘sishi;  o‘quvchilarning fanga oid mavzu mazmuniga, o‘qitish jarayoniga bo‘lgan ijobiy munosabati;  mustaqil fikrlay oladigan o‘quvchining shakllanishiga yordam berishi;  nafaqat mazmunini o‘zlashtirishga yordam bermay, balki tanqidiy va mantiqiy fikrlashni ham rivojlantirishi;  muammolar yechish ko‘nikmalarining shakllanishi. Kamchiliklari :  ko‘p vaqt talab etilishi; 16

 o‘quvchilarni har doim ham keraklicha nazorat qilish imkoniyatining pastligi;  juda murakkab mazmundagi material o‘rganilayotganda ham o‘qituvchi rolining past bo‘lishi;  o‘qituvchining o‘zi ham yaxshi rivojlangan fikrlash qobiliyatiga va muammolar yechish ko‘nikmalariga ega bo‘lishining talab etilishi . I . 3. “INNOVATSION TEXNOLOGIYA”LAR TUSHUNCHASI Shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda talaba (yoki o‘quvchi)larni faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatib kelingan edi. Bunday usul talaba (yoki o‘quvchi)larda mustaqil fikrlash, ijodiy izlanish, tashabbuskorlikni so‘ndirar edi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublar (innavatsion pedagogik va axborot texnologilari)dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar talaba (yoki o‘quvchi)lar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchi vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida talaba (yoki o‘quvchi) asosiy figuraga aylanadi. Pedagog – olimlarning yillar davomida ta’lim tizimida Nega o‘qitamiz? Nimani o‘qitamiz? Qanday o‘qitamiz? Savollariga javob izlash bilan bir qatorda Qanday qilib samarali va natijali o‘qitish mumkin? – degan savoliga ham javob qidirdilar. 17

Bu esa olim va amaliyotchilarni o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishga, ya’ni o‘qitishni ishlab-chiqarishga oid aniq kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonga aylantirishga urinib ko‘rish mumkin, degan fikrga olib keldi. Bunday fikrning tug‘ilishi pedagogika fanida yangi pedagogik texnologiya yo‘nalishini yuzaga keltiradi. Bugungi kunda ta’lim muassalarning o‘quv-tarbiyaviy jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanishga alohida e’tibor berilayotganinig asosiy sababi quyidagilardan: Birincidan, pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkinuyatining kengligida. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadlar tayyorlash milliy dasturi”da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, pedagogik texnoliyalar o‘quv tarbiya jarayoniga tizimli faoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi. Uchinchidan, pedagogik texnologiya o‘qituvchini ta’lim-tarbiya jarayoning maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat qilishga bo‘lgan texnologik zanjirini oldindanloyihalashtirib olishga undaydi. To‘rinchidan, pedagogik texnologiya yangi vositalar va axborot usullarini qo‘llashga asoslanganligi sababli, ularning qo‘llanilishi “Kadrlar tayyorlash milly dasturi” talablariniamalga oshirishni ta’minlaydi. O‘quv-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonida asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa talaba (yoki o‘quvchi)dan ko‘proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik texnololgiyaning o‘quv-tarbiya jarayonida qo‘llanilishi shaxsiyxarakterdan kelib chiqqan holda, talaba (yoki o‘quvchi)ni kim o‘qitayotganligi va o‘qituvchi kimni o‘qitayotganiga bog‘liq. Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar yoshlarning muhim hayotiy yutuq va mummolariga o‘z munosabatlarini bildirishlariga 18

intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o‘z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Hozirgi davrda sodir bo‘layotgan innovatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi mummolarni hal etish uchun yangi axborotni o‘zlashtirish va o‘zlashtirgan bilimlarini o‘zlari tomonidan baholashga qodir, zarur qarorlar qabul qiluvchi, mustaqil va erkin firlaydigan shaxslar kerak. Shuning uchun ham ta’lim muassalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari - interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va ularning ta’limida qo‘llanishiga oid bilimlar, tajriba talaba (yoki o‘quvchi)larni bilimli va yetuk malakaga ega bo;lishlarini ta’minlaydi. Innovatsiya (inglizcha innovation ) – yangilik kiritish, yangilik demakdir. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va talaba (yoki o‘quvchi) faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublaridan foydaniladi. Interfaol (“Inter”-bu o‘zaro, “act”- harakat qilmoq)-o‘zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo‘lishni anglatadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatini tashkil etishning maxsus shakli bo;lib, unda ta’lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘ladilar, ular biladigan va o‘ylayotgan narsalarni tushunish va fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Interfaol darslarda o‘qituvchining o‘rni qisman talaba (yoki o‘quvchi)larning faoliyatini dars maqsadlariga erishishga yo‘naltirishga olib keladi. Bu uslublarning o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va talaba (yoki o‘quvchi)larning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali analga oshiriladi. Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularga: - talaba (yoki o‘quvchi)larning dars davomida befarq bo‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga majbur etilishi; 19

- talaba (yoki o‘quvchi)larning o‘quv jarayonida fanga bo‘lgan qiziqishlarini doimiyligini ta’minlanishi; - pedagog va talaba (yoki o‘quvchi)larning hamkorlikdagi faoliyatini doimiy ravishda tashkil etilishlari kiradi. Pedagogik texnologiya masalalarini va mummolarini o‘rganayotgan ba’zi o‘qituvchilar, tadqiqotchilar va amaliyotchilarning fikricha, pedagogik texnologiya –faqat axborot texnologiyasi bilan bog‘liq hamda o‘qitish jarayonida qo‘llanilishi zarur bo;lgan o‘qitishning texnik vositalari kompyuter, proyektor yoki boshqa texnik vositalari pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi - o‘qituvchi talaba (yoki o‘quvchi)ning belgilangan maqsaddan kafolatgan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlangan texnologiyalariga bog‘liq. O‘qitish jarayonida maqsad bo‘yicha kafolatlangan natijaga erishishda qo‘llaniladigan har bir ta’lim texnologiyasi o‘qituvchi va talaba (yoki o‘quvchi) o‘rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o‘quv jarayonida talaba (yoki o‘quvchi)lar mustaqil fikrlab, ijodiy ishlab, izlanib, tahlil etib, o‘zlari xulosa qila olsalar, o‘zlariga, guruhga, guruh va ularga baho bera olsa, o‘qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha, ana shu – o‘qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o‘quv predmetining o‘ziga xos texnologiyasi bor. O‘quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu aniq ketma-ketlikdagi yaxlit jarayon bo‘lib, u talaba (yoki o‘quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Pedagogik maqsadning amalga oshishi va kafolatlangan natijaga erishish o‘qituvchi talaba (yoki o‘quvchi)ning hamkorlikdagi faoliyati ular qo‘ygan maqsad, tanlangan mazmun, uslub, shakl , vositaga, yani texnologiyaga bog‘liq. O‘qituvchi va talaba (yoki o‘quvchi)ning maqsaddan natijaga erishishda qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonninig asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan bo‘lib, bunda talaba (yoki o‘quvchi)larning bilim saviyasi, guruh xarakteri, sharoitiga qarab, ishlatiladigan 20

texnologiya tanladi. Masalan, natijaga erishish uchun balki, kompyuter bilan ishlash lozimdir, balki film (tarqatma material, chizma va plakat, axborot texnologiyasi, turli adabiyotlar) kerak bo‘lar. Bularning hammasi o‘qituvchi va talaba (yoki o‘quvchi)larga bog‘liq. Shu bilan birga o‘quv jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quv predmetining o‘ziga xos tomonini, joy va sharoitni, eng asosiysi, talaba (yoki o‘quvchi)larning imkoniyati va ehtiyojini va hamkorlikdagi faoliyatni hisobga olishi kerak. Shundagina, kerakli kafolatlangan natijaga erishish mumkin. Qisqacha aytganda, talaba (yoki o‘quvchi)ni ta’limning markaziga olib chiqish kerak. TEXNOLOGIK XARITA O‘qituvchi tomonidan har bir dars yaxlit holatda ko‘ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo‘lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o‘qituvchi uchun bo‘lajak darsni texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga egadir, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o‘qilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, talaba (yoki o‘quvchi)larning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Texnologik xaritani tuzish oson ish emas, chunki buning uchun o‘qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy metodika, pedagogik va axborot texnologiyalardan xabardor bo‘lishi, shuningdek, juda ko‘p uslub va usullarini bilishi kerak. Har bir darsning rang-barang, qiziqarli bo‘lishi avvaldan puxta o‘ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog‘liq. Darsning texnologik xaritasini qay ko‘rinishi (shakl)da tuzish, bu o‘qituvchining tajribasi, qo‘ygan maqsadi va ixtiyoriga bog‘liq. Texnologik xarita qanday tuzilgan bo‘lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bo‘lishi hamda aniq belgilangan maqsad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to‘liq o‘z ifodasini topgan bo‘lishi kerak. Texnologik xaritaning tuzilishi o‘qituvchini darsni kengaytirilgan konspektini 21

yozishdan xolos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayoning hamda o‘qituvchi va talaba (yoki o‘quvchi) faoliyatining barcha qirralari o‘z aksini topadi. Misol tariqasida quyida Informatika va axborot texnologiyalari fanidan “Windows operatsion tizimida ishlash” mavzusi bo‘yicha o‘tkaziladigan darsning oldindan loyihalashtirilgan texnologik xaritasini havola qilamiz. 22

O‘qituvchi o‘qitayotgan fanning har bir mavzusi, har bir dars mashg‘uloti bo‘yicha tuzgan texnologik xaritasi, unga fan (yoki predmet)ni yaxlit holda tasavvur etib yondashishga, tushunishga (bir semester, bir o‘quv yili bo‘yicha), yaxlit o‘quv jarayoning boshlanishi, maqsadidan toatib, erishiladigan natijasini ko‘ra olishiga yordam beradi. Ayniqsa texnologik xaritaning talaba (yoki o‘quvchi)larning imkonitati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzilishi, uni shaxs sifatida talimning markaziga olib chiqishiga va bu bilan o‘qitishning samaradorligini oshirishga imkoniyat beradi. O‘quv jarayonida talaba (yoki o‘quvchi)larga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy uslublarning qo‘llanilishi, talaba (yoki o‘quvchi)larni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondashish, masulyatni his qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng 23

asosiysi, o‘qishga, fanga va o‘zi tanlangan kasbiga bo‘lgan qiziqishlarni, shuningdek pedagogga nisbatan hurmatini kuchaytiradi. Ta’lim-tarbiya jarayonlarida yangi pedagogik texnologiyalarni qo‘llashda o‘tmish allomalarimizning g‘oya va qarashlaridan foydalanish talaba (yoki o‘quvchi)larni o‘qitish va tarbiyalashni yanada samarali bo‘lishni ta’minlaydi. Bunday natijaga erishish o‘quv jarayonida innovatsion va axborot texnologiyalarni qo‘llashni taqozo etadi. Texnologiyalar juda xilma-xildir. Biz ulardan ba’zilarni tashkil etish va ularni o‘tkazish tartibi haqida to‘xtalamiz. Talaba (yoki o‘quvchi)larda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobilyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassis bo‘lishlariga hamda mutaxassisga kerkli bo‘lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradigan tavsiyalar beramiz. Keltirilgan tavsiylardan foydalanuvchilar o‘quv jarayonini tashkil etish uchun hola etilgan texnologiyalarni xuddi shu tartibda o‘tkazishlari shart emas. Har qaysi o‘qituvchi bu texnologiyalar asosida ularning umumiy shaklini olgan holda o‘zlarini dars texnologiyalarini yaratishlari, berilgan texnologiyalarni to‘liq yoki ularning ba’zi bir bosqichlari, elementlarini ishlatishlari mumkin. I.4. TALABALARNING BILIMLARINI BAHOLASH TURLARI VA ULARNING AFZALLIK HAMDA KAMCHILIKLARI Baholash - ta’lim jarayonnining ma’lum bosqichida, o‘quv maqsadlariga erishganlik darajasini oldindan belgilab qo‘yilgan mezonlar asosida belgilash, o‘lchash, tahlil qilish jarayonidir. 24

O‘quv maqsadlari sohalarida Besh ballik baholash Afzalligi  Ta’lim oluvchi rag‘batlantiriladi;  Ta’lim oluvchining faoliyatini tezkor nazorat qilish imkoniyatini beradi;  Ta’lim beruvchini vaqti tejaladi;  Ta’lim oluvchining yakuniy bilimi baholarning soniga qarab emas, sifatiga qarab baholanadi; 25Kognitiv o’quv maqsadlari Psixomotorik o’quv maqsadlari Affektiv o’quv maqsadlari Nazariy bilim, aqliy mahorat va ko’nikmalar sohasi Hatti-harakatlar bilan bog’liq ko’nikmalar sohasi O’zini tutishi va xulq bilan bog’liq ko’nikmalar sohasi Nazariybilimlarni eslash; Nazariy materiallarni tahlil qilish; Nazariy materiallarnitushunish; Nazariy materiallarni baholay olish Material bilan ishlash Asboblarni qo’llash; Asbob-uskunalarni ishlata bilish Kasbga qiziqish; Mehnat qilishga intilish; O’rganishga tayyorlik; Ma’sulyatni anglagan holda faoliyat ko’rsatish

 Rasmiylashtirish hujjatlari kam bo‘ladi. Kamchiligi  Baholashning nisbiyligi;  Yozma nutqda xatolarni to‘g‘irlash imkoniyatining kamayishi  Baholashning subyektivligi. Baholashning reyting tizimi Afzalligi  Haqqoniy baholanishi  Yozma nutqning o‘sishi;  Yozma nutqda xato va kamchiliklarni aniqlash; imkoniyatlarning mavjudligi;  Ta’lim oluvchining bilimiga bo‘lgan ishtiyoqning sezilarli daeajada oshishi;  Ta’lim oluvchini muntazam shug‘ullanishga undashi; Kamchiligi  Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi bilan ishlaganda ko‘p vaqt sarf qiladi;  Ballarni hisoblash ko‘p vaqtni talab qiluvchi murakkab jarayonligi;  Baholash usullariga qarab ta’lim oluvchi og‘zaki nutqning pasayishi;  Ajratilgan vaqtning yetarli emasligi;  Ta’lim oluvchini baholash nazoratining murakkabligi va noqulayligi Mezonga asoslangan baholash Afzalligi  O‘quv maqsadiga muvofiq baholanadi;  Ta’lim oluvchining bilimini baholaganda uning yo‘l qo‘ygan xatolari yaqqol ko‘rsatib beriladi;  Baholanuvchi ta’lim olishga yo‘naltiriladi; Kamchiligi  Mezonlarni ishlab chiqish ko‘p vaqt talab qiladi ; 26

 Mezonlarning obyektivligi, haqqoniyligi va aniqligini ko‘rsatishga nisbatan talablarning ko‘pligi;  Ijtimoiy fan yo‘nalishlari bo‘yicha mezonlar ishlab chiqishda qiyinchiliklarga duch kelishi;  Baholanuvchilarning baholanayotgan sohadagi kuchli va kuchsiz tamonlari xolisona aniqlab beriladi, ularning o‘z bilimi va malakalariga bo‘lgan ishonchi oshiriladi;  Hamma uchun bir xil bilim va malaka talablari o‘rnatiladi;  Ta’lim mazmuni aniqlab beriladi;  Baholanuvchilarning o‘z faoliyati natijalariga bo‘lgan ma’sulyati oshiriladi. Meyoriy (normalarga asoslangan) baholash Afzalligi  O‘qituvchi ortiqcha vaqt sarflamaydi;  Turli shart-sharoitga oson moslashtirish mumkin;  Baho bo‘yicha ko‘rsatkichlar umumiy tarzda olinadi;  Muayyan baholanuvchilar guruhi ichida ularni o‘zlashtirish imkonini beradi;  Baholash natijasida guruh ichidan ma’lum qismini ajratib olish imkonini beradi. Kamchilgi  Baholashda bilim bilan xulqni baholash aralashtirib yuboriladi;  Ba’zan xulqni baholash bilimni baholashni cheklab qo‘yadi;  Baholar o‘qituvchitomonidan subyuktiv belgilanishi mumkin;  Ta’lim oluvchiga nisbatan simpatiya ham bahoni yuqori qo‘yib yuborishga olib keladi;  Bilimlarni obyektiv va haqqoniy baholanishning pasayishiga imkoniyat yaratadi. 27

BAHOLASHBAHOLASH MONITORINGMONITORING TA’LIM BERUVCHI TA’LIM BERUVCHI TA’LIM VOSITALARI TA’LIM VOSITALARI TA’LIM METODLARI TA’LIM METODLARI TA’LIM SHAKLLARI TA’LIM SHAKLLARI TA’LIM OLUVCHITA’LIM OLUVCHI TA’LIM MAZMUNI TA’LIM MAZMUNITA’LIM NATIJALARI TA’LIM NATIJALARITA’LIM MAQSADLARI TA’LIM MAQSADLARI TA’LIM JARAYONI TA’LIM JARAYONII.5 . TA’LIM JARAYoNI STRUKTURASINING ASOSIY ELEMENTLARI T a’lim jarayonining strukturasi hozirgi kunda quyidagi ko‘rinishga ega. 1-chizma. Ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari Ta’lim jarayonini bir tizim deb qaraydigan bo‘lsak, uni tashkil etuvchilari, ya’ni elementlariga quyidagilar kiradi:  o‘quv maqsadi;  aniq maqsadlar ( kutilayotgan natijalar ) ;  ta’lim beruvchi;  ta’lim oluvchi;  ta’lim mazmuni;  ta’lim metodi;  ta’lim shakli;  ta’lim vositalari;  nazorat va baholash. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishda yuqorida sanab o‘tilgan elementlardan birortasi e’tibordan chetda qolsa yoki noto‘g‘ri tanlangan bo‘lsa tizim ishlamaydi, demakki, ta’lim jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadga erishilmaydi. 28

II . INFORMATIKA FANINI O ‘ QITISHDA INNOVATSION ISHLANMALAR YARATISH TEXNOLOGIYASI . II.1. O‘QUV JARAYONIDA FOYIDALANILADIGAN INTERFAOL USLUBLAR VA QO‘LLASH TEXNOLOGIYASI. Ushbu qismning bayoni ushbu rivoyat bilan boshlaymiz. Kunlardan bir kun ko‘l bo‘yida qorni och qolgan bir kishi baliq tutib turgan donishmandga duch kelibdi va unga murojaat qilib: “Men ochman, menga yordam ber!” Donishmand quyidagicha javob beribdi: “Men senga baliq berishim mumkin, sen tez to‘yasan va biroz vaqt o‘tgach, xuddi shunday yana och qolasan va mendan yana yordam so‘raysan. Men senga qarmoq berishim mumkin, lekin u qachondir sinib qolishi mumkin, unda sen menga yana murojaat qilishingga to‘g‘ri keladi. Yaxshisi, men qarmoq yasashni o‘rgataman, bu uzoq vaqt va qiyin, lekin keyinchalik senga mening yordamim kerak bo;lmaydi. O‘z yo‘lingni tanla…”. Yuqorida keltirilgan rivoyatdan kelib chiqadigan xulosa shuki, yaxshi o‘qituvchi talaba ga “qarmoq yasashni” o‘rgatishi va aqlli talaba esa uni o‘rganishi lozim. Talabalar “qarmoq yasashni” qanchalik tez va mustahkam o‘rganib olsalar, ular shunchalik birovlarga muhtoj bo‘lmasadan o‘z “ovlariga” ega bo‘ladilar. Mana shunday vazifalarni amalga oshirishda yanga interfaol va noan’anaviy pedagogik texnologiyalar juda qo‘l kelishini tadqiqotchilar tomonidan turli ta’lim myassasalarida o‘tkazilayotgan ko‘pgina pedagogik tajribalarning natijalari tasdiqlanmoqda. Shuning uchun ham, ta’lim muassalarida faoliyat ko‘rsatayotgan professor-o‘qituvchilar o‘z sohalari bo‘yicha olib beryotgan mashg‘ulotlarida innovatsion texnologiyalarni o‘z o‘rnida qo‘llashni bilishlari o‘ta zarur. Hozirgi kunda innovatsion texnologiyalar, interfaol uslublarning soni juda ko‘payib ketgan. Biz ularning ta’lim muassasalarida keng tarqalganlari, o‘qitiladigan aniq fan va predmetlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan ba’zi pedagogik texnologiyalarning foydalanish uslubiyotini keltiramiz. 29

“TUSHUNCHALAR TAHLILI” USLUBI Uslubning mohiyati. Ushbu uslub o‘tilgan (chorak, semester yoki o‘quv yilida tugagan) o‘quv predmeti yoki bo‘lim barcha mavzularini talabalar tomonidan berilgan tushunchalarga mustaqil ravishda o‘z izohlarini berish, shu orqali o‘z bilimlarini tekshirib baholashga imkoniyat yaratish va o‘qituvchi tomonidan qisqa vaqt ichida barch talabalarni baholay olishiga yo‘naltirilgan. Uslubning maqsadi. Talaba larni mashg‘ulotda o‘tilagan mavzuni egallaganlik va mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirib olingalik darajalarni aniqlash, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o‘zlarining bilim darajalarini baholay olish, yakka va guruhlarda ishlay olish, safdoshlarning fikriga hurmat bilan qarash, shuningdek o‘z bilimlarini bir tizimga solishga o‘rgatish. Uslubning qo‘llanishi: o‘quv mashg‘ulotlarining barcha turlarida (dars boshlanishi yoki dars oxirida, yoki o‘quv predmetining biron bir bo‘limi tugallaganda) o‘tilgan mavzuni o‘zlashtirganlik darajasini baholash, takrorlash, mustahkamlash yoki oraliq nazorat o‘tkazish uchun, shuningdek, yangi mavzuni boshlashdan oldin talabalarning bilimlarini tekshirib olish uchun mo;ljallangan. Ushbu uslubni mashg‘ulot jarayonida yoki mashg‘ulotning bir qismida yakka, kichik guruh hamda jamoa shaklida tashkil etish mumkin. Ushbu uslibda uyga vazifa berishda ham foydalansa ham bo‘ladi. Mashg‘ulotda foydalaniladigan vositalar: tarqatma materiallar, tayanch tushunchalar ro‘yxati, qalam(yoki ruchka), slayd. Izoh: reja bo‘yicha belgilangan mavzu asosida hamda o‘qituvchining qo‘ygan maqsadi (tekshirish, mustahkamlash, baholash)ga mos tayyorlangan tarqatma materiallar (agar yakka tartibda o‘tkazish mo‘ljallangan bo‘lsa, guruh o‘quvchilari soniga, agar kichik guruhlarda o‘tkazish belgilangan bo‘lsa, u holda guruhlar soniga qarab, tarqatma materiallar tayyorlanadi.) Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:  talabalarni guruhlarga (sharoitga qarab) ajratiladi; 30

 talabalar mashg‘ulotni o‘tkazishga qo‘yolgan talab va qoidalar bilan tanishtiriladi;  tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi;  talabalar yakka tartibda o‘tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo‘yicha tarqatma materialda berilgan tushunchalar bilan tanishadilar;  talabalar tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalar yoniga egallangan (yoki o‘zlarining) bilimlarini asosida (berilgan tushunchalarni qanday tushungan bo‘lsalar shunday) izoh yozadilar (yakka tartibda);  o‘qituvchi tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalarni o‘qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga tog‘ri izohni belgilaydi yoki ekranda har bir tushunchaning izohi berilgan slayd orqali (imkon bo‘lsa) tanishtiriladi;  har bir talaba to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblarning farqlarini aniqlaydilar, kerkli tushunchaga ega bo‘ladilar o‘-o‘zlarini tekshiriladilar, baholaydilar, shuningdek bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar. Izoh: “Tushunchalar tahlili” uslubini “Chayvord”, “Uzluksiz zanjir”, “Klaster”, “Blits-zanjir” shaklida ham tashkil etish mumkin. “Tushunchalar tahlili” uslubdan bir darsning o‘zida dars boshlanishida o‘tgan mavzuni takrorlash, mustahkamlash yoki yangi mavzu bo‘yicha talabalarning dastlabki bilimlari, qanday tushunchalarni egalaganliklari va shu darsning oxirida bugungi mavzudan nimalarni bilib olganliklarini aniqlash uchun ham foydalanish mumkin. Quyidagi mashg‘ ulotda foydalaniladigan tarqatma materialni misol tariqasida keltiramiz (ilova). Tushunchalar Mazmuni Ta’lim Tarbiya Ta’lim mazmuni O‘qitish uslublari O‘qitish shakllari Dars (o‘quv mashg‘uloti) O‘qitish vositalri 31

Nazorat uslublari Baholash uslublari Texnologiya Pedagogik texnologiya Pedagogik innovatsiya Pedagogik mahorat pedagogik kvalimetriya “ZINAMA-ZINA” TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning tavsifi. Ushbu mashg‘ulot talabalarni o‘tilgan yoki o‘tilishi kerak bo‘lgan mavzu bo‘yicha yakka va kichik jamoa bo‘lib fikrlash hamda xotirlash, o‘zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib, to‘plangan fikrlarni umumlashtira olish va ularni yozma, rasm, chizma ko‘rinishida ifodalay olishiga o‘rgatadi. Bu texnologiya talabalar bilan bir guruh ichida yakka holda yoki guruhlarga ajratilgan holda yozma ravishda o‘tkaziladi va taqdimot qilinadi. Texnologiyaning maqsadi. Talaba larni erkin, mustaqil va mantiqiy fikrlashga, jamoa bo‘lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab ulardan nazariy va amaliy tushuncha hosil qilishga, jamoaga o‘z fikri bilan ta’sir eta olishga,uni ma’qullashga, shuningdek, mavzuning tayanch tushunchalariga izoh berishda egallagan bilimlarini qo‘llay olishiga o‘rgatish. Texnologiyaning qo‘llanishi: ma’ruza (imkoniyat vasharoit bo‘lsa), seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida yakka tartibda yoki kichik guruhlarda o‘tkazish hamda nazoratdarslarida qo‘llanishi mumkin. Mashg‘ulotda qo‘llaniladigan vositalar: A-3, A-4 formatli qog‘ozlarda tayyorlangan (mavzuni ajratilgan kichik mavzuchalar soniga mos) chap tomonidan kichik mavzuchalar yozilgan tarqatma materiallar, flomaster (yoki rangli qalam)lar. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:  o‘qituvchi talabalarni mavzular soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi (guruhlar soni 4-5 ta bo‘lgani ma’qul ); 32

 talabalar mashg‘ulotning maqsadi va uning o‘tkazilish tartibi bilan tanishtiriladi. Har bir guruhga qog‘ozning chap qismida kichik mavzu bo‘lgan varaqlar tarqatiladi;  o‘qituvchi guruh a’zolarini tarqtma materialda yozilgan kichik mavzular bilan tanishishlarini va shu mavzu asosida bilganlarini flomaster yordamida qog‘ozdagi bo‘sh joyiga jamoa bilan birgalikda fikrlashib yozib chiqish vazifasini beradi va vaqt belgilaydi;  guruh a’zolari birgalikda tarqtma materialda berilgan kichik mavzuni yozma (yoki rasm, yoki chizma) ko‘rinishida ifoda etadilar. Bunda guruh a’zolari kichik mavzu bo‘yicha imkon boricha to‘laroq ma’lumot berishlari kerak bo‘ladi.  tarqtma materiallar to‘ldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi. Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan material, albatta, audoriya (sinf) doskasiga mantiqan tagma-tag (zina shaklida) ilinadi;  o‘qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib ularni baholaydi va mashg‘ulotni yakunlaydi. Izoh: o‘quv mashg‘ulotining bunday tashkil etilishi talabalar mustaqil fikrlashga, o‘tilgan va o‘zlashtirilgan mavzularni eslashga, ularni yozma (yoki rasm, chizma ko‘rinishida) bayon etishga,fikrlarni umumlashtirishga o‘rgatadi. Ilova (misol tariqasida) № Mavzu Temperament 1. Xolerik 2. Sangvinik 3. Melanxolik 4. Flegmatik “CHARXPALAK TEXNOLOGIYASI” Texnologiyaning tavsifi. Ushbu texnologiya talabalarni o‘tilgan mavzularni yodga olishga, mantiqan fikrlab, berlgan savollarga mustaqil ravishda to‘g‘ri javob berishga va o‘z-o‘zini baholashga o‘rgatishga hamda qisqa vaqt ichida o‘qituvchi tomonidan barcha talabalarning egallagan bilimlarini baholashga qaratilgan. 33

Texnologiyaning maqsadi: talabalarni dars jaroyonida mantiqiy fikrlash, o‘z fikrlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o‘zlarini baholash, yakka va guruhlarda ishlashga, boshqalar fikrga hurmat bilan qarashga, ko‘p fikrlardan keraklisini tanlab olishga o‘rgatish. Texnologiyaning qo‘llanishi: texnologiya o‘quv mashg‘ulotlarining barcha turlarida dars boshlanishi yoki dars oxirida yoki o‘quv predmetining biron bir bo‘limi tugallanganda, o‘tilgan mavzularni talabalar tomonidan o‘zlashtirilganlik darajasini baholash, takrorlash, mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish uchun mo‘ljallagan . Ushbu texnologiyani mashg‘ulot jarayonida yoki uning bir qismida yakka, kichik guruh va jamoa shaklida tashkil etish mumkin. Mashg‘ulotda foydalaniladigan vositalar: tarqatma materiallar, rangli qalam (yoki flomester)lar. Izoh: reja bo‘yicha belgilangan mavzu asosida hamda oqituvchining qo‘ygan maqsadi (tekshirish, mustahkamlash, baholash)ga mos tayyorlangan tarqatma materiallar (agar yakka tartibida o‘tkazish mo‘ljallangan bo‘lsa, guruh o‘quvchilari soniga, agar kichik guruhlarda o‘tkazish belgilangan bo‘lsa, u holda guruhlar soniga qarab tarqatma materiallar tayyorlanadi ). Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:  talabalarni (sharoitga qarab) guruhlarga ajratish;  talaba mashg‘ulotni o‘tkazish qo‘yilgan talabalar va qoidalar bilan tanishtirish;  tarqatma materiallarni guruh a’zolariga tarqatish;  guruh a’zolari tomonidan yakka holda mustaqil ravishda tarqatma materiallardagi vazifalar bajariladi;  har bir guruh a’zosi o‘zi ishlagan tarqatma materiallarining o‘ng burchagiga guruh raqamini yozadi, chap burchagiga esa o‘zining biron-bir belgisini chizib qo‘yadi;  vazifa bajarilgan tarqatma materiallar boshqa guruhlarga “charxpalak aylanmasi” yo‘nalishida almashtiriladi; 34

 yangi guruh a’zolari tomonidan berilgan materiallar o‘rganiladi va o‘zlashtirishlar kiritiladi;  jamoalar tomonidan o‘rganilgan va o‘zgartirishlar kiritilgan materiallar yana yuqorida eslatilgan yo‘nalish bo‘yicha guruhlararo almashtiriladi (ushbu jarayon guruhlar soniga qarab davom ettiriladi);  materiallarni oxirgi almashishdan so‘ng har bir guruh va har bir guruh a’zosi o‘zlari ilk bor to‘ldirilgan materiallarni (guruh raqami va o‘zlari qo‘ygan belgilari asosida) tanlab oladilar;  har bir guruh a’zosining o‘zlari belgilangan javoblariga boshqa guruh a’zolarining tuzatishlarini taqqoslaydilar va taxlil qiladilar;  o‘qituvchining tarqatma materialda berilgan vazifalarini o‘qiydi va jamoa bilan birgalikda to‘g‘ri javoblarni belgilaydi;  har bir talaba to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblar farqlarini aniqlaydilar, kerkli ballni to‘playdilar va o‘z-o‘zini baholaydilar. Izoh: tarqatma materialda talabalar belgilagan to‘g‘ri javoblar bilan o‘qituvchi hamkorligida aniqlangan to‘g‘ri javoblarning farqi 55 foizdan yuqori bo‘lsa, talaba ushbu o‘quv materialini o‘zlashtirgan, undan kam bo‘lsa o‘zlashtira olmasligini bildiradi. Masalan, vazifalar soni 30ta bo‘lib, javoblarning 17-20 tasi to‘g‘ri belgilagan bo‘lsa, talaba ushbu vazifani bajargan va o‘quv materialini o‘zlashtira olgan, agar undan kam bo‘lsa o‘zlashtira olmagan hisoblanadi. Shu bilan birga, javoblarning 21-24 tasi to‘g‘ri belgilagan bo‘lsa, talaba materialini o‘zlashtirgan darajasi “yaxshi” bahoga, 25-30 tasi to‘g‘ri belgilagan bo‘lsa, “a’lo” bahoga o‘zlashtirgan deb hisoblanadi.  talabalar o‘z baholarini yo ballarni belgilab olishgach, o‘qituvchi vazifa bajarilagan qog‘ozlarni yig‘ib oladi va baho (ballar)ni guruh jurnaliga ko‘chirib qo‘yadi. “Charxpalak” texnolagiyasidan foydalangan holda mashg‘ulot o‘tkazish uchun talabalarga quyidagicha vazifa berish mumkin. Vazifa uchun zarur bo‘lgan tarqatma materialni ilovada keltiramiz. 35

Vazifa. O‘qituvchining muomala va munosabati boshqarishdagi harakatlari qaysi boshqaruv usuliga mansub ekanligini aniqlang va ularga beradigan tavsivlarini ilovada keltirilgan jadvalga kiriting. Ilova (misol tariqasida) № O ‘ qituvchining munosabat va muomalani boshqarishdagi xarakatlari Avtoritar (yakka hokimlik) Demokratik (hamkorlik) Liberal (beparvolik, murasalilik) 1 Boshqalar fikrini o ‘ ziniki qilib oladi . 2 O‘ziyakka holda guruhfaoliyati. 3 Yo‘nalishini belgilaydi. 4 Tashabbuskor emas. 5 O‘zi ko‘rsatma va buyruq beradi. 6 Jamoa ishiga aralashmaydi. 7 Tashakkuri ham buyruqdek chiqadi. 8 Hamma masalalarni yuzaki ko ‘ rib chiqadi . 9 Boshqalir fikriga hurmat bilan qaraydi. 10 Aytilgan narsani to‘liq bajarilishini talab etadi. 11 Boshqalar fikriga tez qo‘shiladi va qabul qiladi . 12 So‘z va gaplari qattiq va qo‘pol. 13 O‘zining shaxsiy nuqtai nazari yo‘q. 14 Jamoa fikrini va tashabbusini qo ‘ lab quvvatlaydi . 15 Gap qaytargan va gap o‘rgatganlarni yoqtirmaydi. 16 Javobgarlikdan o‘z-o‘zidan chetlashadi. 17 Obro‘si bo‘lmatdi. 18 Intizomni qattiq talab etadi. 19 O‘z tinchini o‘ylaydi. 20 Ish natijasi bilan qiziqmaydi. 21 So‘zsiz bo‘ysunishni talab etadi. 22 Qo‘rqmasdan javobgarlikni o‘z bo‘yniga oladi. 23 Kasbini sevmaydi. 24 Tushuntirmaydi, kekin talab qiladi. 25 Jamoa ishiga tayanib ish olib boradi. 26 Talaba ga e’tiborsiz, beg‘am. 27 O‘qituvchi ekanligini yoddan chiqarib qo‘yadi. 28 O‘ziga binoqo‘yishni yaxshi ko‘radi. 29 Talabalarni erkin fikrlashga yo‘l qo‘ymaydi. 30 Talaba fikri bilan o‘rtoqlashmaydi. 36

17-20 ta to‘g‘ri javob “ qoniqarli ”; 21-25 ta to‘g‘ri javob “ yaxshi ”; 26-30 ta to‘g‘ri javob “ a’lo” ; “REZYUME” TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning tavsifi . Bu texnologiya murakkab, ko‘p tarmoqli mumkin qadar muammoli mavzularni o‘rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda bir yo‘la mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha axborot beriladi. Ayni paytda ularning har biri alohida nuqtaridan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlar afzallik va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. Texnologiyaning maqsadi: talabalarni erkin, mustaqil va tanqdiy fikrlashga; jamoa bo‘lib ishlashga; izlanishga, fikrlarni jamlab taqqoslash uslubi yordamida mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv mummosi yechimini topishga hamda kerakli xulosa yoki qaror qabul qilishga, jamoaga fikri bilan ta’sir etishga, uni maqullashga, shuningdek, berilganmummoni yechishda, mavzuga umumiy tushuncha berishda o‘tilgan mavzular egallagan bilimlarini qo‘llay olishga o‘rgatish. Texnologiyaning qo‘llanishi: ma’ruza darslarida (imkoniyat va sharoit bo‘lsa), seminar, amaliy laboratoriya mashg‘ulotlarida yakka (yoki kichik guruhlar ajratilgan) tartibda o‘tkazish, shuningdek, uyga vazifa berishda ham qo‘llash mumkin. Mashg ‘ ulotda foydalaniladigan vositalar : A -3 formatdagi qog ‘ ozlarida ( guruh soniga qarab ) tayyorlangan tarqatma materiallar , flomaster yoki rangda qalamlar . Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:  O‘qituvchi talabalarning soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi;  O‘qituvchi talabalarni mashg‘ulotning maqsadi va o‘tkazilish tartibi bilan tanishtiradi va har bir kichik guruhga qog‘ozning yuqori qismida yozuvi bo‘lgan, 37

ya’ni asosiy mummo, undan ajratilgan o‘quv muammolari va ularni yechish yo‘llari belgilangan, kulosa yozma bayon qilinadigan varaqlarini tarqatadi;  Har bir guruhlari a’zolari ularga tushgan varaqlardagi mummolarningafzalligi va kamchiliklari aniqlab , o‘z fikrlarini flomaster yordamida yozma bayon etadilar. Yozma bayon etilgan fikrlar asosida ushbu mummoni yechimini topib, eng maqbul variant sifatida umumiy xulosa chiqariladilar;  kichik guruh a’zolaridan biri tayyorlangan materialni jamoa nomidan taqdimot etadi. Guruhlarning yozma bayon etgan firklari o‘qib eshittiriladi, lekin xulosa qismi bilan tanishtirilmaydi;  o‘qituvchi boshqa kichik guruhlardan taqdimot etgan guruhning xulosasi bilan tanishtiradi;  o‘qituvchi guruhlar tomonidan berilgan fikrlarga yoki xulosalarga izoh berib, ularni boholaydi, so‘ngra mashg‘ulotni yakunlaydi. Ilova (misol tariqasida) Talabalar bilimini nazorat qilish Yozma Og‘zaki Test masofali Afzal Kamchil Afzal Kamchil Afzal Kamchil Afzal Kamchil Xulosa: Arxiv faylning afzalliklari va kamchiliklari Afzalliklar Kamchiliklar Xulosa: 38

“MUAMMO” TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning maqsadi: talabalarga o‘quv predmetining mavzusidan kelib chiqqan turli mummoli masala yoki vaziyatlarning yechimini to‘g‘ri topishlariga o‘rgatish, ularda mummoning mohiyatini aniqlash bo‘yicha malakalarni shakllantirish, mummoni yechishning ba’zi usullari bilan tanishtirish va mummoni yechishda mos mummoni yechishdagi xatti-harakatlarini to‘g‘ri aniqlashga o‘rgatish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: O‘qituvchi talabalarni guruhlarga ajratib, ularni mos o‘rinlarga joylashtirishdan so‘ng, mashg‘ulotni bosqichli bo‘lishini va har bir bosqich talabalardan maksimum diqqat-etibor talab qilishini, mashg‘ulot davomida ular yakka, guruh va jamoa bo‘lib ishlarini aytadi. Bunday kayfiyat talabalarga berilgan topshiriqlarni bajarishga tayyor bo‘lishlariga yordam beradi va bajarish qiziqish uyg‘otadi. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartib-qoidalari va talablari tushuntirilgach, mashg‘ulot boshlanadi;  talabalar tomonidan mashg‘ulot uchun tayyorlangan kinolavhani diqqat bilan tomosha qilib, unda yoritilgan mummoni aniqlashga harakat qilish, xotirada saqlab qolish yoki daftarlariga belgilab qo‘yish (agar kinofilm ko‘rsatishning imkoniyati bo‘lmasa, u holda o‘qituvchi o‘quv predmetining mavzusi bo‘yicha plakat, rasm, afisha yoki biror muammo bayon qilingan matn, kitobdagi o‘quv materialidan foydalanish mumkin);  har bir guruh a’zolari tomonidan ushbu lavhadan (rasmdan, matndan hayotiy voqeadan) birgalikda aniqlangan muammolarni vatman yoki A-3 formatdgi qog‘ozga flomaster bilan yozib chiqadi;  berilgan aniq vaqt tugagach, tayyorlangan ishni guruh vakili tomonidan o‘qib eshittiriladi;  o‘qituvchi guruhlar tomonidan tanlangan va muammolar yozilgan qog‘ozlarni almashtirgan holda guruhlarga tarqatiladi; 39

 tarqatilgan qog‘ozlarga guruhlar tomonidan yozilgan muammolardan har bir guruh a’zosi o‘zini qiziqtirgan muammodan birini tanalb oladi;  o‘qituvchi tomonidan tarqatilgan quyidagi chizmaga har bir guruh a’zosi tanlab olgan muammosini yozib, mustaqil ravishda tahlil etiladi. Masalan: Muammoning turi Muammoni kelib chiqish sabablari Muammoni yechish yo‘llari va sizning harakatlaringiz Toza ichimlik suvining kamligi Suvni toza saqlashga e’tiborning kamligi Tabiat va suvni saqlashga oid tadbirlaro‘tkazish  yakka tartibdagi faoliyat tugagandan so‘ng har bir talaba bajargan tahliliy ishini barchaga o‘qib eshittiriladi;  muammolar va ularning yechimi bo‘yicha jamoaviy fikr almashiladi;  himoyadan so‘ng o‘qituvchi mashg‘ulotga yakun ysaydi. Kichik guruhlarga qiziqarli ishlariuchun minnatdorchilik bildiriladi. Bunday texnologiya bilan o‘tkazilgan mashg‘ulot natijasida talabalar qaysidir muammoni yechishdan avval uning sababini aniqlanishi kerakligini, keyin esa ularga zarur bo‘lgan uslub va usullarnitanlashi hamda o‘z harakatlarini aniq belgilab olishlari kerakligini bilib oladilar. “LABIRINT” TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning maqsadi: talabalarning o‘quv va xayotiy faoliyatlarida uchraydigan turli holat va vaziyatlardan o‘z obro‘larini saqlagan holda chiqish, vaziyatni to‘g‘ribaholashva tezlik bilan kerkli yechimini toppish ko‘nikmalarini shakllantirish, shu boradagi malakalarini oshirishga ko‘maklashish, ularning fikrlash qobilyati va nutqiy faoliyatini o‘stirish hamda muloqat qilish madaniyatini shakllantirish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: o‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishi oldidan talabalar uchun stullardan doira shaklida joy tayyorlaydi (doira shaklidagi joining o‘rtasiga savat (yoki tuvak)dagiguldatani qo‘yish maqsadga muvofiq. Joyni bunday jihozlanishi mashg‘ulotni ochiq havoda, ya’nitabiat qo‘ynida o‘tkazilsa, u 40

holda talabalar yashil maysalar ustida doira shaklida bemalol joylashib olsalar ham bo‘ladi. O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishi bilan talabalarni shu davradan joy egallashlarini so‘raydi. So‘ngra talabalarning faoliyati rang-barang va hamisha har turli qiziq voqealar, hodisalar, vaziyatlarga boy ekanligi haqidagi qisqacha suhbat bilan mashg‘ulotni boshlaydi. Misol tariqasida o‘qituvchi, talabalar faoliyatida uchragan yoki uchraydigan vaziyatlardan biri to‘g‘risida gapirib beradi va shu vaziyatdan chiqish yo‘lini so‘raydi (yoki o‘qituvchi vaziyatniaytib, uning uchta yechimini ham aytadi va talabalardan uchta to‘g‘ri variantdan bittasini tanlashlarini va nima uchun shu variantni tanlaganliklari tushuntirib berishlarini so‘raydi. Shundan so‘ng o‘qituvchi va talabalar ni xohishlariga ko‘ra,uch kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi va ularga har bir kichik guruh a’zolari o‘z ish tajribalaridan kelib chiqqan holda, o‘quv va tarbiyaviy jarayonlarda o‘qituvchi va talabalar faoliyatida uchraydigan yoki uchragan biron bir muammoli vaziyatlarni eslashlari, ulardan eng qiziqarli, eng muammolisini tanlab, ularning yechimini (vaziyat, muammoni yechimi uch variantdan test yoki aniq bir javobdan iborat bo‘lishi mumkin) ham topib qo‘yish topshirig‘ini beradi. O‘qituvchi yordamida har bir kichik guruh navbati bilan o‘zlari tayyorlangan vaziyat yoki muammolarni boshqalarga og‘zaki bayon etadilar. Kichik guruhlar tomonidan aytilgan vaziyat yoki muammoni yechimini toppish uchun o‘qituvchi ularga aniq vaqt belgilab beradi. Berilgan vaqt ichida kichik guruh tanlagan vaziyat yoki muammo yana bir marotaba esga tushiriladi vaqolgan kichik guruhlar navbati bilan ushbu vaziyat va muammoga o‘z yechimlarini aytadilar. Barcha kichik guruhlar o‘zlari tanlagan javoblarn aytib bo‘lishgach vaziyat yoki muammoni o‘rtaga tashlagan kichik guruh fikrlariniumumlashtiradi. So‘ngra, ikkinchi guruh o‘rtaga tashlangan vaziyat yoki mummoni muhokamasiga o‘tiladi, shukabidavradagi guruhlar tomonidan o‘rtaga tashlagan vaziyat yoki mummolar muhokamasi o‘tkaziladi. 41

Mashg‘ulot oxirida o‘qituvchi talabalar vaguruhlar ishiga baho beradi va vaziyat yoki muammolarni yechimini topishda nimalarga ko‘proq etiborini qaratish kerkligito‘g‘risida tavsiyalar beradi, so‘ng mashg‘ulotni yakunlaydi. Izoh: ushbu texnologiyani o‘quv jarayonida tashkil etiladigan dars (amaliy yoki laboratoriya) mashg‘ulotlarida ham qo‘llash mumkin. Masalan, o‘quv predmeti bo‘yicha o‘zlashtirilgan mavzular yoki bo‘limlaridan talaba hayotiy faoliyatlarida uchraydigan muammoli vaziyatlar, shuningdek, darsda o‘tilayotgan mavzular ichidagi muammolarni yechimini topish bo‘yicha fikrlarni aniqlashda ushbu texnologiyaning qo‘llanilishi talabalar tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni yanada chuqurroq mustahkamlashlariga, ularni amaliyotda qo‘llashlarida yechimni to‘g‘ri topishlariga yordam beradi. “BLITS-SO‘ROV” USULI Usulning tavsifi. Ushbu usul talabalarni harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etishga, mantiqiy fikrlashga, o‘rganayotgan predmeti asosida xilma xil fikrlar, ma’lumotlar ichidan kerkligini tanlab olishni, shu bilan bir qatorda, o‘zgalar fikrini hurmat qilish ularga o‘z fikrini o‘tza olish hamda o‘z faoliyati, kunini rejalashtirib olishni o‘rgatishga qaratilgan. Usulning maqsadi: ushbu usul orqali talabalarga tarqatilgan qog‘zlarda ko‘rsatilgan harakatlar ketma-ketligini avval yakka tartibda mustaqil ravishda belgilash, kichik guruhlarda o‘z fikrini boshqalarga o‘tkaza olish yoki o‘z fikrida qolish, boshqalar bilan hamfikr bo‘la olish kabi ko‘nikmalarni shakllantirish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi. Ushbu usulbir necha bosqichda o‘tkaziladi:  o‘qituvchi talabalarga ushbu mashg‘ulot bir necha bosqichda o‘tkazilishi haqida tushuncha beradi. Har bir bosqichga mo‘ljallangan vazifalarni bajarishga aniq vaqt berilishi, tinglovchilar esa shu vaqtdan unumli foydalishlari kerakligi haqida ularni ogohlantiradi;  o‘qituvchi hamma talabalarga alohida-alohida tarqatma material beradi va ulardan ushbu materialni sinchklab o‘rganishlarini so‘raydi. 42

 o‘qituvchi tarqatma material mazmuni va bajariladigan vazifa (tarqatma materialda berilgan harakatlar ketma-ketliginito‘g‘ri belgilash, belgini qog‘ozda alohida ajratilgan bo‘limga raqamlar bilan qo‘yish kerakligi)ni ushuntiradi;  tarqatma materialda berilgan vazifa dastlab yakka tartibda bajarilishini ta’kidlaydi;  har bir talaba o‘zining shaxsiy fikri asosida tarqatma materialdagi “ yakka baho ” bo‘limiga berilganharakatlarning mantiqiy ketma-ketligini raqamlar bilan belgilab chiqadi;  talabalarning yakka tartibdagi ishlari tugagach,o‘qituvchi ulardan 3kishidan iborat kichik guruhlar talabalarning xohishlarigaqarab yokiraqamlar bo‘yicha tashkil etilishi mumkin;  kichik guruhlardagi talabalarning har bir o‘z qog‘ozidagi “ yakka baho ”bolimida belgilangan haeakatlar ketma-ketligi bilan bir-birlarini tanishtiradilar, keyin ular 3 kishidan uch xil bo‘lgan ketma-ketlikni birgalasib (bir- birlari bilan tortishib, bahslashib, birlariga ta’sir o‘tkazib, o‘z fikrlariga ishontirib) kelishgan holda, tarqatilgan qog‘ozdafi “ guruh bahosi ” bo‘limiga muqobil raqamlarini belgilab chiqadilar;  Barcha kichik guruhlar o‘z ishlarini tugatgach, o‘qituvchi harakatlar ketma-ketligi bo‘yicha to‘g‘ri javobni beradi, yani talabalardan ularga tarqatilgan qog‘ozlardagi “ to‘g‘ri javob ” bo‘imiga u tomonidan aytilgan harakatlar ketma-ketligi raqamlarini yozishni so‘raydi.  o‘qituvchi “ to‘g‘ri javob ” bo‘imida berilgan raqamlar bilan “ yakka baho ” “ guruh bahosi ” hamda bo‘imidagi raqamlarni solishtirish va kattasida-kichigini ayirish, ayirmalarni mos Hilda “ yakka xato ” va “ guruh xato ” bo‘imlariga yozishlarini so‘raydi;  o‘qituvchi yakka va guruh xatolarining umumiy soni bo‘yicha tushuncha beradi va ularni har birini alohida alohida sharhlab beradi;  o‘qituvchi mashg‘ulotni yakunlab, bazi guruhlarning mashg‘ulot mobaynidagi ish faoliyatlariga o‘z fikrini bildiradi va talabalar bilimini ilovadagi mezonlar asosida baholaydi yoki mos krlgan to‘g‘ri javoblar soniga qarab har bir talaba o‘z bahosini ilovada ko‘rsatilganidek aniqlaydi. 43

Izoh: misol tariqasida “Mustaqillik yillari” mavzusidagi blits-so‘rovning jadvalini keltirish mumkin (har bir o‘qituvchi o‘z predmeti bo‘yicha o‘tayotgan yoki avval o‘tgan mavzusi asosida yoki avval o‘tgan mavzusi asosida ushbu jadvaldan foydalanib blits-so‘rov tuzish mumkin). Blits-so‘ rov: “Mustaqillik yillari”Guruh a’zosi Guruh xatosi To‘g’ri javob Yakka xato Yakka baho Yillarning nomlanishi yillar 12 Ijtimoiy himoya yili 2007 1 Amir Temur yili 1996 17 Mustahkam oila 2012 11 Homiylar va shifokorlar yili 2006 2 Inson manfaatlari yili 1997 10 Sihat-salomatlik yili 2005 3 Oila yili 1998 16 Kichik beznis va hususiy tadbirkorlar yili 2011 9 Mehr-muruvvat yili 2004 4 Ayollar yili 1999 8 Obod mahalla yili 2003 15 Barkamol avlod yili 2010 5 Sog’lom avlod yili 2000 7 Qariyalarni qadrlash yili 2002 14 Xomiylar va shifokorlar yili 2009 6 Ona va bola yili 2001 13 Yoshlar yili 2008 8-10 ta to‘g’ri javob –“qoniqarli” 11-14 ta to‘g’ri javob –“yaxshi ” 15-17 ta to‘g’ri javob –“a’lo” «Blits-so‘rov» savollari savol-javob vaqtida to‘ldiriladi. № Savollar Javoblar 1. Fayl-arxiv deganda nimani tushunasiz? 2. Arxivatorlarning vazifasi nimadan iborat? 3. WinZip arxivatori ishchi oynasi qanday tuzilgan? 4. Arxiv fayl oddiy fayldan nimasi bilan farq qiladi? 44

5. WinZip arxivatori WinRAR arxivatoridan nimasi bilan farq qiladi? 6. WinRAR arxivatorining ishchi stoli asosiy elementlarini sanab bering. 7. Arxivatorlarning yana qanday funksiyalarini bilasiz? 8. Arxiv fayl oddiy fayldan nimasi bilan farq qiladi? FSMU TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning tavsifi. Ushbu texnologiyaning munozarali masalalarini hal etishda, bahs-munozaralar o‘tkazishda yoki o‘quv-seminari yakunida (talabalarning o‘quv mashg‘ulotlari hamda o‘tilgan mavzu va bo‘limlardagi ba’zi mavzular, muammolarga nisbatan fikrlarini bilish maqsadida ) yoki o‘quv rejasi asosida biror bir bo‘lim o‘rganilgach qo‘llanilishi mumkin. Chunki bu texnologiya (talabalarni o‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga,ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda o‘quvchi-talabalar tomonidan o‘quv jarayonida egallangan bilimlarini tahlil etishga va egallaganlik darajasini aniqlashga, baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish madaniyatiga o‘rgatadi. Texnologiyaning maqsadi. Ushbu texnologiya talabalarni tarqatilgan oddiy qog‘ozga o‘z fikrlarin aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarini bayon etishga yordam beradi. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi. - O‘qituvchi har bir talabalar texnologiyasining to‘rt bosqichi yozilgan qog‘oz varaqalarini tarqatadi va yakka tartibda ularni to‘ldirishni iltimos qiladi. Bu yerda: - F-fikringizni bayon eting; - S-fikringiz bayoniga sabab ko‘rsatining; - M-ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring; - U-fikringizni umumlashtiring. - O‘qituvchi talabalar bilan bahs mavzusi (yoki muammo) nibelgilab oladi; 45

- Yakka tartibdagi ish tugagach, talabalar kichik guruhlarga ajratiladi va o‘qituvchi kichik guruhlarga FSMU texnologiyasining to‘rt bosqichi yozilgan katta formatdagi qog‘ozlarni tarqatadi; - kichik guruhlarga har birlari yozgan qog‘ozlardagi fikr va dalilarni katta formatda umumlashtirgan holda to‘rt bosqich bo‘yicha yozishlarinitaklif etiladi; - O‘qituvchi kichik guruhlarning yozgan fikrlarini jamoa o‘rtasidahimoya qilishlarini so‘raydi; - Mashg‘ulot o‘qituvchi tomonidan muammo bo‘yicha bildirilgan fikrlarni umumlashtirish bilan yakunlanadi. Tarqatma materiallarning taxminiy nusxasi Katta hajmdagi fayllar bilan ishlash q anday muammolarga olib keladi? F (Fikringizni bayon eting). S (Fikringiz bayoniga biror sabab ko‘rsating). M (Ko‘rsatilgan sababga tushuntiruvchi misol keltiring). U (Fikringizni umumlashtiring). “SKARABEY” TEXNOLOGIYASI “Skarabey” interfaol texnologiya bo‘lib, talabalarda fikriy bog‘liqlik, mantiqiy fikrlash, xotiralarning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur texnologiyao‘quvchilarga mustaqil ravishda o‘z bilimlarining sifati va saviyasini xolisona baholashga, o‘rganilayotgan maxzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlashga zamin yaratadi. U ayni paytda turli g‘oyalarni ifodalash va ular orasidagi bog;liklarni aniqlashga ham xizmat qiladi. “Skarabey” texnologiyasi universal texnologiyalardan bo‘lib, undan o‘quv materiallarini talabalar tomonidan egallashning turli bosqichlarida ya’ni: -boshida- o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish sifatida (“Aqliy hujum”) uslubi; -mavzuni o‘rganish jarayonida- uning mohiyati, tuzilishi va mazmunini belgilash; mavzu mazmuni ichidagi asosiy qismlar, tushunchalar, aloqalar xarakterini aniqlash, mazmunni yanada chuqurroq o‘rganish, yangi jihatlarini ko‘rsatishda; 46

-oxirida-olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash maqsadida foydalanish mumkin. “Skarabey” texnologiyasi talabalar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u faoliyatining fikrlash, bilish xususiyatlari inobatga olgan holda ishlab chiqilgan. Texnologiya talabalar tajribasidan foydalashni ko‘zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish imkoniyatlariga ega. Mazkur texnologiyaning ayrim afzalliklari sifatida idrok qilish yengillashtiruvchi chizma shakllardan foydalanishni ko‘rsatish mumkin. “Skarabey” texnologiyasidan yakka holda, kichik guruhlar va jamoa bo‘lib ishlashlarida foydalanish mumkin. Ta’limdan tashqari mazkur uslub tarbiyaviy xarakterdagi: -o‘zgalar fikrini hyrmat qilish; -jamoa bilan ishlash mahorati; -faollik; -xushmuomalalik; -ishga ijodiy yondashish; -mavjud imkoniyatlarini tekshirish; -o‘z qobilyati va imkoniyatlarini tekshirish; -“men”ini ifodalash; -o‘z faoliyati natijalariga mas’ullik va qiziqish uyg‘otish kabi qator sifatlarini shakllantirish imkoniyatini ham beradi. “Skarabey” texnologiyasida uchraydigan asosiy tushunchalar Assotsiatsiya- mantiqiy bog‘liqlik bo‘lib, sezgi, tasavvur, idrok qilish, g‘oya va boshqalar orasida hosil qilinuvchi mantiqiy aloqadir. Ranjirllash (muayyan tartib)-ahamiyati,muhimligi, mazmuni darajasiga qarab tartiblash. “YELPIG‘ICH” TEXNOLOGIYASI. Bu texnologiya murakkab va ko‘ptarmoqli bo‘lib, muammoli mavzularni o‘rganishga qaratilgan. 47

Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha bir yo‘la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalaridan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik va kamchiliklari, foyda va zaralari belgilanadi. Bu interfaol texnologiya talabalarga tanqidiy, tahliliy va aniq mantiqiy fikrlashlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o‘z g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ixcham bayon etish, shuningdekuni himoya qilishga imkoniyat yaratadi. “Yelpig‘ich” texnologiyasi umumiy mavzuning ayrim tarmoqlarini muhokama qiluvchi kichik guruhlarning, har bir qatnashchining va umuman guruhning faol ishlashiga qaratilgan. “Yelpig‘ich” texnologiyasi mavzuni o‘rganishning turli bosqichlarida: -boshida-o‘z bilimlarini erkin faollashtirish; -mavzuni o‘rganish jarayonida-uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab yetish; -yakunlash bosqichida – olingan bilimlarni tartibga solishda qo‘llanilishi mumkin. “Yelpig‘ich” texnologiyasida uchraydigan asosiy tushunchalar: Aspekt (nuqtai nazar) bilan predmet, hodisa, tushuncha tekshiriladi. Afzallik -biror narsa bilan qiyoslashda ustunlik, imtiyoz. Fazilat – ijobiy sifat. Nuqson – nomukammalik, qoidalariga, mezonlarga nomuvofiqlik. Xulosa – muayyan bir fikrga, mantiqiy qoidalar bo‘yicha dalildan natijaga kelish. Ta’limdan tashqari “Yelpig‘ich” texnologiyasi tarbiyaviy xarakterdagi: -jamoa, guruhlarda ishlash mahorati; -muammolar, vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilishmahorati; -murosali qarorlarni topa olish mahorati; -o‘zgalar fikrini hurmat qilish; - xushmuomalalik; - ishga ijodiy yondashish -faollik; 48

-muammoga diqqatni jamlay lish mahorati kabi qator sifatlarni shakllantirish imkonini ham beradi. “MULOQAT” TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning tavsifi. Ushbu texnologiya talabalarning dars jarayonida mustaqil fikrlashiga, o‘z fikrlarini erkin bayon etishiga hamda ularda bahslashish madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan bo‘lib, odatda, bundaymashg‘ulot talabalarning kichik guruhlarga ajratgan holda o‘tkaziladi. Texnologiyaning maqsadi. Tanlangan mavzu, muammo asosida talabalarning fikrlarini hamda ushbu mavzuga bo‘lgan munosabatlarni aniqlash, mustaqil holda umumiy bir fikrga kelishlari va to‘g‘ri xulosa chiqarishlariga yordam berish, erkin holda bahslashishlariga sharoit yaratish, muloqatga kirishish va muloqat qila olishga o‘rgatish. Texnologiyaning qo‘llanilishi. Amaliy, laboratoriya, fakultativ mashg‘uloylarda va darsdan tashqari vaqtda o‘tkaziladigan tarbiyaviy soatlarda qo‘llanishi mumkin bo‘lib, mashg‘ulot jamoa va kichik guruh shaklida o‘quv auditoriyasida yoki tabiat qo‘ynida o‘tkaxilishi mumkin. Mashg‘ulotda foydalaniladigan vositalar: Vatman qog‘oz, flomaster, markerlar. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: -o‘qituvchi mashg‘ulotni boshlashdan avval talabalarning muloqot, bahs- munozarani o‘tkazishga qo‘yilgan talablar, qoidalar bilan tanishtiradi, so‘ngra ushbu darsning bosqichma-bosqich o‘tkazilishi tushuntiriladi; - o‘qituvchi talabalarni mavzu yo‘nalishlar bo‘yicha guruhlarga ajratadi; - har bir kichik guruh jamoasi o‘z yo‘nalishi bo‘yicha tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi: boshqa kichik guruhlar bilan muloqotga kirisha olishi uchun yo‘nalishi bo‘yicha turli materiallar, ko‘rgazmali qurollar, turli rivoyat olim va mutafakkirlarning fikrlari va sh.k. kabilarni tayyorlaydi; - kichik guruhlar o‘rtasida asosiy mavzu va uning yo‘nalishlari bo‘yicha muloqot boshlanadi; 49

- o‘qituvchi guruhlarning fikrlarini maqsadli yo‘naltirib boradi va asosiy mavzu kichik guruhlar tomonidan yoritilgach, u aytilgan fikrlarga o‘zining munosabatinibildirgan holda muloqotni yakunlatdi. Texnologiyaning o‘tkazilish algoritmi: 1-bosqich. O‘qituvchi mashg‘ulotni muloqotning mavzusini aniqlashdan boshlaydi. Masalan, “Siz qaysi madaniyat tarafdorisiz: Sharq yoki Ovro‘pa. Shu mavzuni o‘rtaga tashlab talabalardan Sharq madaniyati Yevropa madaniyati tarafdorlarini (kiyinish, muomala qilish, munosabat o‘rnatishva h.k. ) aniqlab oladi. Ularni shu tartibda guruhlarga ajratadi ularga tayyorgalik ko‘rishlari uchun sharoit hamda imkoniyatga qarab vaqt belgilaydi. 2-bosqich. Har bir kichik guruhdagi talabalar o‘z mavzulari asosida kerakli materiallar (dalillar, misollar, aniq fikrlar, o‘z fikrlarini tasdiqlovchi ko‘rgazmali materiallar, imkon bo‘lsa, videofilm, maqollar, mutafakkir vaolimlarning so‘zlari va boshqalar)ni tayyorlaydilar. Kichik guruhdan bir kishini himoya uchun tanlaydilar, olganlar esa o‘z fikrlarini qo‘shimcha kishilarni mumkin. 3-bosqich. Kichik guruhlar himoyaga tayyor bo‘lgach, o‘qituvchi kichik guruhlarning biriga himoya uchun so‘z beradi (himoyaga chiqish ixtiyoriy ravishda bo‘lishi mumkin). Kichik guruh vakili so‘zini tugatgach, jamoaning qolgan a’zolari o‘z fikrlari bilan qo‘shimcha qilishlari mumkin. 4-bosqich. Mashg‘ulotning 3-bosqichidagi kabi bu bosqichda ham o‘qituvchi navbatdagi guruh vakiliga himoya uchun so‘z beradi. Ikkinchi kichik guruh ham birinchi kichik guruh kabi o‘z mavzusi bo‘yicha himoya qiladi. Himoya tugatgach, o‘qituvchi mashg‘ulotning keying bosqichiga o‘tadi. Izoh: Har ikkala kichik guruhning himoyasi vaqtida o‘qituvchi iloji boricha ularga halaqit bermaslikka, o‘z fikr-mulohazasini bildirmaslikka, savol bermaslikka harakat qiladi. Hech qaysi kichik guruhga yon bosmagan holda muloqotni o‘tkazishga qo‘yilgan talab, qoidalarini to‘liq ajratishiga erishishga harakat qiladi. Bu bosqichda asosan, ikki kichik guruh erkin, mustaqil faoliyat ko‘rsatishlari kerak bo‘ladi. 50

5-bosqich. Kichik guruhlar bir-birlariga savollar berishni boshlaydilar. Kichik guruhlar tomonidan beriladigan savollar, ularning himoyasi vaqtida aytilgan dalilar, misollar, fikrlarni yanada oydinlashtirish maqsadida o‘z guruhlarining fikrlarni yanada ta’kidlab, isbotlab, qolganalrini ham shu fikrga qo‘shilishlariga da’vat qilish uchun berilishi mumkin. Talaba lar erkin holda o‘zlarining chiqishlari bilan barchaga ta’sir ko‘rsatishga, o‘z kirlarini maqullashga harakat qiladilar. O‘qituvchi bunday holatga sharoit, imkoniyat yaratgan holda bahs-munozarani samimiylik bilan boshqaradi. 6-bosqich O‘qituvchi har ikkala tomonning savollari, fikrlari, ma’qullaydigan so‘zlari tugagach, ular tomonidan aytilgan fikrlarni umumlashtiradi va o‘zining bu masala haqidagi fikr-mulohazasini bayon qiladi. Kichik guruh ishtirokchilari tomonidan tushgan savollarga kerakli javobni berishga harakat qiladi. Mashg‘ulot oxirida o‘qituvchi har ikkala guruhning mashg‘ulot jarayonidagi faoliyatlarini tahlil etib, ularga minnatdorchilik bildiradi va mashg‘ulotni yakunlaydi Ushbu maashg‘ulotning davomiyligi sharoitga qarab belgilanadi KBI (KUZATISH, BAHSLASHISH, ISHONTIRISH) TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning maqsadi: talabalarni hayotga faol o‘rninitopishlarini, peshqadamlik va sardorliksifatlarini, jamoada ishlash ko‘nikmalarini, shuningdek, o‘zgalar fikrini xurmat qilgan holda dalil keltira olish, asoslash, ishontirish, munozara olibborish mahoratilarini hamda murosaga kelish,izlanish qobilyatlarini shakllantirish va rivojlantirish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: Bu texnologiya qo‘llaniladigan mashg‘ulot talabalardan oldindan bo‘ladigan tayyorgarlikni talab qiladi. Mashg‘ulot mavzusi talabalar auditoriyasiga oldindan ma’lum qilinadi, vazufalarni bajarish uchun tayyorlanishgaberiladigananiq vaqt, mavzu mazmuni, uning murakkabligi va darajasiga qarab belgilanadi. Ushbu mashg‘ulot bahs-munozara uslubiga asoslangan bo‘lib,o‘zining aniq o‘tkazilish vaqti va tatibiga egadir. O‘qituvchi dastlab talabalarni mashg‘ulot 51

o‘tkazish tartib-qoidalari bilan tanishtiradi va ularni kichik guruhlarga ajratadi. Misol tariqasida, “Shaxs va madaniy axloq” mavzusidagi mashg‘ulotni o‘tkazish tartibini ko‘rib chiqamiz. Mashg‘ulotning boshida talabalar muhokama qilishlari uchun bir necha savollar oladilar. Masalan: -Madaniyat nima? -Axloqiy madaniyat nima? -shaxsiy sifati ko‘rinishida axloq-odobning o‘rni qanday? -Qandatqilib madaniyatli bo‘lish mumkin? Kichik guruh qatnashchilari o‘z xohishlari bo‘yicha bittadan savol tanlab oladilar va so‘zga chiqishga tayyorlanadilar. Ular o‘zlari tanlagan savol yuzasidan o‘z tushunchalari, mavzuga bo‘lgan yndashuvlari, munosabatlarihamda ushbu savollarga javoblarini berishda o‘zlarining egallagan holatlari qanchalik to‘g‘ri ekanligiga chiqishlari orqali talabalarni ishontirishga harakat qiladilar. O‘qituvchi ko‘rsatmasiga binoan, boshqa kichik guruhqatnashchilari aytilgan fikr va so‘zga chiqqan talabalarni agallagan holatlariga qarshi fikrlar aytadi, ya’ni so‘zga chiqqan kichik guruh tanlagan yo‘lni rad etadilar va shu orqali ularni bahs-munozara, tortishuvga undaydilar. Bahs-munozara yakunida har bir so‘zga chiqqan kichik guruh boshqa kichik guruh azolarini o‘zlarining tortishuvdagi fikrlari, tanlagan holatlari, dalil va isbotlari qanchalik to‘g‘ri ekanligiga ularniishontira olishlari va o‘z tomonlariga og‘dira olishlari, ilojibo‘lsa ularni o‘z guruhlariga qo‘sha olishlari kerak. Mashg‘ulotning oxirgi bosqichiga o‘qituvchi yakun yasaydi va bahs- munozara bo‘yicha o‘z fikrini bildiradi. KBI texnologiyasi bir qancha variantda o‘tkazilishi mumkin. Masalan, tinglovchilardan (o‘z xohishlariga qarab) tashabbuskorlar guruhini tuzib olish mumkin va bu guruh bahs-munozara davomida aytilgan qiziqarli fikrlar, dalillar, asosiy tushunchlar, vaziyatdan chiquvchi holatlar, qiziqarli javoblar, mulohaza, takliflar va boshqalarni o‘quv xonasining taxtasiga yoki vatmanga yozib boradi. Tashabbuskorlar guruhining vazifalari qatoriga: bahs-munozarani 52

borishininazorat qilish, qatnashchilarni faollashtirish, kerak bo‘lsa, ba’zilarga alohida tanbeh va tilaklar bildirishni ham kiritish mumkin. Bunday tashabbuskorlar guruhi auditoriyasida bir-biriga o‘xshash fikrlar bildirilishi, guruhlarni faollashtiradi, ularni erkin holatda o‘z fikrlarini aytishlariga kerakli muhit va sharoitni yaratadi. Shuningdek bu guruh mashg‘ulotning xulosa qismida ham ishtirok etib guruhlarning tanlangan holatlari, bildirgan fikrlariva tortishuvlariga o‘z munosabatlarini bildirishlari mumkin. Bahs-munozara tashkil etish uchun quyidagi savollardan foydalanish mumkin: -jamoat transporidagi madaniyat odobi; -ta’lim muassasi (dars jarayoni, tanaffus vaqti)dagi madaniyat odobi; -stol atrofidagi (ovqatlanish, suhbat, uchrashuv) madaniyat odobi; -oiladagi madaniyat odobi; -jamoadagi madaniyat odobi; -jamoat joylardagi madaniyat odobi; -yoshlarning madaniyat odobi; -so‘zlashish (telefonda, suhbatda, uchrashuv) madaniyati; -an’analr va madaniyat; -salomlashish odobi va boshqalar. Yuqoridagi bahs-munozalarnio‘tkazish mavzulari odob-axloq madaniyat yo‘nalishida (masalan, “Mening hayotda tutgan o‘rnim”, “Odob-axloqli, madaniyatli bo‘lishim uchun nima qilishim kerak?” va sh.q.k.) bo‘lgani maqsadga muvofiq, chunki bu mavzular yoshlarni ko‘proq qiziqtiradi. YOZMA BAHS (DEBAT)LAR USLIBI Uslubning maqsadi: talabalarga o‘quv xonasidagi tengdoshlari bilan birgalikda shu oila jamoatchilik fikrini to‘lqinlantirayotgan mavzularda muloqatlar rejalashtirish imkonini berish. Uslib talabalarning berilgan mavzu sohasidagi bilimlarini chuqurlashtirish sharoitini yaratish, munozara madaniyatini o‘rgatish va fikrini asoslash qobilyatini rivojlantirish. 53

Bu uslubdan foydalanishda o‘qituvchi talabalarni baholash uchun asos xizmatini o‘tovchi ajoyib materialga ega bo‘ladi. Yozma bahslar uslubiyoti bunday muloqatlarni o‘quv xonasidagi barcha talabalar ishtirokida yozma shaklida o‘tkazish imkonini beradi. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: Talabalar bahs mavzusi bo‘lishi kerak bo‘lgan mavzu bilan uy (yoki oldin o‘tkazilganmashg‘ulotlar)da tanishadilar. Bahs arafasida o‘qituvchi bo‘lajak mavzu to‘g‘risida o‘quvchilarga axborot berar ekan, bahslar qay tarzda o‘tishini qisqacha tushuntiradi (bu, albatta,bahslarbirinchi marta o‘tkazilayotganbo‘lsa, juda muhimdir). Rahbar guruh talabalarni ikkiga ajratadi va ularni o‘quv xonasining ikki tomoniga qator qo‘yilgan stollartonigao‘tkazadi va har bir guruh qatnashchilari qaysi nuqtai nazarni himoya qilishlarini belgilaydi (masalan, 1-guruh-ijobiy holatjoriy qilinishi tarofdorlari, guruh-bunga qarshilari). Shundan so‘ng, rahbar talabalarni juftlaydi, har bir juftda qarama – qarshi qarashlar tarafdorlari bo‘lishi kerak. Juftlarni tartib raqami yoki alifbo harflari bilan belgilaymiz. Agar o‘quv xonasida talabalar soni toq bo‘lsa, o‘qituvchi munozaraga yrtishmaydigan sherik huquqida qatnashishi mumkin. O‘qituvchi 1- guruh talabalariga (keltirilgan misolda –ijobiy holatni joriy qilishtarafdorlari) har bir juft sanasi (ramzi) bilan belgilangan katak qog‘oz varaqlarini tarqatadi. Talaba lar o‘quv xonasining ikki tomonida o‘tirib, juftma-juft yozma muloqatni boshlaydilar. 1-guruh talabalariga o‘zlari maqullayotgan nuqtai nazar foydasiga bitta ochiq dalilni shakllantirish uchun 5 daqiqa vaqt beriladi. Ular bu dalilni qog‘oz varag‘iga puxta tahrir qilingan paragraph shaklida yozadilar. Bu vaqtda 2-guruh talabalari o‘zlari bahs jarayonida bayon etishlari mumkin boo‘lgan nuqtai nazarlarini isbotlashlari mumkin. Yozilgan varaqlar qarshi guruhdagi sheriklarga (ijobiy holatning joriy qilinishiga qarshi chiquvchilarga) beriladi. Ularga juft bo‘yicha sheriklarining dalillariga qarshi javob toppish va yozish uchun hamda o‘z qarshi dalillarini bayon qilishlari uchun 8 daqiqa vaqt ajratiladi. 54

Dalillar almashishning bunday tartibi 2-3 marta takrorlanadi, bunda har bir talaba sherigining dalil-isbotiga javob qaytarishi va o‘zining aks dalilini keltirishi shart. Talaba larning bilimlarini aniqlash uchun 3-4 raund yetarlidir. Oxirgi raundda talabalarga yakuniy paragrafni yozish imkoni beriladi. Shundan so‘ng, yozma ish yig‘ib olinadi. Bahslarga yakun chiqarishning yaxshi shakli – ikkala tomonga qaratilgan savoldir: “Qarshi tomonning eng yaxshi dalili – isbotlari qaysilar bo‘ldi?” O‘qituvchi ishni yakkama-yakka yoki jufti bo‘yicha baholashi mumkin. Agar o‘qituvchi yozma ishni baholashni rejalashtirgan bo‘lsa, u haquda talabalarni darsning boshidayoq ogohlantirishi kerak. Ta’lim muassalarning mashg‘ulotlarida yozma bahslar usulidan foydalanish mobaynida quyidagi jadval ko‘ rinishida keltirilgan tarqatma materialdan foydalanish mumkin: Bahs mavzusi HA Javob Dalil keltirmoq YO‘Q Javob Dalil keltirmoq HA Javob Dalil keltirmoq YO‘Q Javob Dalil keltirmoq HA Javob Dalil keltirmoq YO‘Q Javob Dalil keltirmoq HA Javob Dalil keltirmoq YO‘Q Javob Dalil keltirmoq “MUNOSABAT” TEXNOLOGIYASI 55

(“Murabbiy va jamoa” mavzusi misolida) Umumiy tushuncha: Mashg‘ulot boshida o‘qituvchi talabalarni mashg‘ulotni o‘tkazish tartib- qoidalari va unga qo‘yilgan talablar bilan tanishtiradi va “Yaxshi tashkil qilingan tarbiya, har bir insonni hayotning asosiy uchta taomiliga – fuqarolik, ishchi-xodim, oilaparvar bo‘lishiga yayyorlaydi” degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. So‘ngra o‘qituvchi talabalar orasida “Aqliy hujum” o‘tkazadi. “Aqliy hujum”ni o‘tkazish vaqtida talabalar yuqoridagi fikrda keltirilgan shaxsning uchta omili bo‘yicha o‘z fikrlarini erkin va faol bayon eta boshlaydilar. O‘qituvchi bu fikrlarni o‘quv xonasi taxtasiga yoki unga ilingan vatman qogo‘ oziga yozib boradi: Fuqaro Ishchi-xodim Oilaparvar Mashg‘ulotning ushbu bosqichi tugagach, o‘qituvchi talabalarni kichik guruhlarga ajralishlarini taklif qiladi. So‘ngra o‘qituvchi kichik guruhlarga vatman qogo‘oziga yozilgan chizma topshiriqlarni tarqatadi (yoki guruhlardan bittadan vakil ularni anlab olishini so‘rzaydi) hamda qo‘yilgan vazifalarni bajarish, vatman qogo‘ozlardagi bo‘sh maydonlarni qanday to‘ldirish kerakligi haqida tushuncha beradi. So‘ngra talabalarni vatman qog‘ozning yuqori qismigayozilganasosiy mavzudan kelib chiqqan holda hayotiy faoliyatlaridauchrashi mumkin bo‘lgan muammolardan birini tanlab, tarqatma materialning ,, Muammo” bo‘limiga yozadilar va u asosida qolgan vazifalatni bajaradilar. Har bir kichik guruh quyidagi ko‘rinishdagi tarqatma materiallar bilan ishlaydilar: Murabbiy jamoani bo‘ysundiradi Muammo Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni hal qilish variantlari Sizning xulosangiz Murabbiy jamoaga bo‘ ysunadi Muammo Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni hal qilish variantlari Sizning xulosangiz 56

Murabbiy jamoa bilan hamkorlikda Muammo Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni hal qilish variantlari Sizning xulosangiz Kichik guruhlar pedagogik jarayonda uchraydigan muammolardan birini tanlaydigan ishtirokchilari bilan birgalikda muammoni muhokama qiladilar materialning 1-ustuniga kartochkaga mavzuga mos kelib chiqadigan muammolarini yozadilar. Keyin o‘qituvchi berilgan muammoni birgalikda muhokama qilish va qo‘yilgan vazifalarni qilish usullarini aniqlash uchun ishchi qog‘ozlarini boshqa kichik guruhlarga beradi. Har bir kichik guruh o‘z jamoasi bilan birgalikda muammoni muhokam qilib, ularni hal qilish yo‘llarini aniqlaydi. Har bir keying kichik guruh o‘z variantidagi natijalarni vatman qog‘ozidagi tegishli ustunlarga yozib boradi. Tarqatilgan ishchi qog‘ozlar kichik guruhlarni navbatma-navbat aylanib, dastlabki kichik guruhiga yetib kelgach, talabalar boshqa guruh a’zolarining fikrlari bilan tanishadilar va ularni muhokama qilib, muammoni hal etish bo‘yicha yozilgan fikrlardan eng yaxshi fikrni tanlab oladilar. Qo‘yilgan muammoni qanday yechilganligiga o‘z munosabatlarini bildiradilar hamda muammoni hal qilish uchun variant sifatida o‘z fikrlarini taklif etadilar. Mashg‘ulotning keying bosqichida kichik guruhlar o‘z ishlarini himoya qiladilar, ish jarayonidagi yutuq va kamchiliklarni, ijobiy va salbiy holatlarni muhokama qilib, o‘qituvchi bilan hamkorlikda mashg‘ulotga yakun yasaydilar. O‘quv jarayonida ,,Munosabat” texnologiyasidan foydalanib, o‘rganilayotgan fanda turli muammolarni hal etishga, ularning kelib chiqish sabablari va bartaraf etish yo‘llarini topishga, o‘quvchilarni esa mustaqil izlanishga, fikrlashga, o‘z fikrlarini isbotlash hamda turli vaziyatlardan chiqishga o‘rgatishda ,,Muammoli vaziyat” shaklini qo‘llash mumkin. ,,Muammoli vaziyat” 57

Vaziyat turi Vaziyatning sabablari Vaziyatdan chiqib ketish sabablari Intizomning yo‘qligi darsga qiziqmaslik; darsga kech kelish; tarbiyasizlik; darsga tayyormaslik; darsni buzish; o‘qituvchining auditoriyani boshqara olmasligi. O‘qituvchining yakkama- yakka yondashuvi, kasbiy darajasi, talaba ning oilaviy sharoitini o‘rganishi; Tushuntira bilishi va boshqalar. ,,IMAK” ( ISHONTIRISH MAKTABI ) TEXNOLOGIYASI Texnologiyaning maqsadi: talaba(yoki o‘quvchi )larning ishontirish ( dalillartopish va ularni asoslashni bilish ) va boshqara olish malakasini hamda tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantirish , shuningdek, jamoada va turli xil vaziyatlarda o‘zini tuta olishga o‘rgatish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: O‘quv jarayoni boshlanishida o‘qituvchi talaba ( yoki o‘quvchi )larni mashg‘ulotni o‘tkazish tartib-qoidalari bilan tanishtiradi. Talaba (yoki o‘quvchi )dan biri mashg‘ulot shartlariga binoan xonadan chiqadi. Qolgan ishtirokchilar esa o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi ziddiyatni nazarda tutuvchi muammoli holatni o‘ylab chiqadilar, muhokama qiladilar va tayyorlaydilar. Boshqacha aytganda, muammoli holatni rollarga bo‘lingan holda ijro etishga tayyorgarlik ko‘radilar. Masalan, talabalar muhim o‘quv mashg‘ulotiga tayyorgarlik ko‘rib kelganlar, ularning hammasi mashg‘ulotda ishtirok etishga tayyor va qiziqish katta, lekin ta’lim muassasi rahbariyati mashg‘ulot o‘rniga barcha talaba ( yoki o‘quvchi )larni hovli va bog‘larni tozalash, tartibga keltirish yoki ta’lim o‘tkazilayotgan tadbirni to‘ldirish uchun borishga ko‘rsatma berishi mumkin. Guruh murabbiysi ( yoki dekan muovini, o‘quv bo‘limining mudiri ) rolidagi tinglovchi ushbu ijro etilayotgan sahna ko‘rinishida o‘zining tashkilotchilik qobiliyati, ishontira olish malakasi, holatni nazorat qilib turishi, turli vaziyatlar va sharoitlarda o‘zini tuta bilishi, boshqara olishi, mazkur holatdan tarbiyaviy 58

usullardan foydalangan holda vaziyatning, ziddiyatning ijibiy yechimiga erish olishini namoyish eta olishi kerak. Ya’ni talabalarni o‘z fikriga ishontira olishi zarur, aks holda ular o‘qituvchiga o‘z ta’sirlarini ko‘rsatishlari mumkin. Mashg‘ulotning keying bosqichida o‘qituvchi guruh bilan birgalikda murabbiy (yoki dekan muovini, o‘quv bo‘limining mudiri)ning o‘zini tutishi, o‘z fikriga qay darajada ishontira olishi, uning madaniyati va harakatlaridagi ijobiy va salbiy tomonlarini muhokama qiladi, berilgan muammoli holatdan chiqishning qulay usullarini aniqlaydi, shunigdek, uchrab turishi mumkin bo‘lgan muammoli holatlar va ularni yechish usullarini bashorat qiladi. Mashg‘ulotning oxirida o‘quvchilar “Murabbiyning tashkilotchilik qobilyati” mavzusida mustaqil o‘qish uchun tarqatma materiallar oladilar. Izoh: Ushbu mashg‘ulotning 1-yarmida videokamera yordamida mashg‘ulotni to‘liq, yani talabalarning sahnalashtirilgan muammolarini ko‘rsatishlari va uni jamoa bilan yechishda murabbiyning hatti-harakatlari, qo‘llagan usullarini hammasi videokassetaga tushiriladi. Mashg‘ulotning 2- yarmida videokasseta televizor (yoki kompyuter) orqali namoyish etiladi. Videolavhani tomosha qilish mobaynida uning mazmuni jamoaviy muhokama etilishi mumkin. Bunday tahlil har bir qatnashchining o‘zini ko‘ra bilishi, kerakli xulosa chiqara olishiga katta yordam beradi. “SAN” TEXNOLOGIYASI (uchlik- samarali, axloqiy, nazokatli) Texnologiyaning maqsadi: talabalarda yakka, jamoaviy guruh bilan ishlash, ijodiy va tashkilotchilik faoliyati ko‘nikmalarini ishga ma’suliyat bilan yondashuvni shakllantirish, bezash ishlari ko‘nikmalarini rivojlantirish. Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi: talabalar auditoriyasini o‘tkaziladigan mashg‘ulotning tartib-qoidalari bilan tanishtiradi va talabalarni 3 kishidan iborat kichik guruhlarga ajralishlarini iltimos qiladi; 59

Kichik guruhlarda talabalar quyidagi rollarga bo‘linadi, rassom, adabiy muharrir, dizayner (bezakchi). Keyin har bir guruh vakili o‘qituvchi stolidan topshiriqlar yozilgan kartokchilar ichidan bittasini tanlab oladi. Topshiriqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: -devorni gazeta (biron mavzuga, bayramga yoki yubileyga bag‘ishlangan yoki hazil mutoyibali, satiric yoki o‘uv fani guruh faoliyatiga bag‘ishlangan yoki moniyoring ekrani kabi) eskizini tayyorlash; -bayram (yoki biror-bir tadbir)ga chorlovchi afishaning (masalan, e’lon, tashviqot, taklifnoma) eskizini tayyorlash; -turli tadbirlar (masalan, bayram)ga bag‘ishlangan taklifnoma, pattalarning eskizi va maketini tayyorlash; -biror tadbir o‘tkaziladigan joyini bezatish eskizlarini tayyorlash; -ikebana tayyorlash. Kichik guruhlarga topshiriqni bajarib taqdimot qilishlari uchun tayyorlanishlariga 30 daqiqa vaqt beriladi. Tayyorgarlik vaqti tugagach taqdimot boshlanadi. Taqdimot vaqtida guruhlar o‘zlari tayyorlagan eskiz maketlari bilan barchani tanishtiradilar, namoyish etadilar va asoslaydilar, jamoaviy ijodiy faoliyatdagi o‘z variantlarini himoya qiladilar. Taqdimot tugagach umumiy muhokama boshlanadi. Muhokama jarayonida talabalar bezatilgan, tayyorlangan ishlariga tegishli talablarni aniqlaydilar, o‘qituvchining o‘zi yoki alohida tuzilgan ijodiy guruh esa talabalar tomonidan bildirilgan fikr va takliflarni maxsus xona taxtasiga yoki vatman qog‘oziga yozib boradi. Mashg‘ulot oxirida o‘qituvchi talabalarga yuqori berilgan turli topshiriqlar bo‘yicha bir necha namunaviy eskizlarlardan tarqatadi. 60

II.2. INFORMATIKA FANINI O‘QITISHDA INNOVATSION ISHLANMALAR YARATISH TEXNOLOGIYASI . Oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirligi Hay ’ atining 2010 yil 17 aprel 3/1- sonli qarori hamda Oliy va o ‘ rta maxsus ta ’ lim vazirining 2010 yil 28 apreldagi 164- sonli buyrug ‘ iga muvofiq Toshkent davlat iqtisodiyot unversitetida 2010 yil 10-14 may kunlari “ Oliy o ‘ quv yurtida ta ’ lim texnologiyasini loyihalashtirish , rejalashtirish va amalga oshirish ” mavzusidagi o ‘ quv seminari tashkil etildi . Bu seminarda ta ’ lim jarayonini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish , uning hozirgi kundagi dolzarbligi , ta ’ lim jarayonida tutgan o ‘ rni , samarasi , afzalliklari haqida seminar - trening bo ‘ lib o ‘ tdi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Iste’dod” jamg‘armasining masofali o ‘ qitish markazi ham o‘z faoliyati davomida ta’lim muassasalari professor-o‘qituvchilariga “Innovatsion texnologiyalar”, “Axborot texnologiyalar va masofali o‘qitish”, “Yuksak manaviyatli barkamol shaxs” hamda “Barkamol avlodga yo‘naltirilgan tarbiya texnologiyasi” maxsus kurslari o‘tishmoqda. Hozirgi kunda barcha ta’lim muassasalarida innovatsion texnologiyalardan foydalanib, o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish, kafolatli natijaga erishish, o‘quv mashg‘ulotlarida qaytar aloqaga tayanish, ta’lim sifati va mazmunini, samaradorligini oshirish davr talabidir. Ta’lim sohasidagi ta’lim beruvchi har bir o ‘ quv mashg ‘ ulotini yaxlit holatda ko‘ra bilishi va uni tasavvur etish uchun o ‘ quv mashg ‘ ulot jarayonlari loyhalashtirilib olinishi kerak. O‘quv mashg‘ulotlarni interaktiv metodlardan foydalanib tashkil etish, innovatsion ko‘rgazmali ishlanmalardan foydalanish talaba-o‘quvchilardagi bilim va ko‘nikmalarni, fikrlash qobiliyatlarini, hozirjavoblilik darajalarini o‘sishiga imkon yaratadi. O‘qituvchi tomonidan o‘quv mashg‘ulotining rejalashtirilish ko‘zlangan maqsadga va kafolotli natijaga erishishga zamin yaratadi. Ta’lim berish jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyati bos q ichlarining ketma-ketligi va mazmuni h amda ularda qo‘ llaniladigan vositalar t exnologik xaritada o‘z aksini topadi[27] . 61

Informatika fanining ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida interaktiv metodlarni to‘g‘ri tanlash va undan to‘g‘ri foydalanish o‘tilayotgan mavzuning mazmun-mohiyatini to‘liq ochib berishga xizmat qiladi. Natijada ta’lim beruvchi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishadi, hamda kelgusidagi ishlarni rejalashtiradi, ya’ni o‘tilgan mashg‘ulotni tahlil qiladi va o‘zgarishlar kiritishni belgilab oladi. O‘quv jarayoni maqsad va vazifaga, mazmunga, amalga oshirish texnologiyasiga, kutiladigan natijalarga va kelgusidagi rejalarga bog‘liqdir. Ta’lim berish jarayonida metodning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha to‘la axborot beriladi. Shu sababli, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan: ijobiy, salbiy tomonlari, afzalliklari va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. Bu interaktiv metodlar tanqidiy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o‘z g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ko‘rgazmali, didaktik ishlanmalar o‘quvchi-talabalarning muammoli vaziyatlarni hal qilishga bo‘lgan fikrlash qobiliyatini o‘stirishga xizmat qiladi[26]. Biz quyida Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ko‘rgazmali, didaktik ishlanmalar yordamida o‘quvchi-talabalarga dars berishning namunaviy ko‘rinishini keltirmoqdamiz. Informatika va axborot texnologiyalar fanida “Internet-global kompyuter tarmog‘i . ” mavzusini talabalarga jonli va qiziqali, mulohazalarga boy qilib o‘tish hozirgi kunning talabi hisoblanadi. Ushbu innovatsion ko‘rgazmali, didaktik ishlanmada mavzuning bayoni, o‘yinlar, test savollari o‘z aksini topgan. Innovatsion ko‘rgazmali-didaktik ishlanma MS Power Point dasturida tayyorlangan. Ishlanma o‘zining yaxshi tartibda tuzilgani bilan talabani zerktirib qo‘ymaydi. Talabani mulohaza yuritishga majbur qiladi, mavzuni mukammal o‘rganishga imkon yaratadi hamda o‘qituvchi (ta’lim beruvchi)ning kafolatli natijaga erishishiga sababchi bo‘ladi. 62

Ma’ruzani olib borish texnologiyasi Talabalar soni: 20-50ta Vaqti: 4 soat . O‘ q uv mash g‘ ulotining shakli Ma’ruza – anjuman Ma’ruza rejasi 1. Internet tarmog‘ining vujudga kelish tarixi va Internet ning asosiy tushunchalari. 2. Internet da saqlanadigan fayllar turlari. 3. Internet arxitekturasi va Inetrnet sonli manzillari. 4. Elektron pochta imkoniyatlari va Elektron pochta dasturlari . 5. Elektron pochta manzillari O‘quv mashg‘ulotining maqsadi INTERNET – global kompyuter tarmog‘i haqida ma’lumot berish. Ushbu mavzu bo‘yicha talabalar bilimini nazariy jihatdan oshirish. Pedagogik vazifalar: O‘quv faoliyati natijalari: Internet tarmog‘ining vujudga kelish tarixi va Internet ning asosiy tushunchalari haqida ma’lumot beradi. Internet tarmog‘ining vujudga kelish tarixini va Internet ning asosiy tushunchalarini bilib oladi. Internet da saqlanadigan fayllar turlari tushuntiradi . Internet da saqlanadigan fayllar turlarini o‘rganadi . Internet arxitekturasini va sonli manzillarni tushuntiradi. Internet arxitekturasini va sonli manzillarni biladi. Elektron pochta imkoniyatlarini va dasturlarini tushuntirish. Elektron pochta imkoniyatlarini va dasturlarini bilib oladilar. Elektron pochtaning afzalliklari va undagi muammolarni haqida ma’lumot berish . Elektron pochtaning afzalliklari va kamchiliklari haqida ma’lumot bera oladilar . O‘qitish vositalari Ma’ruza matni, lazerli proyektor, komp’yuter texnologiyasi, ma’ruzachilar tomonidan tayyorlangan k o‘ rgazmalar. O‘qitish shakli Kollektiv ish O‘qitish shart-sharoitlari Texnik vositalar bilan ta’minlangan, o‘q itish usullarini qo‘ llash mumkin b o‘ lgan o‘q uv xona. Monitoring va baxolash Kuzatish, og‘zaki nazorat, yozma nazorat, test savol-javobli so‘rov, o‘quv topshiriq. 63

2.1-rasm. 2.2.-rasm. O‘qituvchi mavzuni bayonida dars mashg`ulotini boshlasa, kompyuter tarmoqlari haqida ma’lumot beradi(2.3-rasm). Modem(2.4-rasm), Internet, internet provayderlari(2.5-rasm), uning asosiy xizmatlari(2.6-rasm), elektron pochta, har bir foydalanuvchi uchun elektron pochta yaratish va uning umumiy ko‘rininshi (2.7-rasm) haqidagi ma’lumotlar o‘rin olgan. Outlook express dasturi oynasining umumiy ko‘rinishi, internet xizmatlari, veb saytlar, ulardan foydalanish(2.8-rasm), veb brauzerlarning turlari(2.9-rasm) ulardan foydalanish usullarini talaba dars davomida ushbu innovatsion ishlanmadan bilib olishi mumkin. 64

2.3-rasm. 2.4-rasm. 2.5-rasm. 65

2.6-rasm. 2.7-rasm. 66

2.8-rasm. 2.9-rasm. 67

Ta’lim beruvchi dars mashg`uloti davomida o‘yinlar bo‘limga kirsa (2.10- rasm), quyida keltirilgan slaydlarda tasvirlangan savollarga to‘g`ri yoki noto‘g`ri javob berganligini qizqarli holatlarda ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi(2.11-2.13- rasmlar). 2.10-rasm. 2.11-rasm. 68

2.12-rasm. 2.13-rasm. Qiziqali savollardan tashkil topgan jarayonni davom ettirsak, quyida keltirilgan 2.14-rasmdan 2.17-rasmgacha bo‘lgan savollarga javob izlash mumkin bu yerda auditoriyadagi talabalar 4 ta guruhga bo‘linadi va slaydlarda ko‘rsatilgan nomlar bilan nomlanib, savollarga qanday javob berishlari tekshirilib, sovrin va jarimalar berib boriladi. Eng ko‘p gulcha yig`gan guruh g`olib hisoblanadi. Bu jarayon 2.18-rasmdan 2.21-rasmgacha bo‘lgan slaydlarda o‘z aksini topgan. 69

2.14-rasm. 2.15-rasm. 70

2.16-rasm. 2.17-rasm. 71

2.18-rasm. 2.19-rasm. 72

2.20-rasm. 2.21-rasm. 73

O‘qtiuvchi(ta’lim beruvchi) dars mashg`uloti davomida test savollariga ham murojat qilish kerak bo‘lari (2.22-rasm), natijada dars mashg`uloti davomida talabalarning mavzuni qanday o‘zlashtirganliklarini bilib olishlari mumkin. Quyida keltirilgan slaydlarda tasvirlangan tets savollarga to‘g`ri yoki noto‘g`ri javob berganligini ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi(2.23-2.34-rasmlar). 2.22-rasm. 2.23-rasm. 74

2.24-rasm. 2.25-rasm. 75

2.26-rasm. 2.27-rasm. 76

2.28-rasm. 2.29-rasm. 77

2.30-rasm. 2.31-rasm. 78

2.32-rasm. 2.33-rasm. 79

2.34-rasm. 2.35-rasm. 80

XULOSA Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublardan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, etibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar talabalar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchi vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida talaba asosiy figuraga aylanadi. O‘quv-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonida asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa talabadan ko‘proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik texnololgiyaning o‘quv-tarbiya jarayonida qo‘llanilishi shaxsiyxarakterdan kelib chiqqan holda, talabani kim o‘qitayotganligi va o‘qituvchi kimni o‘qitayotganiga bog‘liq. Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar yoshlarning muhim hayotiy yutuq va mummolariga o‘z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o‘z nuqtai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Hozirgi davrda sodir bo‘layotgan innovatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi mummolarni hal etish uchun yangi axborotni o‘zlashtirish va o‘zlashtirgan bilimlarini o‘zlari tomonidan baholashga qodir, zarur qarorlar qabul qiluvchi, mustaqil va erkin firlaydigan shaxslar kerak. Shuning uchun ham ta’lim muassalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari - interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va ularning ta’limida qo‘llanishiga oid bilimlar, tajriba talaba (yoki o‘quvchi)larni bilimli va yetuk malakaga ega bo;lishlarini ta’minlaydi. 81

Informatika va axborot texnologiyalari fani o‘quv mashg‘ulotlarni interfaol metodlardan foydalanib tashkil etish, talaba-o‘quvchilardagi bilim va ko‘nikmalarni, ularning fikrlash qobilyatini, hozir javoblilik darajasini o‘sishiga sababchi bo‘lmoqda. O‘qituvchi tomonidan rejalashtirilgan maqsadga, kafolotli natija erishish koeffetsenti oshadi. Ta’lim beruvchi (o‘qituvchi) o‘quv mashg‘ulotlarni tashkil etishda uni olib borishda, asosan texnologik xaritani auditoriya holatidan, undagi o‘quv va texnik vositalarning barqarorligidan kelib chiqib rejalashtirmog‘i va tuzmog‘i lozim. Ta’limni tashkil etishda kadrlar tayyorlash milliy dasturining sifat bosqichlari talablariga binonan zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan, turli xil metodlardan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning faolligi oshadi, darsga bo‘lgan qiziqishi ortadi, muloqotga kirishish ko‘nikmasi shakllanadi. Metodning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha bir yo‘la axborot beriladi. Ayni paytda, ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy, salbiy tomonlari, afzalliklari va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. Bu interfaol metodlar tanqidiy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o‘z g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ixcham bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. Informatika fanini o‘qitishda ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalaniladi. Tajriba mashg‘ulotlari bevosita kompyuter bilan jihozlangan xonalarda olib boriladi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi “ Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi ” deb nomlanib, u ikki bobdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Magistrlik dissertatsiyasining birinchi bobida ta’lim texnologiyasining mohiyatli belgi va xususiyalari, an’anaviy va zamonaviy ta’limning yutuq va kamchiliklari, talabalarning bilimini baholash turlari va ularning avzallik hamda kamchiliklari haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ikkinchi bobda informatika fanining o‘quv mashg`ulotlarida qo‘llash mumkin bo‘lgan interfaol usullar va ularning qo‘llash uslublari haqidagi ma’lumotlar o‘z aksini topgan. 82

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent. O‘zbekiston, 2008. – 176 b. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T: O‘zbekiston, 2009. – 56 b. 3. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2010 yil 30 yanvar. 4. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. – Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so‘zi, 2010 yil 28 yanvar. 5. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi // -T.: 15.11.2010 yil. 6. Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar(ta’lim muassasalari pedagog-o‘qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar). –T.:Iste’dod, 2008.-180 b. 7. Yuldashev U. Yu., Boqiyev R. R., Zokirova F. M. Informatika o‘qitish metodikasi. ( o‘q ituvchilar uchun qo‘ llanma) .T:-2004.-121 b 8. G‘ ulomov S.S, Alimov R.X . va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari. – T.: Sharq, 2000. – 212 b. 9. G‘ ulomov S.S. Shermuhammedov A.T, Begalov B. A. Iqtisodiy informatika. – T.: O ‘ zbekiston, 1999. – 321 b. 83

10. Xayitmatov O‘.T., Fayzullayev S.X. va boshqalar. Informatika va axborot texnologiyalari. – T.: TKTI, 2005. – 212 b. 11. G‘ ulomovning S.S. umumiy tahriri ostida. Iqtisodiy masalalarni shaxsiy kompyuterlarda yechish texnologiyalari. – T.: TDIU, 2005. – 321 b. 12. Alimov R, Xodiyev B va boshqalar. Axborot texnologiyasi. – T.: TDIU, 2004. – 320 b. 13. Azizxojayeva N.N. “Pedagogika va pedagogik mahorat”- T.: TDPI, Nizomiy 2003 yil. 14. Avliyoqulov N . “Zamonaviy o‘qitish texnalogiyalari”- T.:, 2001 yil . 15. Yo‘ldoshev J., Usmonov S. “Pedagogik texnalogiya asoslari”- T.: O‘qituvchi 2004 yil. 16. Ochilov M. “Yangi pedagogik texnalogiyalar”- Qarshi, 2000 yil . 17. Saidaxmedov N.S. “Pedagogik amaliyotda yangi pedagogik texnalogiyalarni qo‘llash namunalari”- T.: PTM , 2000 yil . 18. Tolipov O‘., Usmonboyeva M. “Pedagogik texnologiya nazariya va amaliyot”- T.: Fan, 2005 yil. 19. Axunova G.N., Golish L.V., Fayzullayeva D.M. Pedagogik texnalogiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish: O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Zamonaviy ta’lim texnologiya seriyasi. – T.: “Iqsodiyot” nashr., 2009. 206 b. 20. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии . - М.: Педагогика, 1989. 21. Голиш Л.В. Технологии обучения на лекциях и семинарах : Учебное пособие //Под общ . р ед . ака д. С.С. Гулямова. - Т.: ТГЭУ, 2005. 22. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. Анализ зарубежного опыта .- М.: Знание, 1989 / Новое в жизни, науке, технике. Сер. “Педагогика и психология”. № 6. 23. Кушнир А.М. Методический плюрализм . //Школьные технологии .- 2004. № 4. 24. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учебное пособие. - М.: Народное образование, 1998. 84

25. Karshiyeva G. Informatika fanini o‘ q itis h da innovatsion is h lanma lar .// Professor-o ‘ qituvchilar va talabalarning XX VII ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to ‘ plami. III-qism. Navoiy-20 12 . 155 - 156 bet. 26. Karshiyeva G., Ermatov S. Interfaol metodlarning informatika fani mavzularni o‘ q itis h da tutgan o‘rni .// Professor-o ‘ qituvchilar va talabalarning XX VII ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari to ‘ plami. III-qism. Navoiy- 20 12 . 157 - 158 bet. Internet- sayt manzillari: 27. http: // www.edu.uz . - O‘zbekiston Respublikasi oily va o‘rta ta’lim vazirligi portali. 28. http: // www.pedagogika.uz.- pedagogik ta’lim muassasalari portali 29. http: // www.ziyonet.uz.- Axborot ta’lim tarmog‘i. 30. http: // www.ref.uz.- referatlar, kurs ishlar banki 85

Похожие

Informatika va at fanini o’qitishda zamonaviy texnik vositalardan foydalanish

Informatika o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Elektron jadvalning vazifalari va imkoniyatlari mavzusini multimedia asosida o‘qitish

Informatikani o`qitishda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish