logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Информатика и ИТ
  4. Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2319 KB
Скачать
Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish MUNDARIJA KIRISH I BOB TIJORAT BANKLARNING FAOLIYATINI HOZIRGI HOLATI 1.1. Tijorat Banklarining faoliyatini tizimli tahlili 1.2. Tijorat banklari faoliyatini boshqarishida axborot portfeliga qo&#39;yiladigan talablar 1.3. Tijorat bankini axborot potrfelini takomillashtirish omillari 1.4. Bitiruv malakaviy shini maqsadi va vazifalari I bobga xulosa II BOB TIJORAT BANKLARINIG XIZMATLARINI REKLAMA QILUVCHI DINAINIK VEB -SAYTNI YARATISH TEXNALOGIYASI 2.1. Tashkiliy tizimni yaratish texnalogiyasi va uni dahlsizligini ta&#39;minlash chora tadbirlari 2.2. Bank faoliyatiga oid ma&#39;lumotlar bazasi va uni boshqarish 2.3. &#34;Bank Mijoz&#34; elektron hisob - kitob tizimi II bobga xulosa III BOB TIJORAT BANKINING XIZMATLARINI REKLAMA QILUVCHI DINAMIK SAYTINI YARATISH 3.1. Dasturiy ta&#39;minotni ishlash algoritmi 3.2. 3.3. Dinamik web saytni yaratish va unig ma&#39;lumotlar bazasi Internet banking III bobga xulosa IVBOB HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI 4.1. Shaxsiy kompyuterda ishlash jarayonida xavfsizlikni ta&#39;minlash 4.2. Elektromagnit nurlanishlardan himoyalanish 4.3 IV bobga xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO&#39;YXATI ILOVA KIRISH Tarixning oxirgi 250 yilida insoniyat ikkita yirik texnologik inqilobni guvohi bo&#39;ldi. Birinchisi - XVIII asrning oxiri - XIX asrning boshida sanoatda ishlab chiqarishga bug&#39; yordamida harakatlantiruvchi qurilmalar joriy qilindi. Elektroenergetika va elektromexanika paydo bo&#39;lishi bilan ikkinchi yangilik yaratildi. 50 yil o&#39;tib esa elektron hisoblash mashinasi yaratilgandan so&#39;ng, asosiy harakatlantiruvchi kuch zamonaviy kompyuterlar bo&#39;lgan uchinchi sanoat inqilobi boshlandi va muvavfaqiyatli rivojlanib bormoqda. Jamiyat iqtisodiy-ijtimoiy hayoti va ishlab chiqarish sohalarida kompyuter texnikasidan loyhalanish darajasi kundan kunga ortib bormoqda. Kompyuterlar energoresurslardan foydalanish samaradorligini oshirishga, iqtisodiy va ijtimoiy hisoblashlarni asoslangan holda va tezkor amalga oshirishga imkon yaratadi. Hisoblash vositalarini takomillashtirilishi tarmog&#39;ida yangi bo&#39;lgan, ilmiy axborotlarni umumiy xususiyatlari va tarkibi, shuning bilan birga insoniyat faoliyatining turli sohalarida axborotlardan foydalanish va tarqatish, saqlash, yig&#39;ish va qayta shakllantirish kabi muammolarni tadqiqot qiluvchi informatika fanini vujudga kklishiga olib keldi. Bugungi kunda Respublikamizda elektron tijorat kundan - kunga rivojlanib bormoqda. Respublikamizda elektron tijorat xolati quydagilar bilan tavsiflanmoqda:  qonuniy-xuquqiy asoslar bilan ;  rivojlanishning texnik iqtisodiy shart-sharoiti bilan;  elektron tijorat kompanentlari (B2E, B2B) rivojining mavjud darajasi bilan. Respublikamizda elektron tijorat soxasida munosabatlarni tartibga solish maqsadida bir qator meyoriy-xuquqiy qonunlar qabul qilingan: -O&#39;zbekiston Respublikasining &#34; Axborotlashtirish to&#39;g&#39;risida&#34; qonuni. 2003- yil 11- dekabr. -O&#39;zbekiston Respublikasining &#34; Elektron tijorat to&#39;g&#39;risida&#34; qonuni 29.04.2004. -O&#39;zbekiston Respublikasining &#34;Elektron raqamli imzo to&#39;g&#39;risida&#34;qonuni 1 1 .12.2003. -O&#39;zbekiston Respublikasining &#34;Elektron xujjat almashish to&#39;g&#39;risida&#34; gi qonuni 29.04.2004. -O&#39;zbekiston Respublikasining &#34; Elektron to&#39;lov to&#39;g&#39;risida&#34; qonuni. 2003- yil 11- dekabr. Mazkur qonunlarga muvofiq dasturlar xam ishlab chiqish ishlari olib borilmoqda: -O&#39;zbekiston Respublikasida 2010- yilgacha berilgan muddatga elektron tijoratni rivojlantirish dasturi (12 may 2005-yil) -2003-2005 yillar davomida davlat boshqaruvida elektron texnologiyalardan foydalanishni yo&#39;lga qo&#39;yish dasturi. Elektron tijoratni tehnik tomoni rivojlanish pillapoyasida turibdi. Bu savdoda qatnashadigan hamma kompaniyalar ham to&#39;liq hizmat to&#39;plamini olib bormaydi , bunga tovar va hizmatlar haqida to&#39;liq ma&#39;lumot olish imkoniyati, sotib olish va yetkazib berish shartlari , to&#39;lov va buyurtmalarni onlaynli joylashtirish imkoniyati , buyurtmani bajarilishini kuzatish imkoniyati , savdo amalga oshirilgandan keyingi servislar kiradi Internet orqali bank xisobotlarini boshqarish yoki internet-banking moliyaviy internet xizmatlarning dinamik yo&#39;nalishi bo&#39;lib, unda keng qamrovli bank xizmatlarini taqdim etish mumkin. Internet - banking tizimlik klassik varianti mijozlar uydan chiqmagan xolda deyarli barcha turdagi bank xizmatlarini taqdim etadi, naqd pul to&#39;lash operatsiyasi bundan mustasno, albatta. Odatda, internet banking tizimi yordamida bir xisoyudan boshqa xisoyuga vositalarni o&#39;tkazish, naqd pulsiz bank ichida va banklararo to&#39;lovlarni amalga oshirish, naqd bo&#39;lmagan valyutalarni sotish, sotib olish, depozit ochish - yopish, to&#39;lov grafigini o&#39;rnatish va to&#39;lash, istalgan vaqt oralig&#39;idagi o&#39;z xisob raqami bilan bo&#39;ladigan barcha bank operatsiyaalarini kuzatish imkonini beradi. Tarmoqda savdoni amalga oshiruvchilar uchun bunday xizmatlar hal qiluvchi bo&#39;lishi mumkin. Bunday interaktiv so&#39;rovni Tarmoqda savdoni amalga oshirishni xohlaganlarni har beshtasidan bittasi birinchi urinishdanoq amalga oshirishi mumkin. liar beshtasidan to&#39;rttasi , veb - sahifani sekin yuklanishidan , yetkazib berishdagi to&#39;lovlarni qimmatligidan savdoni amalga oshirishdan voz kechadi Internet banking tizimidan foydalanish bir qancha afzalliklarni taqdim etadi: birinchidan, vaqtdan yutish, yani bankka mijozga aloxida borishga zarurat yo&#39;q . Ikkinchidan, mijoz kunning istalgan vaqtida o&#39;zining barcha moliyaviy vositalarini bajara oladi. Bundan tashqari internet banking tizim plastik kartalar operatsiyaalarini kuzatishda bebaxo vositadir, kartochka xisobidan foydalanilganda tezkorlik bilan tizim tomonidan xisobot chiqarib beriladi. Internet banking - bu, sizga bankdagi hisob raqamingizni internet orqali boshqarish imkonini beruvchi servisdir. Bank bilan muloqot uning sayti orqali amalga oshiriladi. Lekin albatta interfeysni o&#39;zlashtirish bir ozgina vaqtni oladi,shunda ham ishonch bilan ta&#39;kidlash lozimki,hamma o&#39;zlashtirishlar bankka ikki kishini borishidan kamroq vaqt talab etadi. Shunday qilib internet-banking kuchni, vaqtni va pulni tejash demakdir. Alohida e&#39;tiborga internet - banking dizayni erishadi . Sayt navigatsiyasiga baho bermaslik mumkin emas , uning ranglari va grafik elementlar interfeysi shunaqangi kayfiyatni ko&#39;taradiki, hamma savollar tushunchasiga birlashtiriladi. U tejamkorliklikni, oddiylikni, ishlatishda qulaylikni va shunga o&#39;xshash boshqa narsalarni bildiradi. Sayt interfeysni qurishni asosiy qoidasi, hamma uchun umumiy - yuqori funksinallikni ta&#39;minlash. Dizaynerni vazifasi, belgillangan fnnksionnallikni saqlab , saytga individual va o&#39;ziga jalb etadigan ko&#39;rinishni berishi lozim. Sayt bo&#39;yicha navigatsiyani qulayligini oshirish omili , sayt kartasi - Aynan tartiblangan ssilkalari va boshqa sayt varoqlarini saqlovchi web - sahifa. Hamma Internet tijoratchilari uchun sayt kartasidan foydalanish hali qoidaga aylanmagan. I BOB. TIJORAT BANKLARNING FAOLIYATINI HOZIRGI HOLATI 1.1. Tijorat Banklarning faoliyatini tizimli tahlili Banklar moliyaviy muassasalar toifasiga kiradi. Bank muassasalarini asosiy xususiyatlari va funktsiyalari birinchi navbatda davlat, yuridik va jismoniy subektlarning (mijozlar) pul mablag&#39;larini saqlashdan iborat. Bu mablag&#39;larni qabul qilish chog&#39;ida depozit hisoblari ochiladi va kelgusida bu hisob egalarining talabnomalariga asosan ularga moliya- kredit xizmatlari ko&#39;rsatiladi. Mijozlar o&#39;z pul mablag&#39;larini bankka ishonib topshirar ekan bankka quyidagi asosiy talablarni qo&#39;yishlari mumkin: pul mablag&#39;larini ro&#39;yxatga kiritish va bankda bo&#39;lgan davrda ulardan hisobot olib turish; pul mablag&#39;larini saqlash javobgarligi taminlanishini talab qilish; pul mablag&#39;lari holati va ulardan foydalanishda olib borilayotgan moliya-pul operatsiyaalariga oid axborotlar konfedintsialligini taminlash. Hozirgi davrda vujudga kelgan bank industriyasining rivojlanganlik holati ularga asosida depozit ochish va mijoz mablag&#39;larini jalb qilish bo&#39;lgan oddiy xizmatlarga nisbatan yanada kengroq xizmatlarni taqdim etish imkoniyatini beradi. Ayni damda moliyaviy xizmatlar borasida bankning samarali faoliyatini ta&#39;minlovchi asosiy omillar deb quyidagilarni ko&#39;rsatish mumkin:  xizmatlar taqdim etish ko&#39;lami;  bank salarbarlik darajasi: o&#39;rab turgan moliyaviy sharoit (muhit) o&#39;zgarishiga adekvat reaktsiya tezligi, yani bank faoliyatini zamonaviy biznesga yo&#39;naltirilish imkoniyati malum vaqtdagi tashqi omillar o&#39;zgarishidagi faoliyati, bu vaqt davomida ko&#39;rsatilgan o&#39;zgarishlar dolzarbligini saqlab qoladi;  bozorda keng ishtirok etish (geografik tarqalganlik). Bunda har bir geografik regionda bank muassasasining jismoniy qatnashishi ko&#39;zda tutilmaydi;  bankning masshtabliylik darajasi: bank o&#39;zining o&#39;tkazish qobiliyatini qo&#39;shimcha investitsiyalarga qanchalik kattalashtira oladi, yoki bankni o&#39;z biznes faoliyatida qanday minimal chegaralarda mumkin bo&#39;lgan rentabellik darajasini saqlay oladi;  bankni boshqarish darajasi: har bir real vaqt mobaynida resurslarni adekvat baholash va muhim strategik (uzoq muddatli) yoki tezkor (qisqa muddatli) masalalar echimlari uchun ularni mobilizatsiya, restrukturizatsiya qilish;  shu jumladan bank va moddiy komponentlar uchun sharoitlar yaratish, rivojlantirish, xizmat ko&#39;rsatish va bankni quvvatlashga hamma chiqimlarini hisobga olgan holda bank xizmatlari tannarxini raqobatbardoshligini oshirish. Ayni damda bank faoliyati samaradorligining zaruriy ko&#39;rsatkichlariga (shartlari) erishishning yagona va birmuncha samarali yo&#39;li masshtabli va adekvat talablar, maqsad hamda masalalarga puxta o&#39;ylangan yangi texnologiyalar (kompyuter axborot texnologiyalari)ni joriy qilinishidir. Hozirgi vaqtda bank faoliyatida intensiv va total yo&#39;naltirilgan elektron usullar nafaqat bank operatsiyalariga (operatsion faoliyat), balki bank faoliyatidagi barcha jarayonlarga (shu jumladan, menedjerlik faoliyatiga ham) axborot texnologiyalarini Axborot texnologiyalari qo&#39;llash orqali xususiyatlanadi. Bu moliyaviy tranzaktsiyalarni amalga oshirishda tezlik, adaptivlik va geografik tarqalganlik bankning faoliyat yuritishi va ulgurishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo&#39;lgan mezonga aylangan moliya industriyasi texnologik jarayonlarining umumiy intensifikatsiyasi bilan ifodalandi. Davrlar mobaynida shakllantirilgan bank ishi tajribasi uning asosiy funktsiyalarini taminlashning maxsus shaklini aniqlab berdi mijozlarning pul mablag&#39;lari hisobini olish va bu mablag&#39;larni bankda bo&#39;lish vaqti davomida o&#39;z javobgarligiga olish, maxsus hisob ro&#39;yxatini yuritish. Bular mijozlar pul mablag&#39;lari bilan operatsiyaalarni amalga oshirish va real vaqt lahzasida bu mablag&#39;lar holatini aks ettirish asoslarini tashkil qiladi. Amaliy jihatdan olganda hisob raqamlari alohida axborot birliklarini o&#39;zida ifoda qiladi. Yuqorida ko&#39;rsatib o&#39;tilganlar asosida moliyaviy va boshqa qimmatli axborotlarni yaratish, yig&#39;ish, saqlash hamda ular ustida turli manipulyatsiyalarni amalga oshirish ayni vaqtda bank industriyasida faol qo&#39;llanilayotgan axborot texnologiyalarning asosiy yo&#39;nalishlarini, yani axborotga yo&#39;naltirilgan tizimini aniqlab olishga imkon beradi. Ilozirgi vaqtda bank axborot texnologiyalari o&#39;zida bevosita bank ti/imiga jamlangan malum darajada oraliq va butun bir biznes natijani aniqlab beruvchi va ustuvorlangan texnologik omillarni (apparatli, dasturiy resurslar va kommunikatsiya vositalarini birlashtirgan) o&#39;zida ifoda qiladi. Axborot texnologiyalari moliyaviy- iqtisodiy tahlil nuqtai nazaridan bank biznes doirasining (biznes muhit) biznes-aktivi sifatida qaraladi. Biznes-aktiv sifatida biznes faoliyat - maqsad va masalalarning o&#39;zgarishiga mos holda sifat va miqdoriy ko&#39;rsatkichlarni, doimiy boshqaruv va holatini nazorat qilish hamda ular tarkibini optimallash, tahrir qilishlar kabi doimiy boshqaruvni talab qiluvchi bank ishlab chiqarish resurslarini, shuningdek qaytarish ko&#39;rsatkichlari va ulardan foydalanish samaradorligini (shu bilan birga investitsiyalarni qaytarish ROI) baholashni ifodalab beradi. Axborot texnologiyalari biznes-doira (biznes muhit) sifatida bank operatsiyaalarini amalgam oshirish shartlarini aniqlab beradi. Bunday yondashuvdagi ko&#39;rib chiqish axborot texnologiyalarini bankdagi biznes jarayonlar bilan o&#39;zaro bog&#39;liqligi, uni biznes jarayonning asosiy tavsiflariga ta&#39;sirini hisobga olishga imkon beradi. Bunday holda axborot texnologiyalariga bank biznes faoliyatini quvvatlovchi va amalga oshiruvchi instrumentariy sifatida emas, balki funktsional va boshqa ko&#39;rsatkichlariga ta&#39;sir qiluvchi (salbiy yoki hamkor), ijobiy harakat ko&#39;rsatishi mumkin bo&#39;lgan tashqi omil sifatida qaraladi. Bankning boshqa aktivlari kabi, axborot texnologiyalarini boshqarish va umumiy tavsiflariga &#34;axborot texnologiyalari portfeli&#34; atamasi qo&#39;llaniladi. Axborot texnologiyalari portfeli o&#39;zida kompyuterlar, dasturiy taminot, tarmoq va tizim quvvatlovchilariga investitsiyalar xaqida eng samarali echimlarni qabul qilish instrumentlarini, shuning bilan birga, tashkilot-muassasa darajasidagi texnologiyalar uchun nazorat-kuzatuv va samarali ijroiy rahbarlik uchun talab qilinadigan, jamlangan tabiiy mavjud axborotlarni, xulosalarni o&#39;z ichiga oladi. Axborot texnologiyalari portfeli bank dastur va rejalari o&#39;rtasidagi munosabatlarga yo&#39;naltiriladi. Bank tizimining axborot arxitekturasi asosiy komponentalari quyidagilardan tashkil topadi: * bankni axborotlashtirish qo&#39;mitasi. Bank uchun bank siyosati, strategiyasini aniqlaydi va axborot texnologiyalari portfelini tasdiqlaydi;  axborot texnologiyalari portfeli. Bankning avlomatlashtirilgan bo&#39;linmalaridan tashkil topib, qaror va dasturlarni amalga joriy qilish ijroiy organini ifoda qiluvchi faoliyatini va bankniquvvatlash doirasiga kiruvchi axborot texnologiyalari bo&#39;yicha guruh hisoblanadi. Bank tizimi axborot arxitekturasining asosiy vazifalari:  bankni axborotlashtirish strategik va taktik rejalarini ko&#39;rib chiqish;  bankni axborot texnologiyalariga qiladigan investitsiya masalalarini ko&#39;rib chiqish;  bank axborot resurslarini boshqarish;  bank axborot texnologiyalaridan loydalanish va rivojlantirish;  tadbiq etish jarayonlari standartlari bo&#39;yicha qarorlar tayyorlash yoki tasdiqlash va masalalarni ko&#39;rib chiqish. Axborot texnologiyalarini tashkiliy tomondan boshqarish limitlar, smetalar tizimi, reyting va baholash ko&#39;rsatkichlari orqali ham amalga oshiriladi. Bankni axborotlashtirish qo&#39;mitasining asosiy vazifalari:  bank axborot tizimlarini biznes jarayonlarga mos kelishini nazorat qilish;  asosiy biznes strategiyalarni quvvatlash uchun axborot texnologiyalari resurslarini taqsimlashni optimallashtirish;  Axborot texnologiyalariga investitsiyalar limitini tasdiqlashga tayyorlash va ko&#39;rib chiqish. Bankka yangi axborot texnologiyalari joriy qilish vaziyatida bankdagi mavjud axborot texnologiyalarining joriy vaqtdagi holati, qo&#39;llanishi, uni rivojlantirish va foydalanishni aniqlab beruvchi rasmiy holda hujjatlashtirilgan, maromiga etkazilgan hujjat nusxalari bankning axborotlashtirish qo&#39;mitasiga taqdim etilishi lozim. Hujjatlarni taqdim etish shakli: qog&#39;oz va umumqabul qilingan formatlardagi (masalan, MS Word) elektron tashuvchilardagi nusxasi majburiydir. O&#39;zbekistonda bank faoliyatini avtomatlashtirishning hozirgi holati. Dastlabki bosqichlarda mamlakatimizda bank texnologiyalarini rivojlantirish Juda murakkab sharoitlardaolib borildi. Rivojlantirishda avvalgi markazlashtirilgan tizimda to&#39;plangan tajribalar asos bo&#39;lib xizmat qilsada bozor iqtisodi sharoitida tijorat kredit muassasalari faoliyatini tashkil qilish tajribasiga ega bo&#39;lgan mutaxassislar deyarli yo&#39;q edi. Mamlakatimizda bank sohasini rivojlantirilishi bank axborot tizimlari va texnik taminotini takomillashuviga ahamiyatli ta&#39;sir qildi. Bankning kattaligi, uning moliyaviy ahvoli axborot texnologiyalarining portfeli hajmini kattalashishiga etarli darajada o&#39;z ta&#39;sirini ko&#39;rsatdi. Dastlabki bosqichda bank axborot texnologiyalari operatsion faoliyatni avtomatlashtirish asosiga qurilgan edi. &#34;Bank operatsion kuni&#34;deb nomlangan axborotlashtirilgan majmuaning asosini buxgalterlik ishlari tashkil qilar edi. Bank tizimlarini takomillashtirish keyingi yillarda ahamiyatli ravishda intensivlashib ketdi. 1996-1997 yillarda bu jarayonga banklar hisoblar yangi rejasini kiritilishi katalizator bo&#39;lib xizmat qildi. Ammo, bank buxgalteriyasi qanchalik muhim bo&#39;lishiga qaramay BAT kabi global tushunchaning bir tarkibiy isminigina tashkil qiladi. Shunga qaramay aynan hisoblar yangi rejasini kiritilishi Markaziy bank harakati yo&#39;nalishida va axborot texnologiyal arni rivojlantirish bo&#39;yicha tijorat banklari asosiy sonini aniqlashda infratuzilma xususiyatidagi qator omillarni yuzaga kelishini aniqlab berdi. Bu omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: -Respublika Markaziy banki tomonidan milliy valyuta hisob-kitoblarini amalga oshirish uchun Respublika ichki elektron to&#39;lovlar tizimini yaratish va joriy qilish; -Tijorat banklari operatsion faoliyatini turli usullar bilan avtomatlashtirilgan tizimlarini unifikatsiya qilishlarga urinish: -Oracle malumotlar bazasini boshqarish relyatsion (jadvalli yo&#39;naltirilgan) tizimi asosida operatsion faoliyati avtomatlashtirilgan tizimini yaratish uchun bazaviy platforma tanlovi; Shuni aytib o&#39;tish joizki, aynan bank faoliyatini avtomatlashtirish misolida mustaqil davlatimizning iqtisodiyotining rivojlanishida xalq xo&#39;jaligi turli tarmoqlarida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish istiqbolliligini va avtomatlashtirishning ahamiyati katta ekanligi o&#39;z isbotini topdi. Bank faoliyatidagi keyingi takomillashtirishlar bank tizimi axborot tuzilmasini tubdan qayta qurish lozimligini talab qildi. Tijorat banki kelajakda mustaqil tijorat strukturasi sifatida o&#39;z balansiga mustaqil egalik qilishi va ishlab chiqarish operatsiyaalarini amalga oshirishi lozim bo&#39;ladi. Aytib o&#39;tilganlardan kelib chiqqan holda 1995 yil o&#39;rtalanda kompyuterlashtirish bo&#39;yicha muvofiqlashtiruvchi Kengash - hujjatlarga markazlashgan holda ishlov berishjarayonini rad qilib, tijorat banklariga balanslarni loPshirish, ularda &#34;Bank operatsion kuni&#34; dasturiy majmuani mustaqil holda joriy qilish haqida qaror qabul qildi. Muvofiqlashtiruvchi kengash qaroriga asosan kelgusida tijorat banklariga berish uchun ommaviy ravishda markazlashgan holda kompyuter qurilmalarini sotib olish yo&#39;lga qo&#39;yildi. Kelajakda umumdavlat elektron to&#39;lovlar tizimini qurish uchun telekommunikatsiya va aloqa vazirligidan aloqa kanallari ijaraga olindi. Tijorat banklari oldida dasturlar majmuasini ishlab chiqish, ularni quvvatlash va ishga tushirishni amalga oshiradigan kadrlarni tayyorlash muammosi Paydo bo&#39;ldi. Banklar oldida o&#39;z bo&#39;linmalarida lokal hisoblash larmoqlarini qurish, tarmoq operatsion tizimlari ishlarida tushunadigan hamda tarmoqni boshqara oladigan malakali mutaxassislarga ega bo&#39;lish va tayyorlash masalalari turar edi. Bir necha yillar ilgari tijorat banklarining ko&#39;Pgina tuman bo&#39;linmalariga hali kompyuterlar umuman etib bormagan, butun faoliyatni kompyuter asosida qurishga o&#39;tish uchun ko&#39;Pgina banklar moliyaviy jihatdan qodir emas edilar. Shu kabi muammolar hal qilingandan so&#39;ng tijorat banklari ishlari quyidagi ko&#39;rinishga kelishi lozim edi:  bo&#39;linmalarda lokal hisoblash tarmog&#39;ini qurish;  qandaydir tarmoq operatsion tizimli fayl-server o&#39;rnatish;  &#34;Bank operatsion kuni&#34; dasturiy majmuasini ishga tushirishni ishlab chiqish va joriy qilish;  operatsion bo&#39;limlarning barcha mas&#39;ul ijrochilariga ish joylarini yaratish va ularga to&#39;lov hujjatlarini malumotlar bazasiga kiritish malakasini o&#39;rgatish;  alohidalangan aloqa kanali orqali to&#39;lov axborotlarini hududiy hisob- kitob markazlariga uzatish va u yerdan keluvchi to&#39;lov hujjatlarini qabul qilish. Bunday jarayon tijorat banklari faoliyatida ijobiy o&#39;zgarishlarga olib keldi. Har kuni ertalab, BOK boshlanishidan oldin hisob-kitob markaziga bank korhisobining holati haqidagi axborotlar uzalildi, u erda esa hisob-kitob markazidagi qoldiq bilanlaqqoslandi. Agarda qoldiqlar ustma-ust tushsa bankka shu kuni elektron to&#39;lovlartizimida ishlashga ruxsat beildi. Bunday holda javobgar ijrochilar mijozlardan to&#39;lov topshiriqnomalarini qabul qilib, ularni malumotlar bazasiga kiritadi. Serverdajoylashgan malumotlar bazasida amalga oshirilgan operatsiyaalar aks ettirilib, korhisobdagi qoldiq kiritilgan summa miqdorida qisqaradi. Kiritilgan hujjatlar bir harakatda shakllantirilib, hisob-kitob markaziga uzatiladi, u yerdan esa to&#39;lovlar tayinlangan joyga uzatiladi. Bir vaqtmng o&#39;zida hisob-kitob Markazidan tijorat banki o&#39;ziga manzillashtirilgan to&#39;lov axborotini oladi. Ilisob-kitob Markazidan navbatdagi reys qabul qilinishi bilan korhisobidagi qoldiq qabul qilingan summa miqdorida ko&#39;payadi. Bu esa, o&#39;z navbatida bir kun davomida bitta yoki mijozlararo guruhi topshiriqlarini qabul qilishga imkon beradi. Yuqorida yoritilgan tizim elektron to&#39;lovlar yurishi tezligini viloyat doirasida 2-3 minut ichida va butun mamlakat miqyosida 10-15 minutda amalga oshirishga imkoniyat yaratdi. Banklararo elektron to&#39;lovlar yurishi yuqori tezligini oshirish imkoniyatini nafaqat aniq ishlab chiqilgan apparat-dasturiy tizim, balki Respublika Markaziy va tijorat banklari bilan hamkorlikdagi harakati oqibatida joriy qilingan Protokollar asosida ishlaydigan telekommunikatsiyalar tarmog&#39;i bilan ham taminlandi. 1996 yildagi O&#39;zbekiston Respublikasi moliyaviy institutlarini jahon moliyaviy hamjamiyatiga kirishi g&#39;oyasi, shuningdek bank tizimi buxgalterlik hisobi tizimida muhim zaruriy o&#39;zgarishlar qilinishi va bank hisob ishlarida hisoblar yangi rejasiga o&#39;tish talabi yuzaga keldi. Bu davr bank sohasida katta o&#39;zgarishlar davri bo&#39;lib, nafaqat rasmiy belgilari, balki hisob tamoyillarida ham o&#39;zgarishlar amalga oshirildi, mohiyat jihatdan mamlakatimiz banklarida hisob-kitob qilishning yangi texnologiyalariga o&#39;tildi. Bu vaqtlar banklar uchun jiddiy sinov davri bo&#39;ldi. Hisoblar yangi rejasiga o&#39;tish vaqti malum darajada muhandis-ishlab chiquvchilarga ham taalluqli bo&#39;ldi. Ishlab chiqish, tanlash, topish, o&#39;rnatish, ishga tushirish ishlarini bajarish, yaratilgan majmualar jarayonlarini boshqarish malakalarini hodimlarga tanishtirish va o&#39;qitish, aniq bank muassasasi masalalariga qurilmalar ishlashini bo&#39;ysundirish nihoyatda zarur edi. 1.2. Tijorat banklari faoliyatini boshqarishida axborot portfeliga qo&#39;yiladigan talablar Axborot texnologiyalari portfeli axborotlar portfeli kompyuterlar, uning dasturiy ta&#39;minoti, tarmoq va ularni quvvatlovchi tizimlarga investitsiyalar ajratish bo&#39;yicha qarorlar qabul qilish jarayonlarini takomillashtirish uchun asosiy vosita bo&#39;lib xizmat qiladi. Axborotlar portfeli o&#39;zida bank texnologiyalari ustidan samarali ijroiy rahbarlik va nazorat- kuzatish uchun zarur bo&#39;lgan axborotlarni o&#39;z ichiga olgan xulosalarni ifoda etib, alohida olingan ichki yoki banklararo darajadagi axborot texnologiyalari va tizimlari uchun boshqaruv axborotlarini tarqatish hamda ayirboshlashda sezilarli samaralar berishi lozim. Axborotlar portfeli bank rahbariyati nuqtai nazarida axborot texnologiyalari haqidagi o&#39;ta muhim hisoblangan axborotlarni dolzarb vazifaga aylantiruvchi xulosalarni o&#39;z ichiga oluvchi hujjatlarni ifoda qiladi va bankda axborot texnologiyalaridan foydalanish doirasidagi o&#39;ta muhim axborotlarni o&#39;z ichiga olishi kerak. Undagi asosiy e&#39;tibori bankning biznes rejalari va strategiyasi, uning axborot texnologiyalarini rivojlantirish yo&#39;lidagi reja va dasturlari o&#39;rtasidagi munosabatlarga yo&#39;naltirilgan bo&#39;ladi. Axborotlar portfeli texnik standartlar, imkoniyatlar va ishlanmalar bo&#39;yicha loyihalar, ustuvor investitsiyalar, biznes ilovalar (operatsion tizim), biznes strategiyaga oid axborotlarni yoritib beradi. Taqdim etilayotgan axborotlar portfeli notexnik ma&#39;noda aniq, tushunarli, ishonarli yozilgan bo&#39;lishi kerak. Axborotlar portfelining asosi beshta bo&#39;limdan tarkib topgan bo&#39;ladi:  bank axborotlar portfeli ni yuqori darajadagi tahlili va xulosalarini ta&#39;minlaydi;  bank strategik biznes-reja bo&#39;limi. Bank sistemalarini tuzish jarayonlari bilan bog&#39;lashda zarur bo&#39;lgan strategik rejalashtirish materiallari sifatida (formatda) tuziladi. Bu bo&#39;lim Axborotlar portfeliga bank axborot texnologiyalarini joriy qilish-foydalanish va uning asosiy maqsadlari, strategiyalari va biznes jarayonlari o&#39;rtasidagi bog&#39;liqlikni kuchaytirishga yordam berish uchun kiritiladi;  bank axborot texnologiyalarini texnologik infratuzilishi. Joriy vaqtda imkoniyatlar asosini ta&#39;minlovchi va arxitekturasini yoritib beruvchi hamda tizimni joriy holatini aniqlab beruvchi asosiy hujjat. Bu bo&#39;lim inqirozli holallardan keyin asosiy faoliyatni davom ettirish yoki yangitdan tiklab, talablarni axborot texnologiyalari xavfsizligiga taalluqli bo&#39;lgan rejalashtirishlarni e&#39;tiborga olgan holda jarayonlar doirasiga manzillashtiradi. Texnologik loyiha va investitsiyalar bo&#39;yicha xulosalar berish, loyihalarni samarali boshqarish uchun talab qilinayotgan hujjatlarga asoslanadi. Axborotlar, agarda mavjud bo&#39;lsa, shartnoma loyihalari bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan va texnik-iqtisodiy dalillardan olinadi;  rejalashtirilayotgan loyiha va investitsiyalar bo&#39;limi. Bank rahbarlarmi Alga investitsiyalarni bog&#39;liqsiz loyihalar sifatida emas, balki umumkontekstda ko&#39;rib chiqish imkoniyatini ta&#39;minlaydi. Axborotlar portfeli tarkibini shakllantirish uchun zarur bo&#39;lgan axborotlar boshqaruv jarayonlarida mavjud bo&#39;lgan talablarga mos holda bank tomonidan yaratilgan hujjatlardan olinadi. liar bir bo&#39;limning tarkibi bank a xborotlar portfeli ga kiritilishi lozim bo&#39;lgan axborotlarni eng kichik yadrosini ifodalaydi. Bank rahbarlari o&#39;z ixtiyorlariga qarab qo&#39;shimcha axborotlarni talab qilishlari mumkin. Axborotlar portfeli asosiy komPonentlarini shartli ravishda to&#39;rtta asosiy toifalarga bo&#39;lib qarash mumkin: 1. Biznes faoliyatni ta&#39;minlash asosiy tizimlari - asosiy bir yoki bir nechta biznes jarayonlar (lokal banklararo) operatsiyaalarini qo&#39;llab turuvchi tizim. Alohida bank (yoki uning bo&#39;limlari, filiallari) tizimi doirasida olingan loeal resurslari: bank operatsiyaa kunida dasturlar majmuasi, Plastik kartochkalarni qo&#39;llagan holda chakana elektron hisoblar lokal tizimi, iqtisodiy, tijorat, loeal resurslar. 2. Banklararo resurslar - davlat ichidagi elektron to&#39;lovlar tizimi, SWIFT davlatlararo va banklararo elektron to&#39;lov tizimi, Plastik kartochkalarni qo&#39;llagan holdagi chakana elektron hisoblar banklararo tizimi. 3. Korxona umumiy faoliyatini quvvatlovchi tizimlar (muvofiqlashtirilgan tizimlar) - odatda ular qatoriga oylik maosh va inson resrurslarini boshqarish lizimlari kiradi: bevosita asosiy biznes faoliyat bog&#39;liq bo&#39;lmagan, menendjerlik axborot lizimlari, moliyaviy resurslarni boshqarish va buxgalteriya hisobi, hujjatlar aylanishini boshqarish va boshqalar. 4. Infratuzilma apparat ta&#39;minoti, dasturiy ta&#39;minot, ma&#39;lumotlar bazasi, larmoqlar, axborotlarni saqlash lizimlari va kommunikatsiya imkoniyatlarini ta&#39;minlashga imkoniyat beradigan investitsiyalarni o&#39;z ichiga oladi; 5. Boshqalar Yuqorida keltirilgan toifalarga taalluqli bo&#39;lishi mumkin bo&#39;lmagan axborot texnologiyalari uchun investitsiyalarni o&#39;z ichiga oladi. Yuqorida keltirilgan toifalarni inventarizatsiya qilinayotgan Paytdagi ularni holati a xborotlar portfeli da aks ettirilishining muhim sharti bo&#39;lib hisoblanadi. Bu esa, o&#39;z navbatida, bank asosiy biznes maqsadlariga erishishda axborot texnologiyalari qo&#39;llanishi natijalarini tahlil qilish yo&#39;nalishlariga bevosita o&#39;z ta&#39;sirini ko&#39;rsatadi. Masalan, bankda faoliyat yuritayotgan ATiz/ATlar ko&#39;rib chiqiladigan bo&#39;linsa, u holda investitsiyalarni qaytarilishidan ko&#39;ra ularni ekspluatatsiya qilish bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan operatsion harajatlarni tahlil qilishga e&#39;tibor qaratilsa mantiqan to&#39;g&#39;ri bo&#39;ladi. A xborot texnologiyalari va uning tashkil etuvchilarini mumkin bo&#39;lgan holatlarining ta&#39;riflari:  harakatdagi tizim - bankning ko&#39;rib chiqishlar vaqtdagi barcha xos muassasalarida (shu jumladan Respublika, viloyat, tuman va shaharlar masshtabida) foydalanishga tushirilgan tizimlarni o&#39;z ichiga oladi;  ishlab chiqish bosqichidagi tizim - ishlab chiqish yoki joriy qilishni tugallash bosqichida turgan (shu jumladan, maketli yoki pilot fazalarni o&#39;z ichiga oladi) yangi tizimlarni (yoki xarakatdagi tizimlar tubdan o&#39;zgartirilganda) o&#39;z ichiga oladi;  yangidan yaratilayotgan tizimlar (yangi tashabbus) - mavjud ATiz/AT ko&#39;lamini katta tizim loyihalariga tenglashtirish mumkin bo&#39;lgan kengaytirishlar yoki yangi ATiz/ATni ishlab chiqishga oid harakatlarni rejalashtirish, talablarni aniqlashlar va loyihalashtirishlarni o&#39;z ichiga oladi. Axborotlar portfeli bankning ichki va tashqi maqsadlari uchun ham birdek foydalanilishi mumkin. Bunda strategik muhim axborotlar (shuningdek tashqi sharoitlar o&#39;zgarishiga sezgir bo&#39;lgan), masalan, kirimlar/chiqimlar, egalik qilish-etkazib berish-sotib olish (vositalar, uskunalar va boshqalar) - keng tashqi ko&#39;rib chiqishlarga mo&#39;ljallangan taqdim etiluvchi, axborotlar portfeli ga tegishli materiallaridan o&#39;chirib tashlanishi lozim degan qoidaga amal qilish kerak. Uning ahamiyatliligini maksimallashtirishda bank uchun muhim bo&#39;lgan (joriy va rejalashtiralayotgan) axborot texnologiyalari ga investitsiyalarni o&#39;z ichiga olishi lozim. Bank o&#39;z faoliyatida quyidagilarni e&#39;tiborga olishi kerak:  ahamiyatlilik omili;  byudjet xarajatlari smetasi;  mijozlarga ta&#39;sir;  butun bank tizimi doirasidagi operatsiyaalarga butunlay ta&#39;sir qilish;  tashkiliy tayyorgarlik va tashkiliy ta&#39;sir qilish;  texnologiyalarni qo&#39;llash va ishlab chiqishlarga harajatlar darajasi (umumiy harajatlar, mchnat). liar bir loyiha bo&#39;yicha axborotlarni taqdim etish bankka maksimalhajmdagi Portfel yaratishga yordam berish yo&#39;nalishida amalga oshirilib, boshqarayotgan ijroiy rahbariyat uchun bankning ahamiyatga ega resursi sifatida axborotlar portfeli ning ahamiyati va maqsadi yoritib berilishi lozim. Quyidagilarni e&#39;tiborga olgan holda bank asosiy biznes masalalari va maqsadlari yoritib berilishi zarur:  bank biznes faoliyatining asosiy yo&#39;nalishi qanday;  bank uchun qanday asosiy qonuniy me&#39;yoriy hujjatlar mavjud;  bankning asosiy vazifasini ta&#39;minlash uchun bankning kelajak tasavvuri qanday? AT faoliyatini bank strategik rejalari bilan bog&#39;lash nihoyatda zarur. Infratuzilma sharhi deyilganda quyidagilar e&#39;tiborga olinadi:  axborot texnologiyalari ga joriy investitsiyalarni, apparat ta&#39;minoti, dasturiy ta&#39;minot, tarmoq va asosiy ilovalarga (foydalaniluvchi dasturlar) yuqori darajali, keng (banktizimi) doirada qarash;  sxematik, axborot texnologiyalari tarkiblari (uzellarni joylashuvi, jismoniy moslama apparaturalari, tarmoqlari);  tabiiy holda ishni kim bajaradi (bankdagi ishlovchilar yoki chetdan jalb dilinganlar) va qanday qilib ( axborot texnologiyalari bo`limlari tarkiblari nusxalari, masalan, markazlashtirilgan yoki markazlashtirilmagan) savollari. axborotlar portfeli dagi &#34;infratuzilma&#34; va &#34;loyihalar (investitsiyalar)&#34; bo&#39;limlaridagi ma&#39;lumotlar, Personal va texnologiya toifalari bo&#39;yicha resurslar ichki baholash natijalari kombinatsiyasida yuqori darajada ko&#39;rib chiqiladi. Toifalar hamda funktsional bloklarda joriy va mo&#39;ljallangan loyihalashtirilgan) resurslarning joylashuv munosabatlarini (sonli, foiz yoki grafik ko&#39;rinishlarda) tasavvur qilish zarur hisoblanadi, masalan ilovalar, infratuzilmalar, asosiy tizimlarni ishlab chiqish (rivojlantirish), bank biznes modeli hamda tuzilishini aks ettiruvchi quvvatlash qiymati va funktsional farqlari kabi xususiyatlari. Bank o&#39;z faoliyatida foydalanayotgan texnologiyalar holatini aniqlab olib, ushbu bosqichda to&#39;qnashadigan muammolarni aniqlashda quyidagilarni ajratib ko&#39;rsatish mumkin:  bank bu holatda nimaga erishishi mumkin?  foydalanish uchun (hamkorlikda yoki jamoa bo&#39;lib) ma&#39;lumotlar resurslarini taqsimlangan holda ishlatish imkoniyatlari mavjudmi? Ular orasida foydalanishi yoki tadqiqot qilinishi lozim bo&#39;lgan bo&#39;limlari alohida ajratib ko&#39;rsatiladi. Joriy va kelgusi davrlarda investitsiyalarga qarorlar qabul qilish jarayonida quyidagi axborotlar taqdim etilishi lozim:  hozirgi vaqtdagi bankning ayni damdagi o&#39;z biznes masalalarini bajarishida ATni qo&#39;llanishi holati qanday va bu istiqbolda qanday bo&#39;ladi?  Maqsadga erishish qanday baholanadi?  ishlab chiqish yoki joriy qilishga loyihalar izohi;  rejalashtirilayotgan loyihalar quyidagi bandlarda atroflicha yoritilishi lozim: a) biznes masalalar echimi; b) mavjud investitsiyalarga ta&#39;sir (ilova, tarmoq va h.k.); v) axborot texnologiyalari rivojlantirish strategik rejalarini kelishilganligi; g) loyihalar ustuvorligi, mos holda bu ustuvorlikni yoritib berish. Bankning axborot texnologiyalari ni rivojlantirish strategik rejalariga bag&#39;ishlangan axborotlar Portfeli bo&#39;limi bankning istiqboldagi rivojlantirilishi bilan bog&#39;liq axborot texnologiyalari ga qo&#39;yilayotgan joriy va kutilayotgan investitsiyalarni mosligini aniqlashga yordam berishi va bevosita bankning biznes jarayonlarini quvvatlashi lozim. Bu bo&#39;lim ma&#39;lum davrda daromad va xarajatlar smetalarini tuzish bo&#39;yicha yuritilayotgan bank instruktsiyalari bilan mos holda tuzilishi lozim (ko&#39;rsatilgan bo&#39;limda shunga o&#39;xshash ko&#39;rsatmalar yo&#39;q bo&#39;lgan holda bank rahbariyatining ko&#39;rib chiqishiga asosan, eng yaxshi va chet el tajribalaridan foydalangan holda, turli yo&#39;llar bilan tuzilishi mumkin). Axborot p ortfeli ning bu bo&#39;limi bankda axborot texnologiyalari dan foydalanib boshqarish va rejalashtirishga mas&#39;ul bo&#39;lgan rahbarlarga qulay ma&#39;lumotnomalarni taqdim etishi lozim. Hisoblash imkoniyatlari (Personal va jamoaviy): Bank xodimlarining to&#39;liq soni qancha? Ayni vaqtda nechta Pentium II, III, IV rusumidagi shaxsiy kompyuterlar mavjud? Nechta shaxsiy kompyuter minimal talablarga javob beradi? Bank kelgusi moliya yili davomida nechta shaxsiy kompyuter olishni rejalashtirmoqda? Shu jumladan yangi qabul qilingan ishchini ta&#39;minlash uchun qo&#39;shimcha - mavjud shaxsiy kompyuterlarni ishlab chiqarish quvvati yanada yuqori bo&#39;lganlariga almashtirish. Bank lokal hisoblash tarmog&#39;ida shaxsiy kompyuterlar jami shaxsiy kompyuterlarni necha foizini tashkil qiladi? Qanday tarmoq operatsion tizimi qo&#39;llaniladi? 1.3. Tijorat bankini a xborotlar portfeli ni takomillashtirish omillari Biznes faoliyat xavfsizligi va kutilmagan holatlarda tiklash bo&#39;limi axborotlar portfeli ga faqat axborot maqsadlarida kiritiladi. Ko&#39;rsatilgan rejalar bank rahbariyatiga alohida taqdim etiladi (shuningdek bank axborotlashtirish qo&#39;mitasiga yoki shunga o&#39;xshash organga). A xborotlar portfeli da rejaning (to&#39;laqonli aniq bo&#39;lmagan ravishda) va rahbariyat uchun zarur bo&#39;lgan laqdirda uni bajarilishida zaruriy muloqot uchun axborotlarni saqlanish joyi ko&#39;rsatiladi. Shuning bilan birga bank axborot xavfsizligi siyosati va strategiyasi taalluqli hujjatlar haqidagi axborotlarni izohlangan ko&#39;rinishda taqdim etiladi. A xborotlar portfeli ga bankda qo&#39;llanilayotgan har bir axborot tizimlariga oid, shuning bilan birga asosiy bank faoliyatini ta&#39;minlovchi tizimlar haqidagi axborotlar kiritilishi lozim. Inqirozli axborot texnologiyalari bu biznes tavakkalchilikni yuqori darajadagi ilovasidir. Axborot texnologiyalari funktsionalligining qisqa vaqtga yo&#39;qotilishi holatlarida ham quyidagilarga salbiy ta&#39;sir ko&#39;rsatishi mumkin:  bank daromadlari;  joriy majburiyatlar bo&#39;yicha to&#39;lovlarga;  bank operatsiyaalarining yuridik va moliyaviy butligiga. Bu bo&#39;limda talab qilinadigan axborotlar:  ATiz/AT ilovalari nomlari;  ATiz/AT ilovalari turlari;  ATiz/AT ilovalari qisqacha mazmuni;  ATiz/AT ilovalarining qanday strategiyalar, dastur va biznes jarayonlarni quvvatlashi ko&#39;rsatilishi kerak; ATiz/AT ilovalarni talab qilinayotgan almashtirish yoki modifikatsiya qilishlarda cheklanishlar va muammolar yoritilishi lozim. Qo&#39;shimcha axborotlar: * ATiz/ilovalar birinchi marta qachon joriy qilingan; * ATiz/AT ilovalari qachon modifikatsiya qilingan; * Uni qo&#39;llab turish uchun qancha texnik xodimlar (TVPE) zarur bo&#39;ladi; * ATiz/AT ilovalarini almashtirish rejalashtirilmoqchimi? Agarda &#34;ha&#34; bo&#39;lsa, modifikatsiyani qisqacha izohlash va uni boshlanishi rejalashtirilayotgan vaqt ko&#39;rsatilishi lozim; * ATiz/AT ilovasining mulkiy egalik huquqlariga ega bo&#39;lgan (bank, mulki, ta&#39;minotchidan ijaraga olingan va h.k.) egasi ko&#39;rsatilishi lozim; * ATiz/AT ilovalar texnik ko&#39;rsatkichlari; ATiz/ilovalar o&#39;lchami, masalan dasturiy kodlar qatorlari soni yoki bajaradigan vazi Talari soni; * asosiy texnologik Platformasi (ya&#39;ni, o&#39;rta darajadagi kompyuter, katta HI 1M, mijoz-server); platformalarni o&#39;rnatilgan joyi (bank, ta&#39;minotchi, ma&#39;lumotlarga ishlov berish maxsus binolarida); * ilovalar foydalanishidagi operatsion tizimlar; * foydalanilayotgan ilovalar asosiy dasturiy tili (S, S++ va h.k.); * ilovalarga mos baholashlar vaqtinchalik fazasi; * sertifikatsiya vaqti; * ilovalarni testdan o&#39;tkazish final vaqtlari. liar qanday murakkab kompyuterli axborot tizimida ularni arxitektura darajasida tasavvur qilish nihoyatda muhim o&#39;rin tutadi. Arxitektura ATiz tashkil qiluvchi komPonentlar yoki &#34;qurilish bloklari&#34; izohlarini, har bir tashkil etuvchiga mas&#39;ulligi va qoidalarni, ular o&#39;rtasidagi majmuali o&#39;zaro munosabatlarni ta&#39;minlaydi. Bank axborot tizimi (BAT) arxitekturasi deyilganda quyidagilarni tushunish mumkin: * ATizni rasmiy izohlanishi; * bank axborot jarayonlarini quvvatlovchi tarkibi; * ATiz asosida yotuvchi strukturani; * alohida bank tizimi va mamlakat barcha banklar tizimi, alohida bank muassasasi doirasidagi axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini boshqarish va tarqatish, ega bo&#39;lish, qurush, loyihalash yo&#39;nalishlarini aniqlovchi, umumiy va mantiqiy bog&#39;langan yagona reja. BATiz arxitekturasini asosiy maqsadlari: * ATizdagi umumiy atamalashlar va taxminiy tamoyillardan foydalanish; * AT, Z yagona tuzilishini aniqlash; * umumiy tamoyillarga mos holda AT jz ni rivojlantirish va shuni hisobiga BATiz lari o&#39;zaro harakati hamda samarali integratsiyani ilgari surish. BATiz arxitekturasini asosiy vazifalari: bank tizimining rivojlanish dasturi va ustuvor bizneslarini quvvatlash; bank tizimi rivojlanish dasturining biznes chtiyoj va talablari munosib o&#39;zgarishlarida axborot texnologiyalari ilovalarini ( axborot texnologiyalari mahsulotlari) tezkor ishlab chiqish va modifikatsiya qilish imkoniyatlarini ta&#39;minlash; bank texnik infratuzilishi yanada samarali va ishonchli boshqarilishi uchun bank operatsiyaalarini quvvatlashni engillatish; joriy qilinayotgan tizimga turli yondoshuvlarni qo&#39;llashga imkon berish bilan birga, banklarga AT jz texnologiyalari va ilovalariga qilinayotgan harakatdagi investitsiyalarning kaPitallashuvini (qo&#39;shimcha foydalar olish) davom ettirishda turli imkoniyatlarni ta&#39;minlash. Yangi tizimlar shunday ishlab chiqilishi lozimki, texnik doira va biznes muhitdagi tez darajadagi o&#39;zgaruvchan sharoitlarga moslanuvchan bo&#39;lishi kerak. Bunday lizimlarga adabtiv tizimlar deyiladi. Ular shunday loyihalashtiriladiki, biznes faoliyat talabiarini o&#39;zgarishini quvvatlovchi biznes dasturlar ishlab chiqilganda ularga engil modifikatsiyalar kiritishga imkon beradi. Shuning bilan birga BAT arxitekturasi ochiq tizimlar kontsePtsiyasiga asoslangan bo&#39;lishi zarur. Ochiq tizimlar o&#39;zida turli interfeyslar, servislar, formatlarni har tomonlama quvvatlovchi to&#39;plamni, shuningdek loydalanuvchilar o&#39;zaro harakatlarini o&#39;zida ifoda qiladi. Yanada oddiyroq qilib aytganda, ochiq tizimlar X/Open konsortsiumi orqali ochiq tizimlar, axborot texnologiyalari standartlari va normativlarida aniqlab berilgan barcha standartlardan foydalangan holda joriy qilingan, umumkirishli mahsulotlarni qamrab olgan, hamkorlikda harakat qiluvchi kompyuterlar muhitiga qobiliyatli, ta&#39;minotchilar hamda texnologiyalarga bog&#39;liq bo&#39;lmagan tizim sifatida ta&#39;riflanadi. ochiq tizimlarlar interfeys serverlar uchun va loyihalashtirilgan dasturiy ta&#39;minot standardarini quvvatlovchi quyidagi omillarni joriy qiladi:  butun tizim doirasida eng kam o&#39;zgarishlar qilingan holda chidamli bo&#39;lish;  uzoqdagi va lokal tizimlardagi boshqa ilovalar bilan o&#39;zaro birgalikdagi harakat;  foydalanuvchilar bilan hamkorlikda harakati. Bank ochiq tizimlar arxitekturasining qo&#39;shimcha vazifalari:  biznes jarayonlar integratsiyasi, axborotlarni boshqarish vositalarini rivojlantirish va rejalashtirish uchun modellarni namoyish qilish;  axborot texnologiyalari ning ishonchlilik darajasini oshirish va aloqalarni kengaytirish, bank biznes faolligining rivojlanish talablariga mosligini ta&#39;minlash uchun ma&#39;lumotlar manbaasi yoki loydalanuvchilarni qaerda joylashganligiga bog&#39;liq bo&#39;lmagan holda bank doirasidagi resurslarga kirishni ta&#39;minlash; tezkor va strategik rejalar ishlab chiqish yo&#39;nalishlarini ta&#39;minlash, axborot texnologiyalari rivojlanish rejalarini aniqlovchi hujjatlar samaradorligi va sifatini baholash, rejalashtirish va fundamental tamoyillarga axborotlar tahlili, bank AT, z / axborot texnologiyalarini yagona tuzilishini ta&#39;minlash; ATiz/ axborot texnologiyalari ni boshqarish bilan bog&#39;liq byudjet bo&#39;yicha qaror qabul qilish jarayoniga zaruriy rahbariy ma&#39;lumotlar mexanizimlarini taqdim etish; yangi ishlab chiqilayotgan va harakatdagi AT iz ga istiqbolli texnologiyalarni ilgari surishda eng yaxshi spetsifikatsiyalar bilan ta&#39;minlash; avvaldan mavjud bo&#39;lgan qarorlarni takror qabul qilish hamda ortiqcha bo&#39;lib qolishini oldini olish uchun nusxa olingan yoki keng tarqalgan foydalanilayotgan resurslarni baholash tamoyillarini ta&#39;minlash. Arxitektura kompyuter texnologiyalari bilan bog&#39;liq qarorlarni tasdiqlash uchun ketadigan vaqt muddatini qisqartirish, dolzarblik, amaliylik va foydani aniqlash uchun namunalar berish; * mavjud ilovalarni (ATiz/AT doirasidagi mahsulotlar) kelgusida yaxshilash va kengaytirishni tashkil qilish uchun zaruriy asoslar bilan ta&#39;minlab, boshqaruv va biznesni qayta qurish jarayonlariga hamkorlik ko&#39;rsatish; * amalda isbotlangan echimlar va to&#39;plangan tajribalarni qo&#39;llab ATiz rivojlantirishni loyihalashtirish mumkin bo&#39;lgan kelgusi rejalashtirish, umumiy loyihalashtirish uchun asosiy yo&#39;nalishlarni ko&#39;rsatish yordamida ishlab chiqarish va samaradorlikni oshirishga ta&#39;sir qilish; * tobora o&#39;sib borayotgan so&#39;rovlarni ta&#39;minlash uchun kengayishga qobiliyatni, biznesdagi o&#39;zgarishlarni quvvatlash uchun moslashuvchanlik, axborotlarni taqsimlanishiga (undan hamkorlikda foydalanganda) imkoniyatni ta&#39;minlovchi bir-biri bilan hamkorlikda va tezkor bog&#39;langan bank ATiz ni rivojlanishiga yordam berish; * Atiz Tni migratsiyasi va modernizatsiya qilish strategiyalarim ishlab chiqishni engillashtirish. Bank tizimi arxitekturasi texnologik tashkil etuvchilardan iborat bo&#39;lishi lozim. Global kompyuter tarmoqlarining tijoratda qo&#39;llanilishi axborot texnalogiyalari va zamonaviy texnika yutuqlari bilan o&#39;zaro almashish chtiyoji global kompyuter tarmoqlarini mamlakatlararo hamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas qismi qilib qo&#39;ydi. Ilmiy va maorif maqsadlari va biznes uchun ko&#39;plab kompyuter tarmoqlari tashkil etilgan . Ko&#39;plab termoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo hamjamiyatiga kirish imkonini beruvchi tarmoq - bu INTERNET. Internet foydalanuvchiga chekiz axborot resurslarini taqdim etadi. Ushbu resurslarga kirish uchun mos keluvchi amaliy dasturiy ta&#39;minotdan foydalanish kerak. Do&#39;stona grafik interfeys Internet hizmatidan har bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunday dasturlarning ко &#39;pi foydalanuvchi uchun qulay bo&#39;lgan Windows ochiq tizimlar muhitida ishlaydi. Grafik interfeysli dasturlar muhim hususiyatlarga ega: ular foydalanuvchidan barcha tizimli arhitekturani bekitadi va har qanday kompyuter platformasida saqlanadigan ma&#39;lumotlar bilan ishlash imkonini beradi./2/ Zamonaviy axborot texnalogiyasiga ega hisoblash texnikasidan a elektron uzatish tizimidan foydalanmay turib, zamon talabiga javob beruvchi moliyaviy muassasalarni tashkil etish mumkin emas. Shu bois, bunday muassasalar ham dasturli apparat kompleksi sifatida, ham elektron shaklda axborot uzatishining kommunikatsiya vositasi sifatida eng yirik iste&#39;molchilar hisoblanadi. Tashkilotlarning alohida avtomatlashtirilgan komplekslarini bog&#39;lovchi global tarmoqlar milliy va halqaro darajada hisob kitoblar o&#39;tkazish imkonini beradi. Bank tarmoqlari va banklararo hisob kitoblar tizimi Xo&#39;jalikda to&#39;lovlarning katta qismi naqd pulsiz hisob kitob shaklida amalgam oshiriladi. Naqd pulsiz aylanmaning katta ahamiyati iqtisod uchun ko&#39;plab banklararo pul o&#39;tkazishni o&#39;zaro hisobga olish tizimi yoki kliring bilan almashtirish /aruruiyatini keltirib chiqaradi . Kliringni qo&#39;llashning nisbatan samarali sohalari qo&#39;yidagicha : Markaziy bank tizimida banklararo hisob - kitob, pul mablag&#39;larini o&#39;zaro o&#39;tkazishni doimiy takrorlovchi iqtisodiy jihatdan bir biriga bog&#39;liq korhonalarga xizmat ko&#39;rsatish, bir hildagi tezkor bitimlarni amalgam oshirish. Kelajakda aksionerlik kliring va hisob - kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni jahon moliya tizimiga birlashtirish bu Markaziy Bank siyosatining yo&#39;nalishlaridan biri hisoblanadi. Endi turli mamalakatlardagi mavjud kliring tizimini ko&#39;rib chiqamiz. AQSIl banklari to&#39;lov habarlarini uzatish uchun qo&#39;yidagi asosiy kommunikatsiya taqmog&#39;idan foydalanadi : FEDWARE AQSII federal zahira tizimining kommunikatsiya tizimi; BANKWARE hususiy banklar va tijorat korhonalari chtiyojiga hizmat qiluvchi kommunikatsiya tizimi; CHIPS hisob - kitob palatalari uchun banklararo to&#39;lov tizimi; BASS Kliring tizimi, Buyuk Britaniyaning yirik va mayda korhonalariga tijorat usulida naqd pulsiz aylanma qilishiga hizmat qiladi. Yevropa banklarida quyidagi tizimlar keng qo&#39;llaniladi ; CHAPS Buyuk Britaniya banklararo kliring hisob - kitob tizimi . U o&#39;z ichiga 200 ta bank va bir necha hisob-kitob markazlarini oladi. SIT Fransiya markaziy banki ko&#39;magida 15 ta yirik banklar asosida tashkil etilgan tizim. Loyiha maqsadi banklar, savdo va sanoat firmalarini yagona hisob ко mpleksiga birlashtirish. Bu kompleks mablag&#39; o&#39;tkazish va banklararo o&#39;zaro hisob kitobni tezkor usulda amalga oshiradi. Banklararo ma&#39;lumotlarning halqaro tarmog&#39;i. Halqaro banklar tarmog &#39;i doimiy o&#39;sib bormoqda. Ma&#39;lumotlar va telekommunikatsiya hizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun halqaro tarmoq tashkil etilmoqda. U to&#39;lovlarni o&#39;tkazish, aktivlarni boshqarish va ma&#39;lumotlar bilan ta&#39;minlash bo&#39;yicha kopleks hizmat ko&#39;rsatadi. Ular ichida HEBS (Ilchagon El eolonie Banking System) kabi mashhur tarmoqlar mavjud . Lekin dunyoda eng yirik moliyaviy habarlar tarmog &#39;i SWIFT hisoblanadi. Bu tizimga qo&#39;shilgan har qanday bank o&#39;zini jahon moliya uyushmasining to&#39;liq a&#39;zosi deb hisoblashi mumkin./1/ I BOB ga xulosa I BOB ga shuni xulosa qilib aytish mumkinki, birinchi navbatda Bank faoliyati haqida , uning hozirgi holatlarini tahlili bilan boshlanadi . Banklar o&#39;z faoliyatim yurgizishda qanday talablarga javob berihshi kerak? Tijorat Banki tizimini lakomillashtirish uchun qanday choralar ko&#39;rish kerak? Shular haqida : 1.1 chi bo&#39;limda ko&#39;proq tijorat banklarnig faoliyati haqida, va ularning O&#39;zbekistondagi holati , O&#39;zbekistonda qachondan boshlab banklar faoliyatiga e&#39;tibor berila boshlandi, buning uchun qanday amaliy ishlar amalga oshirilganligi keltirib o&#39;tilgan. 1.2 chi bo&#39;limda Yuqorida keltirib o&#39;tgan savolimizga javob topishimiz mumkin. Ya&#39;ni, hozirda tijorat banklari faoliyat yuritishi uchun umumiy talablarga javob qanaqa bo&#39;lishi kerakligi keltirilgan. Umuman olgan banklar texnikaviy qo&#39;llashga tayangan holda faoliyat yuritishi lozim. Shularni dasturiy, tchnik talablari qanaqaligi degan savolga javob topishimiz mumkin. 1.3 Tijorat banklarining faoliyatini tahlil qilishdagi eng ohirgi bo&#39;limda avval umuman banklar tizimini istiqbolli rivojlanishi uchun qanaqa talablarga javob berishi lozimligi keltirilgan bo&#39;lsa keyinchalik esa tijorat banlarining rivojlanishi uchun qanday ishlarni amalga oshirish kerak, Global kompyuter tarmoqlarining tijoratda banklarida qo&#39;llanilishi, ya&#39;ni halqaro banklar tarmog&#39;i, uning afzalliklari qanaqaligi, va jahonda mavjud yirik hisob kitob tizimlari haqida to&#39;htalib o&#39;tilgan. 1.4 bo&#39;limda bitiruv malakaviy ishi maqsad va vazifalari , unda mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusi dolzarbligiga, hozirda O&#39;zbekistonda va Jahon bank ti/imlarida bank hizmatlarini reklama qilishdagi extiyojlar qay darajada ekanligi va ularning vazifalari qanaqa bo&#39;ishi lozimligi masalalari yoritilgan. II BOB TIJORAT BANKLARINIG XIZMATLARINI REKLAMA QILUVCHI DINAMIK WEB-SAYTNI YARATISH TEXNALOGIYASI 2.1. Tashkiliy tizimni yaratish tehnalogiyasi va uni dahlsizligini ta&#39;minlash chora tadbirlari Tashkiliy tizimni yaratish tehnalogiyasi Deylik, biz static web sahifalar chegarasidan chiqdingiz va bizga HTML-formani qayta ishlash talab etilyapti. Yoki biz foydalanuvchi tomondan kintiladigan ma&#39;lumotlarni qayta ishlaydigan va ma&#39;lumotlar bazasiga bevosita bog&#39;lanadigan Web sahifani yaratishni hohlarmiz. Balki biz elektron do&#39;kon , saytimizga tashrif buyuruvchilar so&#39;rovini, har hil tashrif buyuruvchilar sonini hisoblashni dastur-lash kerakdir PHP tili bizga shu va ko&#39;plab boshqa masalalarni yechishga yordam beradi./5/ Savol tug&#39;iladi nimaga aynan PHP, EGI (Eommon Gateway Interfaee umumiy shlyuzliinterfeys, HTTP - ilovalar standarti ) orqali ishlovchi, Perl, E/E++, Fortran, TEI, Unix Shell, Visual Basie, Apple Seript va boshqa shunga o&#39;xshash tillar emas. Server so&#39;rovlarni EGI dasturi foydalanuvchisiga yuboradi, bu esa ma&#39;lumotlarni qayta ishlaydi va foydalanuvchi ekraniga natijalarni qaytaradi. Buning natijasida foydalanuvchi har-hil faktorlar ostida o&#39;zgaruvchi dinamik axborotni qabul qilib oladi. Ishlab chiquvchilar har - doim boshqa boshqa muhitlarda har-hil ish sharoitlari uchun optimal mos keluvchi dasturlash tillarini yaratishga harakat qildilar. Perl dasturlash tiliga keladigan bo&#39;lsak, unda bu - juda yahshi, zo&#39;r til, lekin dasturni har sahifani so&#39;rovini chaqirishda tizim ushlanib qolishlari, ayniqsa Windowsda juda ham katta. Shuning uchun 1994 yilda PHP (Personal Home Page) nomini olgan butkul yangi til pay do bo&#39;ldi. Mazkur dasturlash tilni o&#39;zi deyarli bir kunda Rasmus Lerdorfhing ish uchrashuvi oralig&#39;ida yozilgan. Dastlab bu juda oddiy EGI muhitida bo&#39;lmagan, Perl tilida yozilgan, va speeifie maqsalardan tashqari hizmat qilgan./8/ Vaqt o&#39;tishi bilan ekspluatatsiyada bu muhit kichkina ishlab chiqanshga ega ekanligi ma&#39;lum bo&#39;ldi, va yaratuvchiga mavjud hatolarni tog&#39;rilab, uni boshqatdan yozishdan boshqa chorasi qolmadi. Shundan so&#39;ng PHP ga so&#39;rovlar soni oshdi, va 1995 yil boshlarida mazkur mahsulotning birinchi versiyasi ishlab chiqarildi. Bu birinchi paketning nomi Personal Page Tools(personal uy sahifasi uchun vositlar) bo&#39;lgsn edi. Shu vaqtga kelib Rasmus Lerdford ma&#39;lumotlar bazasi bilan ishlashni boshladi, bu esa o&#39;z navbatida SQL so&#39;rovlarni Web sahifaga chiqarish uchun ma&#39;luot vositam yaratishga olib keldi. Hozirda PHP bu juda tez rivojlanayotgan, Internetning ko&#39;pgina sihalarida ishlovchi dasturlash vositasidir. www.php.net sahifasi PHP Web ilovalarni yaratish vositasi kabi mashxur ASP, FronPage va mod_perl lardan biri hisoblanadi. PUP bilan dinamik saytlarni oson yaratish imkoniyati paydo bo&#39;lmoqda. Fayllar shunday yaratilganki, ular serverda qayta ishlanadi va saqlanadi. Foydalanuvchi php hujjatni so&#39;rasa, seript foydalanuvchi brauseri bilan qayta ishlanmaydi, masalan JavaSeript, balki server tomondan qayta ishlanadi, va loydalanuvchiga faqat ish natijalari yuboriladi. С yoki Perl tilida yozilgan EGI dastur ham huddi shunday ishlaydi. Lekin EGI kodni PFIP - dasturdan farqli ravishda HTML sahifani hohlagan joyiga o&#39;rnatish mumkin, bu esa albatta uning EGI oldidaasosiy farqi bo&#39;ladi. Bundan tashqari tilni o&#39;zi o&#39;rganish uchun juda oddiy va hech qanaqa mahsus bilimlarni talab qilmaydi. Tashkiliy tizimni dahlsizligini ta&#39;minlash chora tadbirlari Ma&#39;lumki, kompyuter tizimlarini asosiy vazifasi axborotni qayta ishlashdir (saqlash, uzatish, qayta ishlash), shuning uchun axborot xavfsizligini ta&#39;minlash muammosi К Г va T lar uchun juda dolzarbdir. Tizimlarning axborot xavfsizligini ta&#39;minlash, kompyuter tarmoqlarini va tizimlarini ishlash jarayoniga, istalgan ruxsat etilmagan aralashishiga, hamda ularning asosiy elementlarini o&#39;zgartirish, nusxalash, o&#39;g&#39;rilash, safdan chiqarish yoki buzishga bo&#39;lgan intilishlarga qarshi harakatlarni tashkil etishni, ya&#39;ni KT va T larini barcha tashkil etuvchilarini apparat vositalarini, dastur ta&#39;minotini, berilganlarni va xodimlarni himoya qilishni ко &#39;/da tutadi. «Axborot, axborotlashtirish va axborotni himoya qilish to&#39;g&#39;risida» gi qonun fukarolarni axborotga konstitutsion xuquqini ta&#39;minlash, uni ochiqligini va unga murojaat qilishlikni, fukarolar va tashkilotlar tomonidan qonunchilik, ijroiya va sud xoqimiyati organlari to&#39;g&#39;risida axborotni va boshqa axborotni olishni, jamoat va shaxsiy manfaatga ega bo&#39;lgan ta&#39;minlashga, hamda jamiyatda axborot bilan mulokot qilishga va axborotlashtirishni rivojlantirishga ko&#39;maklashish uchun da&#39;vat qiladi. Unda axborotni xujjalashtirish va uni axborot resurslarini ochiq va cheklangan murojaat qilish toifalariga tegishligi, axborotga murojaat qilish bo&#39;yicha mexanizmlarni va vakolatlarni aniqlash, axborotni xuquqiy himoya qilish tartibi masalalari, bu sohada buzg&#39;unchiliklar uchun javobgarlikni o&#39;rnatish mexanizmlari masalalari aks ettirilgan. lislatib o&#39;tamizki, himoya qilishning tashkiliy-dasturli vositalari texnik usullarga tegishli bo&#39;ladi. Bunday usullar va vositalar etarlicha katta miqdordadir. Bu tasodifiy harllardan an&#39;anaviy josuslik va qo&#39;poruvchilik, elektromagnit narlanishlardan va yo&#39;naltirishlardan KT lari sturukturalarini ruxsat etilmagan o&#39;zgartirishlardan, ruxsat etilmagan murojaat qilishdan axborotni himoya qilish, kriptografik usullar, kompyuter viruslari va ular bilan kurashish mexanizmlari va boshqalar. Tasodifiy havllardan axborotni himoya qilishga axborotlarni dubllash (oldinroq batafsil ko&#39;rib chiqilgan), KT ishonchligini oshirish, ishdan chiqishlariga mustaxkam К Г larini yaratish, xalokatlardan va favqulodda holatlardan keladigan talofatlarni kamaytirish, noto&#39;g&#39;ri amallarni blokirovkalash bilan erishiladi. An&#39;anaviy josuslikdan va ko&#39;poruvchilikdan axborotni himoya qilishda KT larida KT lari ishlatilmaydigan boshqa ob&#39;ektlarni himoya qilish uchun ishlatiladigan vositalar va usullar qo&#39;llaniladi. Bu tizimning vazifalariga ob&#39;ektni qo&#39;riqlash tiziminii yaratish, KT ob&#39;ektlarida maxfiy axborot resurslari bilan ishlashni tashkil etish, kuzatishga va bildirmasdan eshitib olishga, hamda xodimlarning yomon niyatli harakatlarga qarshi kurashish kiradi. Zararli zlektromagnit nurlanishdan va yo&#39;naltirishlardan (ZEMNY) himoya qilish ham aktiv, ham passiv usullar bilan amalga oshiriladi. Himoya qilishning aktiv usullari, yomon niyatli odam tomonidan ushlab olingan xabarlardan foydali axborotlarni qabul qilish va ajratib olishni murakkablashtiradigan, zararli elektromagnit nurlanishlar va yo&#39;naltirilishlar kanallarida halaqitlarni yaratishga qaratilgandir. Passiv usullar xavfli xabarni darajasini kamayishini yoki xabarlarning axborotlanganligini pasayishini ta&#39;minlaydilar. Bank axborot xavfsizligi (AX) muvofiqlashtirilgan tuzilishini shakllantirish ikki holat bilan olib boriladi: Ikkala holatda ham ish alohida strategik reja yo&#39;nalishni belgilab olishni talab qilib, tezlikdagi qarorni talab qiluvchi masalalarni Paydo bo&#39;lishi bilan murakkablashib boradi. AXni to&#39;liq tushunish uchun bank axborot resurslari himoyasi uchun mo&#39;ljallangan texnik, tashkiliy, normativ va boshqa chora-tadbirlar to&#39;Plamini aniqlab olishimiz zarur bo&#39;ladi, ular: -axborotlar konfidentsialligini ta&#39;minlash - bu maxsus vakolati bo&#39;lgan shaxslargagina axborotlar bilan tanishish imkoniyatini beradi; -axborotlar butunligini ta&#39;minlash - bu axborotlarni faqatgma vakolati bo&#39;lgan sub&#39;ektlargina o&#39;zgartira olishini ifodalaydi; - axborotlarga kirishni ta&#39;minlash - bu axborotlar zaruriy vaqt davomida ruxsat etilgan ishlar uchun zarur sub&#39;ektlar ixtiyorida bo&#39;lishi; - axborotdan foydalanganlik javobgarligi ta&#39;minoti. Agar sub&#39;ekt unga ruxsat etilagan axborotlardan operatsiyaalar doirasida foydalangan taqdirda ham, bu operatsiyaalar haqidagi ma&#39;lumotlar mos ro&#39;yxatga olish jurnallarida qayd qilinadi. Agarda bank doirasida yuridik mavqega ega bo&#39;lgan elektron hujjatlar ko&#39;rmishidagi axborotlarni ayirboshlash mavjud bo&#39;lsa, u holda AX vazifalariga qo&#39;shimcha bandlar kiritiladi: - axborotlardan tonmaslikni ta&#39;minlash. Bu elektron fayl ko&#39;rinishdagi axborotlar manbaasi sub&#39;ekt ekanligi, shu faylni mazkur sub&#39;ektga tegishli ekanligini rad eta olmasligi. Ko&#39;rsatilgan masalalarni hal qilish uchun AXga quyidagi mexanizmni qo&#39;llash tavsiya etiladi: Identifikatsiya. Bu har bir sub&#39;ektga o&#39;zining unikal belgisiga ega bo&#39;lishi lozimligini bildiradi. Autentiflkatsiya. Har bir sub&#39;ekt axborotlar bilan ish boshlashdan oldin haqiqatan ham o&#39;zini tavsiya etayotganligini tasdiqlashi lozimligini bildiradi. Avtorizatsiya. Ba&#39;zi harakatlarni bajarish uchun uni vakolatli sub&#39;ektni tasdiqlashi zarurligini ko&#39;rsatadi. Kirishni nazorat qilish. Turli sub&#39;ektlar turli ko&#39;rinishdagi axborotlarga turli darajada kirishi lozimligini bildiradi (masalan, faqat o&#39;qish uchun, modifikatsiya qilish uchun, o&#39;chirib tashlash uchun va boshqalar). Audit. Vakolatga ega xizmat (odatda AX xizmati) doimiy ravishda sub&#39;ektlarni axborotlar bilan ishlashini, kirish nazorati tizimining holati va boshqa ishlashlarini tahlil qilib boradi. IIavfsizlikni bunday mexanizmlarini uzluksiz davom ettirish mumkin. Ko&#39;rsatilgan mexanizmlarni ishga tushirish uchun AX quyidagi vositalarni qo&#39;llashi mumkin: Shifrlash. Axborotlar shunday holga keltiriladiki, uning mazmunini faqat zaruriy ma&#39;lumotlarga (kalit) ega bo&#39;lgan sub&#39;ektlargina o&#39;qiy olishlari mumkin bo&#39;ladi O&#39;xshatmalik. Ya&#39;ni sub&#39;ektrii mosligini (masalan, identifikatorga mosligini) tasdiqlash uchun faqat ungagina ma&#39;lum bo&#39;lgan belgilar ketma- ketligmi bilishi va zarur bo&#39;lganda ko&#39;rsata olishi kerak. Elektron imzo. Axborot habarlariga qo&#39;shimcha ravishda shunday ma&#39;lumotlar terilishiki, bir tomondan sub&#39;ektrii identifikatsiyasini aniqlab bersa, boshqa tomondan chiquvchi axborot xabarlariga imzo qo&#39;yilgandan so&#39;ng o&#39;zgartirilish qilinmaganligini kafolatlaydi. Monitoring. Auditni amalga oshirish uchun zarur bo&#39;lgan texnik ta&#39;minot va ega bo&#39;lgan xuquqqa vakolatlangan xizmat, odatda AX xizmati. Shunga o&#39;xshash bir qator havfsizlik vositalar mavjud. Shu kabi AX ob&#39;ekti tushunchasiga ham aniqlik kiritish lozim. Aniq masalalarga bog&#39;liq holda ma&#39;lumotlar, apparatli yoki dasturiy (tizimli yoki amaliy) ta&#39;minotlar ob&#39;ektini ifodalaydi. Bank ishlab chiqarish jarayoni uchun muhimlik darajasiga qarab ob&#39;ektlar klassifikatsiyalangan bo&#39;lishi zarur. Axborot xavfsizligini shakllantirish asosiy tamoyillari AX arxitekturasi ishlash usullari, funktsionallashganligi, joylashishi, tashkil etuvchilari va boshqa shu kabi yo&#39;nalishlarni hisobga olgan holda AX tizimi ishlab chiqishni o&#39;z ichiga oladi. Tizim arxitekturasi AXga taalluqli mexanizm va ob&#39;ektlar, vositalar, shuningdek biznes jarayonlar, bank texnologiyalari va bank axborot oqimlarini, shular jumlasida bank AX siyosatini ifodalab beradi. AX o&#39;z hayotiy tsikllariga ega bo&#39;lgan jarayondan tashkil topgan bo&#39;lib, uni quyidagi davrlarga bo&#39;lib ko&#39;rish mumkin: * ob&#39;ektni o&#39;rganish jarayoni. Korxonalarda axborot oqimlan yokitexnologiyalar, biznes jarayonlarni o&#39;zgarishi bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan yangi himoya ob&#39;ektlarini Paydo bo&#39;lishida vujudga keladi. Bu bosqichda yangi kiritishlar yoki o&#39;zgartirishlarni o&#39;rganish jarayoni kechadi; * rejalashtirish va risklarni baholash. Yangi tizim ob&#39;ektlariga mumkin bo&#39;lgan xavilar, g&#39;arazli niyatlar modellari qurilishi tahlil qilinadi, u bilan bog&#39;liq, chtimolligi bo&#39;lgan tavakkalchiliklarni yoritib berish va ular oqibatlarini yo&#39;q qilish yoki kamaytirish chora tadbirlarini rejalashtirish olib boriladi; * siyosatni ishlab chiqish. Ob&#39;ektlar, uchun javobgarlikni taqsimlash ishlari, ularni klassifikatsiyalari, standardarini shakllantirish va yangi ob&#39;ektlarni avval mavjud ob&#39;ektlar bilan hamkorligi olib boriladi; * tanishtirish. Yangi tizim sub&#39;ektlarini tanishtirish va o&#39;qitish, ular uchun uslubiy hujjatlarni (rahbarlik, qoida, instruktsiyalar) ishlab chiqish va javobgarlikni biriktirish ishlari olib boriladi; * joriy qilish. ЛХ mos vositava mexanizmlarini o&#39;rnatish, malakalashtirish bo&#39;limlari bo&#39;yicha ob&#39;ektlarni joylashtirish bajariladi; * AXni boshqarish. Administrator va foydalanuvchilarni ro&#39;yxatga olish, identifikatsiya siyosatini kiritish, kirishni audit qilish ustuvorliklarini taqsimlash ishlari amalga oshiriladi; * nazorat. Ob&#39;ekt va sub&#39;ektlar darajalarida tizim faoliyatini doimiy tahlili olib boriladi. Bunda tavakkalchilik baholashlari, g&#39;arazniyatlilar modellari va boshqa ma&#39;lumotlardan foydalaniladi. * AX siyosati. Siyosat tushunchasiga alohida e&#39;tibor berish zarurdir. AXning hayotiy tsiklida siyosat uning markazida joylashgan bo&#39;lsada, haqiqatda esa uni ishlab chiqish tizimni o&#39;rganish bosqichidayoq amalga oshiriladi, uning shakllanishi esa oxirgi davrga erishilganda ham davom etadi. Sharoitlarni o&#39;zgarishiga bog&#39;liq holda (masalan, yangi texnik echimlarni Paydo bo&#39;lish holatlarida) tahrir qilinib boriladi. AX siyosatida quyidagilar yoritilgan bo&#39;lishi kerak:  AX qo&#39;llanish sohasi, ya&#39;ni siyosat rahbariy hujjat bo&#39;lgan bank faoliyati sohasi;  bank turli sub&#39;ektlari orasida siyosatni bajarish bo&#39;yicha funktsional majburiyatlar va funktsional javobgarliklarni biriktirilishi;  korxonada AX faoliyat yuritish asoslari tamoyili;  bank faoliyati turli sohalarida siyosat qo&#39;llanishi birligini ta&#39;mmlovchi standartlar; korxonada siyosatni qo&#39;llashni amalga oshiruvchi usullari. Internet orqali ham faoliyat yurituvchi tijorat banklari aniqrog&#39; o&#39;z faoliyati chegaralarini kengaytirib inernet banking nomini olgan banklar birinchi navbatda havfsizlikka yuqori e&#39;tibor bilan qarashadi. Bunday talab albatta global tarmoqdan joy olgan o&#39;z web saytlariga qo&#39;yiladi. Negaki hamma operatsiyaalar shu web sahifa orqali amalga oshiriladi. Birinchi navbatda saytni o&#39;zini dizayni himoyalangan bo&#39;lishi kerak, buni himoyasi, ya&#39;ni web sahifani dizayni va strukturasini buzilib ketmasligi kerak. Web sahifani himoyalsh uchun o&#39;zimiz seript (kod) yaratishimiz mumkin, yoki himoya tizimiga ega portallarga joylashtirishimiz mumkin. Ikkinchi yo&#39;lda harajat birinchisiga nisbatan ko&#39;proq, chunki bu yerda havfsizlikni web sahifa joylashgan hostinglarni boshqarib turuvchi portallar o&#39;z bo&#39;yniga oladi . Jo&#39;natilayotgan ma&#39;lumotlarni havfsizligini ta&#39;minlashni eng oddiy usullari ham mavjud. Qayta ishlanish ushun jo&#39;natilayotgan ma&#39;lumotlar GET yoki POST metodi orqali jo&#39;natilishi mumkin. Agar biz GET metodi orqali jo&#39;natadigan bo&#39;l-sak unda uzatilayotgan ma&#39;lumotlar adres qatoriga chiqib turadi. POST metodi orqali esa uzatiladigan bo&#39;lsa ma&#39;lumotlar ko&#39;rinmaydi. Ma&#39;lumotlarni formadan &#34;hidden&#34; (yashirin) qilib uzatish mumkin, bunda uzatilgan o&#39;zgaruvchini qbul qiluvchi formada ham ko&#39;rishni iloji yo&#39;q, Bu o&#39;zgaruvchini faqatgina seript orqali qabul qilib olish mumkin. Bizning web - saytimiz kodi PHP dasturlash tilida bo&#39;lgani uchun PHP dastulash tilini xavfsizlikni ta&#39;minlash maqsadida yaratgan ayrim usullari bilan tanishtiraman.Hakkerlar ko&#39;p hollarda formaning text yozish mumkin bo&#39;lgan joyidan foydalanadilar. Ular u yerga seript yoki oddiy HTML kod yozish bilan maqsadlariga erishadilar. Bundan homoyalanishning oddiy usuli php ning speeialcharset() metodidan foydalanish. Hakker masalan <input type = &#34;text&#34;>, bu yerga text yozilishini hamma yahshi biladi, shu yerga teg belgilaridan foydalanib (<teg>) shu teg belgilari ichiga kod yozishadi, agar biz Yuqorida keltirib o&#39;tgan metod orqali text yozish qismiga teg belgilarini kiritilganda (&#39;hush kelibsiz Mr Hakker&#39;) degan habar chiqarsak Ilakker ham bu saytni hakker tuzgan deb o&#39;ylashi uchun yetarli bo&#39;ladi. leg yozib turib himoyalashni yo&#39;li, hakker teg yozgan taqdida ham teg va seript orasida probel tashlab yozadi. Bunda agar probel tegdan keyin keladigan bo&#39;lsa uni ham chegaralab qo&#39;yishni o&#39;zi kifoya. 2.2 Bank faoliyatiga oid ma&#39;lumotlar bazasi va uni boshqarish Banklarni kompyuterlashtirish bo&#39;yicha Muvofiqlashtiruvchi Kengashining mavjud texnologiyalarini har tomonlama tahlilidan so&#39;ng &#34;Oracle&#34; korPoratsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan Ma&#39;lumotlar bazasini boshqarish taqsimlangan tizimi (MBBT) asosida MB BAT ishlab chiqish ishlarini olib borish haqida qaror qabul qilindi. Mamlakatimizdagi barcha banklarning hamkorligida moliyalashtirilishi oqibatida, tender asosida tanlash yo&#39;li orqali mahalliy guruhlardan LTD &#34;Fida- biznes&#34; guruhi dasturiy ta&#39;minot ishlab chiqishga kirishdi. Birinchi bosqichda mutahassislar guruhi Avtomatlashtirilgan Bank Texnologiyalari Tizimi (ABTT) dasturiy majmuasini tayyorladilar. Guruh vazifasiga elektron to&#39;lov tizimini quvvatlash, bank operatsion kuni olib boorish kiritilib, mas&#39;ul ijrochilar, kredit xodimlari, Pul aylanmalari bo&#39;limlari va kassa operatsiyaalari, tijorat banki ichki buxgalteriyasi avtomatlashtirilgan ish o&#39;rinlari majmuasini ishlab chiqishdan iborat bo&#39;ldi. Shuningdek, hamma hisoblar buxgalterlik hisobi HYAR asosidagi jahon standartlari asosida olib borilishi lozim edi. Ishda jahon bank tizimi tajribasida mavjud bo&#39;lgan tashkiliy va normative hujjatlar chuqur tahlil qilinib, mamlakatimizda olib borilgan ABT yaratish va joriy qilish faoliyati natijalari kuzatib borildi. Ulardan foydalanish tajribasi shuni ko&#39;rsatadiki, banklarda bir-biridan farq qiluvchi funktsional imkoniyatlari va operatsiyaaviy qamrovlari chegaralangan. Mutaxassislarni fikriga ko&#39;ra mavjud BOKlarni asosiy kamchiligi real vaqt davomida buxgalterlik ma&#39;lumotlarini butligi, nazorat qilish, ya&#39;ni har bir bank operatsiyaalari olib borilgandan leeyin har qanday vaqt mobaymda buxgalteriy balansi saqlanishiga kafolat yo&#39;q edi. HYARga o&#39;tish muammolarini echish v amlakatimi/ bank tizimini jahon iqtisodiy muhitiga birlashtirish uchun Resublik Markaziy banki rahbariyati tomonidan jahon standartlariga javob bera oluvch. elektron to&#39;lovlarni yo&#39;lga qo&#39;yish istiqbolli usullarini jalb qilish va joriy qilisi yo&#39;lida bir necha harakatlar qilindi. Avvalo buxgalterlile hisobi HYAR tuzilishin aniqlab olish va ishlab chiqish lozim edi. Zamonaviy tajriba qoidalariga mos keluveb eng oPtimali deb jahon bank tizimida taniqli bo&#39;lgan Norvegiya LLP @@ firmas tanlab olindi. 10 oy mobaynida bu jamoa a&#39;zolari mamlakatimizda bank ishin tashkil qilish muhim xususiyatlarini hisobga olgan holda IiYAR yaratish uchui izlanishlar olib bordilar va bir nechta variantlarni ishlab chiqdilar. Tasdiqlangai variant asosida LTD &#34;Fido-biznes&#34; mutaxassislari tijorat TBAAT ishlab chiqish v; joriy qilishni amalga oshirishga kirishdilar hamda tez orada bu masalan muvaffaqiyatli echimini topdilar. Bank tizimiga mazkur dasturiy mahsulotni joriy qilinishi Respublika ABTdan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi. 1996 yil boshida alohida banklar 1997 yil mart oyidan boshlab esa 600dan oshiq bo&#39;linma va shahobchalarga ega bo&#39;lgan 30dan ortiq tijorat banklari - deyarli mamlakatimizning barcha bank tizimlari buxgalterlik hisobi HYAR bo&#39;yicha Oracle MMBT asosidagi yangi dastur asosida ishlash tartibiga o&#39;tdilar. Oracle BBTning sosiy ustunligi xududiy taqsimlangan lokal MBni yagona marleazlashgan baza sifatida qarashdan iborat edi. Misol sifatida tijorat- aktsionerlik asosida faoliyat ritadigan &#34;Paxtabank&#34;ning vazifalariga mamlakatimiz qishloq xo&#39;jaligi ob&#39;ektlariga, qisman Paxta majmuasiga xizmat ko&#39;rsatish kiradi. Shu sababli xududiy taqsimlangan holda mamlakatimiznang barcha xududiga tarqalgan 183 ta bo&#39;linmalariga ega. Shunday qilib, mamlakatimizning turli burchaklarida joylashgan bank bo&#39;linmalari o&#39;z MBsiga ega bo&#39;lib, bu MB &#34;Paxtabank&#34;ning Bosh Markaziy idorasi joylashgan Toshkent shahrida ro&#39;yxatdan o&#39;tadi. Oracle MBBT vositasi tizimdagi ma&#39;lumotlarni barchasiga yagona MB sifatida ishlov berishga imkon beradi. Bu esa bank resurslarini mamlakatimiz barcha qishloq xo&#39;jaligi majmuasida ularning manfaatlarini e&#39;liborga olib taqsimlash va qaytataqsimlash, bilan birga bank manlaatlarim hisobga olgan holda bank resurslarini boshqarish imkoniyatlarini beradi. Keyinchalik BTAT dasturiy majmuasi o&#39;z funktsional imkoniyatlari jihatdan bir muncha ustun bo&#39;lgan TBAATga almashtirildi. Uni ishlab chiqishda LTD &#34;Fido- hixnes&#34; xodimlari faol qatnashdilar. TBAAT dasturiy majmuasiga bankning barcha asosiy operalsiyaalari bank ichki buxgalteriyasidan tortib, banklararo elektron to&#39;lovlarni amalga oshirish imkoniyatlarigacha kiritildi. Ilozirgi kunda TBAAT majmuasi berilgan kredit foizlarini hisoblash, hamma shakl va hisobotlarni yaratish, kredit berish va ularni kuydirish, soliqlarni to&#39;lash va to&#39;lov kartochkalarini yuritish kabi jarayonlarni barchasini amalga oshirish qobiliyatiga ega. Internet-banking sohasiga leeladigan bo&#39;lsak uning faoliyati Internet orqali bo&#39;lgani uchun asosan MySql Ma&#39;lumotlar Bazasidan foydalanishi kerak. U boshqa MB ga qaraganda kichikroq hajmni egallaydi va bu o&#39;z navbatida saytni global tarmoqda tezroq ishlashini ta&#39;minlaydi. Shu kichikroq hajm ham internet-banklar ma&#39;lumotlar bazasini hech qanday muammolarsiz ishlashiga to&#39;liq javob beradi. Keling MySQL haqida to&#39;liqriq tushuncha olamiz : MySQL nima? MySQL - katta bo&#39;lmagan, ixcham ko&#39;p oqimli ma&#39;lumotlar bazasi serveri. MySQL yuqori tezligi, bardoshliligi va qo&#39;llashda osoligi bilan tavsiflanadi. MySQL TsX kompaniyasi tomonida ichki extiyojlar uchun ishlab chiqilgan, bu extiyoj katta ma&#39;lumotlar bazalariga tez ishlov berishda edi. Kompaniya shuni takidlaydiki, MySQL ni 1996 yildan boshlab 40ta MB, 10,000ta jadvallar, ulardan 500 dan ortiqi 7 million satrlarga ega serverda qo&#39;llashadi. MySQL kichik va o&#39;rtailovalar uchun ideal yechim deb xisoblanadi. Boshlanqich matnlar ko&#39;plab platformalarda kompilyatsiya qilinadilar. Server imkoniyatlarini to&#39;laroq Unix- serverlarida namoyon bo&#39;ladi, ularda ko&#39;p oqimlilik ko&#39;llab-kuvvatlanadi, bu ishlab chiqarishni sezilarli ravishda oshirishga imkon beradi. Windows uchun bo&#39;lgan namunada MySQL Windows NT servisi sifatida ishga tishirilishi mumkin, yoki Windows 95g&#39; 98 dagi oddiy jarayon sifatida. Xozirgi paytda MySQL ishlab chiqarish bosqichida, lekin 3.22 versiyalan butunlay ishlash uchun tayyor. MySQL - server notijorat foydalanish uchun tekin. Aks xolda litsenziyaga ega bo&#39;lish zarur, uning narxi 190 EUR./10/ MySQL imkoniyatlari. MySQL ANSI 92 standartidagi SQL so&#39;rovlar tilini ko&#39;llab-quvatlaydi, bundan tashqari, boshqa MBBT larda bo&#39;lmagan, bu standart uchun ko&#39;plab kengaytmalarga ega. MySQL imkoniyatlarini qisqacha keltiramiz: 1. Ma&#39;lumotlar bazasi bilan ishlaydigan, soni cheklanmagan, foydalanuvchilarni ko&#39;llab- kuvvatlaydi. 2. Jadvallardagi satrlar 50 mln. ga yetishi mumkin. 3. Buyruqlami tez bajarilishi. Balki MySQL mavjud serverlardan eng tezkoridir. 4. Xavfsizlikni oddiy va effektiv tizimi. Umumiy ma&#39;lumotlar. MySQL ni dasturiy ta&#39;minoti juda tezkor ko&#39;p oqimli, ko&#39;p fodalanuvchili, ishonchli ma&#39;lumotlar bazasi SQL - serveridir (SQL - strukturalangan so&#39;rovlar tili). Server MySQL xam ishlab chiqarish tizimlari masalalari bo&#39;yicha kritik, xam ommaviy tarqatish dasturiy ta&#39;minoti uchun mo&#39;ljallangan. MySQL - bu MySQL AV ning tijorat markasidir.MySQL ning dasturiy ta&#39;minoti ikkilamchi litsenziyaga ega. Bu shuni bildiradiki, foydalanuchilar tanlashlari mumkin yoki MySQU General Publie Lieense (GPL) ommabop litsenziyasi bo&#39;yicha ishlatish, yoki MySQL AV ning standart litsenziyalaridan birini xarij qilish. (http:G л G , www.gnu.orgG , lieensesG , ). ling yangi ma&#39;lumotga ega bo&#39;lish uchun MySQL veb saytiga murojat qilishingiz mumkin ( http://www.gnu.org/lieenses/ ) MySQL nimani ifodalaydi ? MySQL ni ishlab chiqish va kuzatib borishni, eng mashxur ochiq kodli SQL ma&#39;lumotlar bazasi, MySQL AV kompaniyasi amalga oshiradi. MySQL AV- tijorat kompaniyasi, MySQL ishlab chiqaruvchilari tomonidan yaratilgan, o&#39;z biznesini turli MySQL MBBT lari uchun turli xizmatlarni kursatadi. MySQL veb saytida (httpiGXTmysql.eomG&#34;) MySQL DT va MySQL AV kompaniyasi to&#39;qrisida eng yangi ma&#39;lumotlar keltirilgan. MySQI. - ma&#39;lumotlar bazasi bilan boshqariladigan ti/im. Ma&#39;lumotlar bazasi strukturalangan ma&#39;lumotlar yiqindisini tashkil etadi. Bu ma&#39;lumotlar ixtiyotiy bo&#39;lishi murnkin. Ma&#39;lumotlarni yig&#39;ish, yozish va vayti shlash uchun ma&#39;lumotlar bazasini boshqarish tizimi zarur, MySQL DT shunday tizim. Komp&#39;yuter katta xajmdagi ma&#39;lumotlarni juda yaxshi qayta ishlaydi, shuning uchun ma&#39;lumotlarni boshqarishda xisob kitobning o&#39;rni katta. Bunday boshqarishni turli ko&#39;rinishda amalga oshirish mumki, yoki aloxida utilitalardan, yoki boshqa ilovalarga biriktirilgan ko&#39;rinishda. MySQL- bu relyatsion ma&#39;lumotlar bazalari bilan boshqarish tizimi. Relyatsion ma&#39;lumotlar bazasida ma&#39;lumotlar bir joyda emas aloxida jadvallarda saqlanadi, bu tezlikni va egiluvchanlikni ta&#39;minlaydi. Jadvallar bir biri bilan boqliq shuning uchun bir necha jadvallardan tashkil topgan so&#39;rovlardan foydalanish mumin. SQL MySQL tizimini bir qismi sifatida ta&#39;riflash murnkin, u strukturalangan so&#39;rovlar tili, eng tarqalgan standart til sifatida ta&#39;riflash murnkin. MySQL dasturiy ta&#39;minoti - bu ochiq kodli DT. Ochiq kodli DT ni ixtiyoriy shaxs uzgartirishlar kiritishi mumkin. Bunday dasturiy la&#39;minotni internet tarmoqi orqali olish mumkin va tekin ishlatish mumkin. MySQL dasturiy ta&#39;miotini qo&#39;llash shartlari litsenziyada ko&#39;rsatilgan. GPL litsenziyasi bo&#39;yicha ishlashni xoxlamasagiz tijorat litsenziyalangan versiyasini MySQL AV kompaniyasi dan sotib olishingiz mumkin. qanday xollarda MySQL MBBT ni tanlash zarurq MySQL juda tezkor, ishonchli va qo&#39;llashda qulaydir. Agar sizga bu tomonlari yoqsa siz bu serverni qo&#39;llashingiz mumkin. MySQL qator avzvlliklarga ega. MySQL birinchi bo&#39;lib katta ma&#39;lumotlar bazasini boshqarish uchun ishlatish uchun ishlab chiqilgan. Bir necha yilar davomida bu server samarali ishlab kelmoqda. MySQL kundan kunga yangilanib borishiga qaramay xozirgi kunda xam keng fugsiyalarni bajaradi. jzining qo&#39;llashda osonligi, tezligi va xavfsizligi tufayli internet tarmoqida keng qo&#39;llab kelinmoqda. MySQL MBBT ining texnik imkoniyatlar. MySQL DT mijoz- server tizimidir, u ko&#39;p oqimli SQL-serverni o&#39;z tarkibiga olgan, u turli xisoblash mashinalari ma&#39;lumotlar bazalarini qo&#39;llab quvvatlaydi, xamda turli mijozlar dasturlari va kutubxoalarini, administrator vositalari va dasturiy iterfeyslarning kengspektri (API). 2.3. &#34;Bank - Mijoz&#34; elektron hisob - kitob tizimi Bu tizim mijoz bilan bank o&#39;rtasidagi hujjatlar aylanishini avto- matlashtirish va bank tizimiga kirishga ruxsati bo&#39;lgan uzoqdagi AIJ yaratish yordamida mijozlarga bank xizmatlarini bevosita idora-yashash joylariga taqdim etishga mo&#39;ljallangan. Mijoz va bank o&#39;zaro hamkorligini avtomatlashtirish Pul vositalarini boshqarish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi va har ikki tomonga ham bir muncha muvaffaqiyatlarga erishishiga imkon beradi:  mijoz bevosita har kuni bankka kelishni tark etib, o&#39;z vaqti va vositalarini tejab, ishlov berish jarayonlarini avtomatlashtirilishi natijasida buxgalterning mchnat ishlab chiqarishini o&#39;sishiga olib keladi. Mijoz avtomat tarzda o&#39;zining hisob raqamini boshqarib turish (to&#39;lov toPshiriqnomalarini mustaqil kiritish orqali) va uni hohtini kuzalib borish imkoniyatiga ega boladi.  bank o&#39;z mijozlariga taqdim etadigan xizmatlarida turli ma&#39;lumotnoma axborotlariga tezkor kirish imkoniyatiga ega bo&#39;ladi. Faks yoki telefonga nisbatan hisob varaqlari to&#39;g&#39;risidagi axborotlarni ishonchli himoyasini ta&#39;minlaydi.  hududiy joylashganligiga e&#39;tibor bermagan holda bankni tanlash imkoniyatini ta&#39;minlaydi;  banklar masofiadan Pullarni boshqarish yangi imkoniyat va xizmatlariga o&#39;tish evaziga yangi mijozlarni jalb qilish imkoniyatiga ega bo&#39;ladi;  mijoz hujjatlarini qabul qilish va ishlov berish vaqtini iqtisod qilish hamda qog&#39;ozsiz ishlab chiqarishga o&#39;tish hisobiga operatsionistlarni mchnat ishlab chiqarish samaradorligi ortadi;  to&#39;lov hujjatlarini shakllantirishda bank xodimlari javobgarligini soqit qiladi;  bank bilan teskari aloqaning mavjudligi. Real vaqt tartibida Mijoz pochtasiga manzillashtirilgan hujjatlari bilan birga, to&#39;lov hujjatlari va hisob raqamidagi qoldiqlar haqidagi axborotlarni olish imkonini beradi. Hisobdagi qoldiqlar, kiruvchi va chiquvchi hujjatlar bazalarini yuritilishi mijozga foydalanayotgan har qanday buxgalter dasturiga bog&#39;lanish imkonini beradi. Bunday quyi tizimga mijoz sifatida bank xizrnat ko&#39;rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslarni kiritish mumkin. Ma&#39;lumotlar funktsiyalarini kengaytirilishi bankning quyidagi bo&#39;linmalan bilan uzoqdan turib hamkorlik qilishni ifodalaydi: a) bank operatsionisti; b) bank boshqa bo&#39;limlari bilan; v) boshqa tashkilotlar bilan. Chetdagi tashkilotlar bilan bankni hamkorligi funktsiyasi bank axborotlariga chetki tashkilotlarning kirishi imkoniyatini bank tomonidan ta&#39;minlanishini ifodalaydi. Tizim mijoz va bank o&#39;rtasida faylli ma&#39;lumotlar ayirboshlash asosida faoliyat yurgizadi (OFF LINE tartibida). Bank tomonidan Pochta yashiklari tashkil qilinadi. Bank Pochta uzellarini tashkil qilish uchun bank tomonidan tanlangan va o&#39;matilgan ixtiyoriy dasturiy vositalar bo&#39;lishi mumkin. Masalan, Telex, Rieom yoki Windows NT ochiq tizimlar ning har qanday standart vositalari bo&#39;lishi mumkin. Banklarda Pochta uzellarini tashkil qilish uchun o&#39;zlarining dasturiy vositalari bo&#39;lmasa, ta&#39;minotchi tomonidan Rieom majmuasi o&#39;rnatiladi. Fayl ayirboshlash alohidalangan yoki oddiy telefon tarmog&#39;ida amalga oshiriladi. Mijozning bank serveriga uzoqdan kirishini ta&#39;minlovchi vosita bank tomonidan tanlangan va o&#39;matilgan ixtiyoriy dasturiy vosita, masalan, Windows 95 standart dasturiy ta&#39;minoti, unda bank bilan ulanuvchi telefon raqamlari ko&#39;rsatilgan, .bo&#39;lish mumkin. Mijozning uzoqdan turib bank serveriga kirishi uchun dasturiy vositalar mavjud bo&#39;lmagan taqdirda Qmodem kommunikatsiya majmuasi o&#39;rnatiladi. Har bir mijoz uchun tarmoq identifikatori (nomi) kommunikatsiya serveridagi Pochta yashigiga uzoqdan kirishi uchun Parol, bank kommunikatsiya serven bilan hamkorligi limitlangan vaqti ajratiladi. ТВ kommunikatsiya serveri bilan mijoz kompyuterining ro&#39;yxatga olingan bog&#39;lanish vaqtida mijoz Pochta yashigidan fayllarni tanlaydi va joylashtiradi. /1/ Mijoz tomonidan uzatiladigan va olinadigan fayllar elektron raqamlimzosi va shifrlashtirish vositalarini tanlov, shuningdek «shifrlash va deshifrlash» kalitlar generatsiyasi bank tomonidan mustaqil holda tanlanadi va himoya qilish sohasida bankning umumiy strategiyalaridan biri hisoblanadi. Mijoz Pochta yashigiga kirish kommunikatsiyasi uchun xizmat qiluvchi ochiq tizimlar yoki dasturlar darajasida ТВ tizimi administraton tomonidan aniqlanadi. Tizimda aylanib yurgan fayllar turini identifikatsiya qilish fayllar «niqobi» va «nomi» bo&#39;yicha oldindan aniqlangan kelishuvlar asosida amalga oshiriladi. Fayllardagi yozuvlar formati ham oldindan aniqlanadi va faqat mijoz va bank tomonidan tushunarli bo&#39;ladi. Elektron to&#39;lov hujjatlarining ko&#39;rsatkichlarini &#34;Mijoz-Bank&#34; tizimida kelishilgan formatda kiritilishini nazorati mijozning dasturiy qismida, shuningdek bank bazasiga kiritishda amalga oshiriladi. Mijozning barcha so&#39;rovlariga avtomat tarzda ishlov beriladi. &#34;Mijoz-Bank&#34;tizimi bankning xususiy mulki hisoblanadi. Tizim foydalanuvchilari tizimda ishlash texnik talablariga javob bera oladigan texnik vositalarga ega bo&#39;lgan ixtiyoriy mijoz bo&#39;lishi mumkin. Tizim foydalanuvchilari va qatnashchilarining huquq va majburiyatlari bank hamda mijozlar o&#39;rtasida ikki tomonlama tuzilgan shartnomalar asosida boshqarib turiladi. Mijoz elektron Pul hujjatlarini shakllantirish, shifrlashtirish va aloqa kanali yordamida bankka uzatish jarayonlarini to&#39;g&#39;riligiga javobgar bo&#39;ladi. Mijozga har oyda bir marta o&#39;tgan davr uchun &#34;Mijoz-Bank&#34; tizimi bo&#39;yicha Pul-hisob- kitob hujjatlarining bir nushasini bankka taqdim etib turishi majburiyati qo&#39;yiladi. Bank buxgalteri taqdim etilgan birinchi nusxalarni bank elektron hujjatlari bilan taqqoslab, elektron hujjatlarga imzo hamda bank shtamPlarini qo&#39;yadi va ularni mijo/ga qaytarib beradi. Pul-hisob hujjatlarining birinchi nusxalari bank kuni hujjatlariga tirkab qo&#39;yiladi. Bank tomonidan mijoz huquqlari (ish modeli) aniqlab beriladi. &#34;Mijoz-Bank&#34; majmuasini tarkibi iklei quyi tizimdan tashkil topgan bo&#39;ladi: 1. Mijoz so&#39;rov va hujjatlari bazasini yaratish va yuritish quyi tizimi. Bu quyi tizimning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo&#39;ladi:  mumkin bo&#39;lgan operatsiyaalar ro&#39;yxati va rekvizitlarini to&#39;ldirish qoidalariga mos holda to&#39;lov hujjatlarini kiritish;  so&#39;rovlarni shakllantirish qoidalariga mos holda so&#39;rovlarni kiritish;  TBda kiritilgan va olingan hujjatlar bazasini yuritish;  Mijoz hisob-raqami holati bazasini yuritish;  &#34;Mijoz-Bank&#34; quyi tizimi boshqa mijozlariga va TBga yuboriladigan habarlarni shakllantirish (mijoz reklama varaqalari va boshqalar); Bank bilan ish boshlash tartibini tanlash imkoniyati: a) o&#39;tgan kun natijalariga ko&#39;ra mijoz hisob raqami holatini jo&#39;natish va taqqoslash, hisobdagi qoldiq qoniqarli bo&#39;lgan holdan keyin bankdan hamkorlikni boshlash uchun ruxsat olish; b) mijoz hisob raqamidagi qoldiqlarni tekshirmay turib bank bilan hamkorlikni boshlash, taqqoslash va moslikka keltirish mijoz tomonidan bankdan yuborilgan natijaviy faylni olgandan so&#39;ng amalga oshiriladi;  kiruvchi va chiquvchi axborotlarni shifrlash va deshifrlashni amalga oshirish (strategiya bank tomonidan aniqlanadi); bankdan yuborilgan va mijozga kelib tushgan hujjatlarni qabul qilish, ularga ishlov berish;  ixtiyoriy vaqt davrida mijoz, mijoz hisob raqami va boshqa rekvizitlari haqidagi hisobot axborotlarni bankdan olish;  bank tomonidan yuborilgan mijoz qismi uchun zarur bo&#39;lgan spravochniklarni avtomatlashtirilgan yangilanishi;  qabul qilingan va jo&#39;natilgan reyslarni hammasini shifrlangan ko&#39;rinishdagi arxivlarini yuritish;  tizimdan foydalanuvchi harakatlari va mijoz qismi ishlari xronologik bayonnomalarini yuritish. Bank bilan hamkorlik qilish modelini tanlash imkoniyati: a) bazaviy kiritish, mijoz tomonidan hujjatlarni va so&#39;rovlarni olishni jo&#39;natish (salbdo- aylanma vedomostblari bo&#39;yicha hisob raqami hisobotlaridan, elektron to&#39;lov hujjatlaridan ko&#39;chirma). b) bazaviy-kengaytirilgan tasdiqlarni olish, boshqa mijozlardan hujjatlarni olish, mijoz hisob raqamidagi qoldiqlarni o&#39;zgartiruvchi hujjatlarni olish, hisob raqami qoldiqlari bazasini dinamik holda yuriUsh.Mijoz qismini joriy qilish shartlari: - leamida 16 Mbli OHQga ega bo&#39;lgan PentiumXX kompyuterlari; - bitta qo&#39;shma Hayes modemi; - Windows 95 va undan yuqori ochiq tizimlar lar. I. Mijozdan kelayotgan axborotlarga bankda ishlov berish quyitizimi vazifalari:  mijozlarni ro&#39;yxatga olish;  mijozning bank bilan hamkorligi uchun aniqlangan mijoz hisob raqamlarini ro&#39;yxatga olish, hisob raqamlari mijozning bankdagi ochilgan hisob raqamlari to&#39;plamidan yoki mijozning kirishga ruxsati bo&#39;lgan hisob raqamlari to&#39;plamidan (mijoz-uzoqdagi bank xodimi tiPidagi mijozlar uchun) tanlab olinadi;  ro&#39;yxatga olingan mijozlarga avtomat holda Pochta yashiklari ochish;  ro&#39;yxatga olish tartibida mijozlardagi habar va so&#39;rovlar, hujjatlarga ishlov berish avtomatlashgan tartibida ishlash;  mijozlardan olingan fayllarga avtomatik ishlov berish va bankdan mijozlarga jo&#39;natish uchun fayllarni shakllantirish vaqt intervali oralig&#39;ida belgilanadi;  mijoz faylidagi to&#39;lov hujjatlarini TBAAT BOK bazasiga eksPort qilish;  TBAAT BOK bazasidan mijoz Pochta yashigiga to&#39;lov hujjatlarini import qilish;  mijoz so&#39;rovlarini qabul qilish va ishlov berish;  mijoz qismi ishlari uchun zarur bo&#39;lgan umumiy spravochniklarni yuritish va  mijozga yangilangan spravochniklarni jo&#39;natish;  mijozdan qabul qilingan reyslami va jo&#39;natilgan seanslarning shifrlangan arxivini yuritish;  tizim faoliyati va tizim foydalanuvchisi harakatlari bayonnomalarini yuritish; mijozga bank bilan hamkorlik modelini tanlash imleoniyatini taqdim etish:  a) bazaviy model  b) kengaytirilgan model. Tijorat bankiga qo&#39;Ilash shartlari. Kommunikatsiya serveriga bo&#39;lgan minimal talablar: - Pentium 4, 32 Mb OHQ; - bitta qo&#39;shma Hayes modemi (kommunikatsiya serveriga ulanuvchi modemlar miqdori bir vaqtda bog&#39;lanuvchi mijozlar sonini aniqlab beradi); - Oracle MBBT asosida TBAAT avtomatlashtirilgan bank tizimi; - DEVELOPER 2000 amaliy dasturiy ta&#39;minoti. Tizimni rivojlantirish quyidagi yo&#39;nalishlarda olib boriladi: -yangi turdagi hujjatlar va ularga ishlov berish yo&#39;llarini yaratish imleoniyati; -interfeys uchun faqat rus tilida emas, balki mahalliy tilda bo&#39;lgan holda foydalanish imleoniyati; -Internet orqali ishlash imkoniyati. Ma&#39;lumotlarni qayta ishlash: - Hujjatlarni bankka tayyorlash va jo&#39;natish, elektron raqamli imzoni xodimlarga berish; - Kiruvchi elektron hujjatlarni qabul qilish va ularni elektron raqamli imzo hisobi bilan boshqarish - Hujjatlarni tashqi tizimga yuklanishi (shu hisobda tekst formatli ma&#39;lumotlar bilan ham); - Hujjatlarni opsional bosmadan chiqarish; Ilozirgi vaqlda quyidagi ko&#39;rinishdagi ma&#39;lumotlar qo&#39;llaniladi; - To&#39;lov porucheniyalari milliy va chet el valyutasida; - Valyutani sotib olishda, sotishda va ayirboshlashda zayavka olish; - Mijoz hujjatlarini bankda har xil etaplardan o&#39;tishini tasdiqlash va qayta ishlash; - Bankka jo&#39;natilgan hujjatlarga so&#39;rov qabul qilish; - Hisob bo&#39;yicha yozuvlarni to&#39;ldirishda so&#39;rov jo&#39;natish; - Tayyor ma&#39;lumotnomalarga so&#39;rov jo&#39;natish; - Hrkin format xabarlar; - Mijozlar uchun ma&#39;lumotnomalarni xabar-replikatsiyasi; Information operatsiyalar: - Bank, valyuta, valyuta kurslari ma&#39;lumotnomasini va nalog ma&#39;lumotnamasini yurgizish, shuningdek ularni bankdagi replikatsiyasini (yangilash) avtomatik tarzda qabul qilish; - Ma&#39;lumotlami hujjatlarni qulay to&#39;ldirish ushun qabul qilish; - Foydalanuvchi ma&#39;lumotlami yurgizish; - Mijoz hisob raqami holati ustidan bosharuv; Hammasidan qulay imkoniyat to&#39;g&#39;ri formatdagi hujjat ma&#39;lumotlarga (fayllarga) qo&#39;shiladi. Bunday fayllar bankka jo&#39;natilish vaqtida shifrlanadi- elektron raqamli imzo bilan hujjatlarni fiksrlangan tipi kabi bog&#39;lanadi. Bu bank bilan himoyalangan hujjatlar bilan almashinish imkoniyatini beradi. II BOB ga xulosa Ushbu bobda tijorat bankning reklama saytini va umuman saytlarni yaratish tchnalogiyasi haqida ma&#39;lumot keltirilgan. Bunda 2.1 bo&#39;limda, avvalambor har bir sayt ayniqsa tijorat sohasidagi web sahifalaming katta e&#39;tibori birinchi navbatda havfsizl ikka qaratilgan bo&#39;ladi, shuning uchun iloji boricha web sayt yaratish texnalogiyasida birinchi navbatda tashkiliy tizimni havfsizligini taminlash chora tadbirlarini birinchi bo&#39;limda yoritishga harakat qildim. Dinamik saytlar bevosita ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;liq bo&#39;ladi. Tijorat banklari Ma&#39;lumotlar bazasi umumiy olib aytganda mijozlar haqidagi ma&#39;luomtlarni saqiaydi. Bunda uning bankdagi hisob raqami haqidagi ma&#39;lumot bo&#39;lishi mumkin, qachon qancha miqdorda pul operatsiyaalarini bajargan, bank xizmatlari haqida ma&#39;lumotlar, statistika maTumotlari, ya&#39;ni saytga tashrif buyuruvchilar soni va boshqalar bo&#39;lishi mumkin. Bularning hammasi haqida 2.2 bo&#39;limda. Tijorat banklarining hizmatlarini reklama qiluvchi dinamik web sayt yaratish tchnalogiyasi mavzusining ohirgi bo&#39;limida &#34;Bank - Mijoz&#34; elektron hisob kitob tizimi bilan tanishtiriladi.Bu tizim ham internet - banking hizmatlarining asosiylaridan biridir. Mazkur tizim masofada turgan mijozlarga tez va ishonchli hizmat ko&#39;rsatish imkonini beradi. Bu esa o&#39;z navbatida iklei tomonga bir qancha muvafaqiyatlarga erishish imkonini beradi. Keyinchalik ko&#39;pincha shunga o&#39;xshash tizimlar , havfeizligi jihatdan boshqa web dasturlash tillaridan ancha yuqori turuvchi PHP dasturlash tilida yaratilgani uchun shu haqida to&#39;liqroq ma&#39;lumot beriladi. III BOB TIJORAT BANKINING XIZMATLARINI REKLAMA QILUVCHI DINAMIK SAYTINI YARATISH 3.1. Dasturiy ta&#39;minotni ishlash algoritmi Ushbu bitiruv malakaviy ishida tijorat bankining reklama web sayti yaratilgan. Mazkur web sayt php tilida tuzilgan. Saytning asosiy oynasi rasmda keltirilgan. Tijorat banki Web saytining asosiy sahifasi Bank.uz strukturasi Bu oyna web saytimizning asosiy sahifasi hibolanadi . Sahifa asosan 3 qismga bo&#39;lib tuzilgan : 1 tepa qismi ya&#39;ni bu yerga birinchi qatorddan sayt nomi va uchta ssilka BIZ BILAN BOG&#39;LANISH , OFFIS KARTASI VA HAT JO&#39;NATISH joy olgan , keyingi qatordan esa banner joy oladi. 2 o&#39;rta qismi , buning o&#39;zi 3 taga ajratiladi , chap tomon , o&#39;rta va o&#39;ng tomonlar. Chap tomonga 5 ta asosiy ssilka, uning pastidan Valyuta Kurslari va undan leeyin Bank xizmatlarini reklama bannerlari. O&#39;rtada har bitta ssilkadan chaqiriladigan ma&#39;lumot shu yerda aks ettiriladi. Ya&#39;ni 5 ta asosiy ssilkalar BANK, YANGILIKLAR, OMONATLAR, SMS-BANKING va KREDITLAR bo&#39;lsa , qolgan 3 tasi BIZ BILAN BOG&#39;LANISH , OFFIS KARTASI VA HAT JO&#39;NATISH. Mana shularga sichqoncha bilan bosganda ma&#39;lumotlar o&#39;rta qismga chiqib keladi. O&#39;ng tarafda esa statistika ma&#39;lumotlari, bank bilan bog&#39;lanish uchun telefon va faks raqamlari,ovoz berish va bundan keyin ham bankning reklama bannerlari joylashadi. 3 ohirgi qism avval sayt tuzuvchisi TATU ETu Hasan_m@mail.ru , keyin yana Yuqoridagi 3 ta ssilka BIZ BILAN BOG&#39;LANISH , OFFIS KARTASI VA HAT JO&#39;NATISH va bu yerda ham reklama bannerlari. Endi Yuqoridagilarni ishlashi haqida to&#39;liqroq to&#39;xtalamiz : Dastlab ssilkalar haqida : sahifamizda jami 8 ta ssilka mavjud va ularning har bittasi 2 maartadan berilgan, albatta 1 ta joyda emas, balki oynaning 2 hil tomoniga. Birinchi ssilkamiz BANK , bu ssilkani bosganda ma&#39;lumot Yuqorida aytib o&#39;tilgani kabi oynaning o&#39;rta qismiga chiqadi va bu hamma ssilkalarga shunaqa. 46 Ma&#39;lumotni o&#39;rtaga chiqishi uchun HTML formada FRAME va IFRAME dan foydalansa bo&#39;ladi, lekin PHP dasturlash tilida bundan tez ishlaydigan va soddaroq kod mavjud: Ssilkani bosganda Get metodi orqali huddi shu sahifaning o&#39;ziga ma&#39;lum bir o&#39;zgaruvchi jo&#39;natiladi : <p align- &#34;eenter&#34;><a href= ,, index.php?bank=bank&#34;><font faee=&#34;Raavi&#34; I eolor-&#39;#003333&#34; size=&#34;2&#34;><b>BANK</b></font></aX/p> va huddi shu sahifaning o&#39;zidan qanday qiymatli o&#39;zgaruvchi jo&#39;natilganini bilib olish mumkin <?php if(isset(S GETI&#39;bank&#39;]) and $ GETf&#39;bank&#39;] = &#34;bank&#34;) s unset($a): inelude(&#39;bank.php&#39;); } ?> ya&#39;ni agar $bank o&#39;zgaruvchisi e&#39;lon qilingan bo&#39;lsa va u&#39; bank&#39; qiymatini jo&#39;natayotgan bo&#39;lsa unda ineludeEbank.php&#39;); bank.php fayli chaqirib oladi. Bank.php ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;langan bo&#39;lib ma&#39;lumotlarni 100% o&#39;sha yyerdan oladi. Php faylni baza bilan bog&#39;lanishi alohida fayl qilib saqlab qo&#39;yilgan dbeonn.php : &#34;?php $eonn mysq1_eonneet (&#34;loealhost&#34;,&#34;root&#34;,&#34;&#34;); Sub =mysql seleet db (&#39;Bankir&#39;.Seonn): Bu yerda mysql_eonneetion() $eonn o&#39;zgaruvchisiga o&#39;zlahtirlyapti. mysql_eonneetion() ning birinchi parametriga host nomi, ikkinshisi user nomi va parol ko&#39;rsatilishi kerak, agar parol bo&#39;lmasa &#34;&#34; ikkita qo&#39;shtirnoqni o&#39;zini ko&#39;rsatib qo&#39;ysangiz kifoya, bu hech qanaqa qiymat yo&#39;qligini bildiradi. Php faylni MySQL ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;lash shunday amalga oshiriladi, bu bog&#39;lanishni o&#39;zimizning bank.php fayliga chaqirib olib o&#39;sha yerda qayta ishlaymiz : ?php ineiudei dbeonn.php&#39;); /* Yuqoridagi dbeonn.php faylni chaqirib olamiz */ 47 $eonstrl mysql query(&#39;Seleet Bank haqida from Bank&#39;); $ myrow mysql fetch array($eonstrl); echo $myrow I [&#39;Bank haqida&#39;]; §> <?php $eonstr2 mysql query (&#39;Seleet xizmat turi from Xizmatturlari&#39;); for ($i 0; $i<m>sql num rows($eonstr2); $\~+) ! $ myrow 2 mysql fetch array ($eonstr2); echo&#34; li S myrow 21 xizmat turi J&#34;; mysql elose(); ?> 48 So&#39;rov mysql query (&#39;Seleet xizmat turi from Xizmatturlari&#39;) metodi orqali ishlatiladi. So&#39;rovni natijasini olish uchun mysql fetch array ($eonstr2) metodidan foydalanamiz va uni $myrow o&#39;garuvchiga o&#39;zlashtiramiz, so&#39;ng natijani o&#39;zigimizga kerakli ustunni Smyro\v2| xizmat turi] orqali olamiz. Keyingi ssilkamiz YANGILIKLAR, bu ham hamma ma&#39;lumotlarni ma&#39;lumotlar bazasidan oladi . Umuman bizning saytimiz ma&#39;lumotlar bazasi faqat bitta, uni &#34;bankir&#34; deb nomlaganman. Shu o&#39;rinda Yangiliklar ham &#39;bankir&#39; ma&#39;lumotlar bazasiga murojaat etadi. Yangiliklar bo&#39;limiga yangiliklar qo&#39;yidagicha ekranga chiqadi : 1. yangiliklar mavzusi 2. yangilik matni 3. yangi lik sanasi va har bitta yangilik chiziq bilan ajralib turadi. Kkrandagi umumiy ko&#39;rinishi , lekii bu ham albatta asosiy sahifamizning o&#39;rtasida turadi : 49 Ma&#39;lumolarni yangilash uchun forma kodidan emas, balki ma&#39;lumotlar bazasiga kiritib qo&#39;yishning o&#39;zi yetarli. Keyingi ssilkamiz OMONATLAR . Mazkur sahifamiz jadvaldan iborat. Jadval esa Omonat turini va ular haqida ma&#39;lumotni saqlaydi : OMONATLAR sahifamizning esa umumiy ko&#39;rinishi : Bu sahifamiz ham ma&#39;lumotlarni ma&#39;lumotlar bazasidan oladi, va php leod yordamida jadval ko&#39;rinishiga olib keladi : <?php inelude(&#39;dbeonn.php&#39;); fort Si 1; Si<=my sq 1 num rows (Seonstr); $i++) $myrow mysql fetch array (Seonstr); echo&#34;- -tr bgeolor--A1 ieeBl ue width = &#39; 10()%&#39;><td>$myrow| Omonat nomi] • kl> td Smyrow[Muddatij</td><td>$myrow[ Yil 1 iк foizJ</td> <td>$niyrow[Boshlangich__badal ]</tdxtd >$myrow[Asosiy_shartlar]</td></tr >&#34;; 1 mysql_elose(); 50 ?> Bu kodimizda ham avval dbeonn.php faylini chaqiramiz, chunki bu fayl ma&#39;lumolar bazasi bilan bog&#39;langanligini Yuqorida aytib o&#39;tgan edik. Keyingi silkamiz SMS Banking, lekin bu bo&#39;lim hali ohirigacha tayyor emas, lekin foydalanuvchilar hohlagan vaqtda mazkur sahifada berilgan telefon raqamiga o&#39;z habarlarini jo&#39;natishlari mumkin : Keyingi ssilkamiz KREDITLAR, bu sahifamiz ham asosan jadvaldan tashkil topgan, Jadval esa o&#39;z navbatida Kreditlar nomi va ular haqida ma&#39;lumotni saqlaydi. Lekin, Kreditlar haqida ma&#39;lumot ushbu oynaning o&#39;zida to&#39;liq keltirilmaydi, jadval ohiridagi ko&#39;rsatgich rasmga sichqoncha bilan bir marta bossangiz keyingi oynadagi jadval ma&#39;lumot to&#39;liqligini ta&#39;minlaydi. 51 Bunda agar , masalan, avtokredit qatoridagi ko&#39;rsatkichi bossangiz avtokredit haqida to&#39;liq ma&#39;lumotga ega bo&#39;lasiz : yoki, Ite&#39;molchi kredit turi qatoridagi ko&#39;rsatkichga sichqonchani bir marta bossangiz unda sizga iste&#39;molchi kredit turi haqida to&#39;liqroq ma&#39;lumot beriladi : 52 53 54 Sahifa yuqorisidagi &#39;kreditlar&#39; ssilkasi bilan siz yana avvalgi oynaga qaytishmgiz mumkin. Kreditlar haqida to&#39;liq ma&#39;lumotga ega bo&#39;lgandan keyin, Pastda &#39;Kredit biankasini to&#39;ldirish&#39; ssilkasi mavjud, uni bosganda huddi shu sahifani pastida kredit to&#39;ldirish blankasi chiqadi : Bu yerda hamma ma&#39;lumotlami to&#39;ldirib &#34;OK&#34; tugmasini bosishlari kerak, bu ma&#39;lumotlar hammasi ma&#39;lumotlar bazasida saqlanadi. Bu mijozlar uchun masofadan turib kredit zayavkalarini oldindan to&#39;ldirib vaqtlarini, pullarini va kuchlarini tejash imkoniyatini beradi.Buning uchun ular registratsiyadan o&#39;tishlari zarur. Bu har bir mijoz uchun juda qulaydir. BIZ BILAN BOG&#39;LANISH ssilkasi : bundagi ma&#39;lumolar ham to&#39;g&#39;ridan to&#39;g&#39;ri ma&#39;lumotlar bazasidan olinadi , va ushbu ma&#39;lumot orqali bank mijozlar bilan ishlasb bo&#39;limi bilan bevosita bog&#39;lanishlari mumkin : Ushbu oynani ma&#39;lumotlar bazasi ma&#39;lumotlarni olib , ekranga chiqarish uchun qayta ishlash php leodi : <?php 55 melude(&#39;dbeo nn.php&#39;); 1 chi so&#39;rov Seonstrl : mysql query (&#39;seleet * from Manzil where Mid^T); for($i=l; Si<- mysql tium rows (Seonstrl); $i++) Smyrowl = mysql fetch array (Seonstrl); echo &#34;$ myrow 1 [Indeks], Smyrowl [Shahar] shahri, Smyrowl [Kucha] ко&#39; Smyrowl [uy ] - uy&#34;; } 2 chi so&#39;rov Seonstr2 = mysql query (&#39;Seleet * from Telefon where Aid =l&#39;); for ($j I ; Sj< mysql num_rows ($eonstr2); $j++) $myrow2 = mysql fetch array ($eonstr2); echo &#34;<font size=2 faee=tahoma> $myrow2[Tel_raqam]</font>&#34;; Bularning so&#39;rovlari 4 hil bo&#39;lgani uchun 4 ta mysql_query() natijalari 4 hil ozgaruvchiga o&#39;/lashtirilgan va ular hammasi alohida qayta ishlanadi. 56 Keyingi silkamiz OFFIS KARTASI ,uning ko&#39;rinishi quyidagicha : Bu yerda bosh offisning qayerda joylashganligini ko&#39;rsatib turuvchi kichgina harita keltirilgan. Yuqoridan manzil va pastdan bog&#39;lanish uchun telefon raqamlari keltirilgan. Ro&#39;yhatimiz bo&#39;yicha ohirgi ssillea Xat jo&#39;natish. Bu yerda saytga tashrif buyurgan hohlagan foydalanuvchi o&#39;z fikr mulohazalarini qoldirishi mumkin. Buni amalga oshirish uchun html forma matn yozish uchun mo&#39;ljallangan joyiga habarlarini qoldirib &#39;hat jo&#39;natish&#39; tugmasini bosishlari kerak. Mazkur sahifada 5 ta qoldirilgan ma&#39;lumotlar chiqib turadi, keyingi 5talikni ko&#39;rish uchun foydalanuvchilar &#39;next&#39; ssilkasini, agar oldingi 5talikni ko&#39;rmoqchi bo&#39;lsalar &#39;Previous&#39; ssilkalarini bosidhlari kerak. Saytimizni chap tomonidagi ssilkalar ham huddi Yuqorida keltirilgan ssilkalarning o&#39;zi, faqat joylashishi boshqacha. Uning pastida keltirilgan VALYUTA KURSLARI ham jadval ichidagi ma&#39;lumotlarni ma&#39;lumotlar bazasidan oladi. Yuqorida keltirib o&#39;tilgan VALYUTA KURSLARI bosh sahifaga namoyon bo&#39;lib turadi. Bundan so&#39;ng registratsiya bo&#39;limi, bunda foydalanuvchilar registratsiyadan o&#39;tganlaridan so&#39;ng kredit blankalarini saytimiz orqali to&#39;ldirish imkoniyatiga ega bo&#39;ladilar. Login, Parol maydonlarini to&#39;ldirib kirmoqchi bo&#39;lsalar kiritilgan login va parol ma&#39;lumotlat bazasidagi bilan VALYUTA KURSLARI USD 1300.00 1320.00 RUR 51.13 &П on DD.uD EUR O 1500.60 1780.34 57 tekshiriladi, agar bo&#39;lsa kirishlari mumkin, bo&#39;lmasa sizga registratsiyadan o&#39;tishni taklif qiladi. Bosh sahifamizning o&#39;ng tomonida foydalanuvchilar sonini hisoblab tumvchi Foydalanuvchilar soni mavjud, uning ishlash prinsipi qo&#39;yidagicha : Ilohlagan foydalanuvchi saytga tashrif buyurgan foydalanuvchi IP adresi aniqlanib ma&#39;lumotlar bazasiga yozib boriladi. IP adres aniqlanganda agar u ma&#39;lumotlar bazasiga mavjud bo&#39;lmasa uni ma&#39;lumotlar bazasiga qo&#39;shadi va unga 5 daqiqa vaqt beradi . Agar foydalanuvchi 5 daqiqa ichida saytni tark etmay boshqa sahifaga yo&#39;l olsa unda unga boshqatdan 5 daqiqa beriladi.Agar foydalanuvchi shu 5 daqiqa ichida hech qanday ssilkaga bosmasa foydalanuvchi chiqib ketdi deb hisoblanadi va uning IP adresi ma&#39;lumotlar bazasidan o&#39;chiriladi. Bular F Soni on.php fayliga ishlanadi va asosiy sahifaga chaqirib olinadi. Ilozirgacha tashrif buyurgan lar sonini, bu yerda necha marta saytga murojaat emas, chunki birinchi statistikamiz bundan qiziqarliroq, hisoblash uchun Yuqorida ma&#39;lumotlar bazasiga kiritilgan IP adreslarni hammasi hisoblanib umumiy soni ekranga chiqariladi.Bu hisob kitob F_Soni off.php faylida amalga oshiriladi va asosiy ekranga Yuqoridagi kabi chaqirib olinadi.Uning pastida bog&#39;lanish uchun telefon va faks raqamlari keltirilgan : Bundan key in saytimizning yana bir qiziqarli bo&#39;limi Ovoz berish : 58 Bu bo&#39;lim ham ma&#39;lumotlar bazasi orqali ishlaydi , ya&#39;ni biror hizmat turi tanlanganda ma&#39;lumotlar bazasida shu hizmat turiga 1 qo&#39;shib boriladi, qaysi hizmat turiga ko&#39;proq ovoz berilganini bilish uchun ma&#39;lumotlar bazasida eng ko&#39;p qiymatga ega bo&#39;gan hizmat turini ko&#39;rish administrator uchun qiyinchilik tug&#39;dirmaydi. Saytda iloji boricha kamroq ranglardan foydalanilgan.Saytimizning yana bir o&#39;ziga jalb qiladigan tomoni ham shunda. Agar ranglar ko&#39;payib ketsa moslik bo&#39;lmaydi, foydlanuvchiga qaysi qism qayerdaligini topish qiyin bo&#39;ladi,va saytni kayfiyatini buzib lark etishiga majbur qiladi. Saytimizda fonlar pastroq ko&#39;le rangda sababi bu rang ko&#39;zni dam oldiruvchi ranglarga kiradi va insonlarga eng ko&#39;p yoqadigan ranglarni bittasi hisoblanadi , ssilkali matnlar qora , bo&#39;lim nomlari esa oq rangda berilgan, bu ranglar fon ko&#39;k rangda bo&#39;lgani ushun mazkur ranglar shunga mos leeladi. Asosiy matn o&#39;qiladigan qism foni &#34;AlieeBlue&#34;, ko&#39;rinish past ko&#39;k rangda, sayt yaratish standartlaridan bittasi matn foydalanuvchiga o&#39;qish uchun juda qulay bo&#39;lishi leerak . Bu qora rangli shriftlarni yahshiroq o&#39;qish imkoniyatini beradi.Saytda ma&#39;lumotlar ko&#39;p ichma - ich kiritilmagan , hamma asosiy ma&#39;lumotlar sahifaning o&#39;zida chiqib turadi. Bu insonning biror narsaga qiziqishi maksimum 10 seeund davom etishidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan. Rasmlar iloji boricha jpeg formatdagi rasmlar qo&#39;yilgan, ayrimlari esa gif formatda. Gif formatdagilarni sifati jpeg dan yahshiroq bo&#39;lsada yuklanishi ham jpeg ga nisbatan ko&#39;proq. Ma&#39;lumotlar hammasi ma&#39;lumotlar bazasidan chaqirib olinadi, bu saytni tezroq hamda xavfsiz ishlashini ta&#39;minlaydi. Har qaysi bo&#39;lim ma&#39;lumotlar bazasidan oluvchi ma&#39;lumotlar alohida jadvallarda saqlanadi. Sayt umumiy 16 ta fayldan iborat , ana shu 16 fayl uchun ma&#39;lumotlar bazasiga alohida-alohida jadvallar yaratilgan . Bular hozircha bir-biri bilan bog&#39;lanmagan, chunki hozircha ma&#39;lumotlar kamroq lelein keyinchalik ma&#39;lumotlar agar ma&#39;lumot ko&#39;payib bog&#39;lashga chtiyoj sezilsa jadvallar shunga 59 mos qilib yaratilgan, hech qanday muammosiz boshqa jadvallar yaratib ular bilan ham bog&#39;lash mumkin. Saytda iloji boricha kamroq ranglardan foydalanilgan.Saytimizning yana bir o&#39;ziga jalb qiladigan tomoni ham shunda. Agar ranglar ko&#39;payib ketsa moslile bo&#39;lmaydi, foydlanuvchiga qaysi qism qayerdaligini topish qiyin bo&#39;ladi,va saytni kayfiyatini buzib tark etishiga majbur qiladi. Saytimizda fonlar pastroq leo&#39;k rangda sababi bu rang ko&#39;zni dam oldiruvchi ranglarga kiradi va insonlarga eng ko&#39;p yoqadigan ranglarni bittasi hisoblanadi , ssilkali matnlar qora , bo&#39;lim nomlari esa oq rangda berilgan, bu ranglar fon ko&#39;k rangda bo&#39;lgani ushun mazkur ranglar shunga mos keladi. Asosiy main o&#39;qiladigan qism foni &#34;AlieeBlue&#34;, ko&#39;rinish past ko&#39;k rangda, sayt yaratish standartlaridan bittasi matn foydalanuvchiga o&#39;qish uchun juda qulay bo&#39;lishi kerak . Bu qora rangli shriftlarni yahshiroq o&#39;qish imkoniyatini beradi.Saytda ma&#39;lumotlar ko&#39;p ichma - ich kiritilmagan , hamma asosiy ma&#39;lumotlar sahifaning o&#39;zida chiqib turadi. Bu insonning biror narsaga qiziqishi maksimum 10 seeund davom etishidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan. Rasmlar iloji boricha jpeg formatdagi rasmlar qo&#39;yilgan, ayrimlari esa gif formatda. Gif formatdagilarni sifati jpeg dan yahshiroq bo&#39;lsada yuklanishi ham jpeg ga nisbatan ko&#39;proq. Ma&#39;lumotlar hammasi ma&#39;lumotlar bazasidan chaqirib olinadi, bu saytni tezroq hamda xavfsiz ishlashini ta&#39;minlaydi. Har qaysi bo&#39;lim ma&#39;lumotlar bazasidan oluvchi ma&#39;lumotlar alohida jadvallarda saqlanadi. Sayt umumiy 16 ta fayldan iborat , ana shu 16 fayl uchun ma&#39;lumotlar bazasiga alohida-alohida jadvallar yaratilgan . Bular hozircha bir-biri bilan bog&#39;lanmagan, chunki hozircha ma&#39;lumotlar kamroq lekin keyinchalik ma&#39;lumotlar agar ma&#39;lumot ko&#39;payib bog&#39;lashga chtiyoj sezilsa jadvallar shunga mos qilib qo&#39;yilgan, hech qanday muammosiz boshqa jadvallar yaratib ular bilan ham bog&#39;lash mumkin. 60 3.2. Web — saytni та&#39;lumotlar bazasi. Saytimiz dinamik sayt bo&#39;lishini ta&#39;minlash, va havfsizligini ta&#39;minlash uchun ma&#39;lumotlarning hammasini ma&#39;lumotlar bazasi orqali oldim. Ma&#39;lumotlar baxasidagi hamma jadvallar har bitta bo&#39;lim uchun alohida alohida joylashgan, chunki bir biriga bog&#39;liq jadvallar yo&#39;q. Jadvallar agar bo&#39;limdagi ma&#39;lumotlar kengayishiga chtiyoj sezilsa, jadvallar bog&#39;lanish uchun qulay qilib yaratilgan. Ma&#39;lumotlar bazasi MySql Ma&#39;lumotlar bazasida yaratilgan: Saytimiz lta ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;lanadi, nomi Bankir: 61 undagi jadvallar soni 16 ta (Aloqa, Bank, Faks, Kreditlar, yangilikllar, Manzil, offline, Omonatlar, online, telefon, Val_Kurs,Xizmatturlari, Guest, Ovoz berish, va Registratsiya): 62 III bobga xulosa III bob birinchi bo&#39;limda yaratilgan dasturiy vositani ishlashi va undan foydalanish keltirib o&#39;tilgan. Unda dasturoy vosita asosiy oynalari o&#39;rsatilgan va uni yaratishdagi kodlariga qisqacha izoh keltirilgan.Bu yerda veb-saytni hamma qimlari alohida-alohida tahlil qilingan. Ikkinchi bo&#39;limda ma&#39;lumotlar bazasi strukturasi va jadval qanday ustunlardan iboratligi ko&#39;rsatilgan. Iloji boricha jadval ko&#39;rinishlari, ularni strukturalari va kodlarini to&#39;liq ko&#39;rsatishga harakat qilingan. Saytdagi hamma sahifalar, ya&#39;ni hamma sayt ma&#39;lumotlar ma&#39;lumotlar bazasidan olinadi. Ma&#39;lumotlar bazasi bilan ulanganda ulanadigan fayl alohida yaratilgan, va kerakli joyga chaqirib olinadi,va agar shu oyna yopilgandan so&#39;ng ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;lanish uziladi. Bu o&#39;z navbatida kodni kamaytirib saytni tez ishlashini ta&#39;minlaydi. 63 IV BOB 4. 1 . Shaxsiy kompyuterda ishlash jarayonida xavfsizlikni taminlash. Shaxsiy kompyuterlardan foydalanishda quyidagi zararli, xavfli omillar bik to&#39;qnash kelish mumkin. 1. Fizile omillar: • Monitorning elektromagnit nurlanishlari. • Fkranda statie eleetr zaryadlarning hosil bo&#39;lishi. • Ultrabinafsha nurlanish. • Rengen nurlanishlari • Yorug&#39;lik tasvirda yorqinligi. • Yorug&#39;lik oqimining lippilash darajasi. • Ko&#39;rish maydonida yoritilganlik notekis taqsimlaganligi. • Tog&#39;ridan-to&#39;g&#39;ri yaltillash darajasining yuqoriligi • Yoritilganlik darajasining yuqori yoki pastligi • Ilavodagi chang zarrachalari. • Havoning ionlashish darajasining o&#39;zgarishi. • Havo namligining o&#39;zgarishi. • Ish xonasida havo oqimining o&#39;zgarishi. 2. Kimyoviy omillar: • Ilavo tarkibidagi uglerod oksidi, azon, ammiak, fenol,foraldegi polexlorlibofenillarning hosil bo&#39;lishi. 3. Psixologik va mikrobiologik omillar: • Diqqat va ko&#39;rishning zo&#39;riqishi. • Zukko va hissiyotning zo&#39;riqishi • Uzoq davomli muvozanatning zo&#39;riqishi • Ish jarayoning bir xilligi. • Ish joylarining noto&#39;g&#39;ri tashkil qilinishi. • Havo tarleibida mikroorganizmlarning ko&#39;pligi. 64 Shaxsiy kompyuterda ishlash jarayonida xavfsizlikni taminlash uchun en£ avvalo kompyutemi xonaga to&#39;g&#39;ri joylashtirish lozim. Tog&#39;ri joylashtirilgan komyuter va to&#39;g&#39;ri loyihalanib o&#39;rnatilgan yoritgichlai foydalanuvchining ko&#39;rishini yaxsi taminlaydi. Asab tizimiga zo&#39;riqist bermaydi.operatorning meyoriy ish faoliyatini taminlaydi.ish jarayoidagi xatolarn] keskin kamaytiradi. Kompyutemi alohida xonalarga 5,6 displeydan ortiq bo&#39;lmagan holds joylashtirish tavsiya etiladi. Bu avvalo mikroiqlimni yo&#39;l qo&#39;yilgan meyorlarini taminlshga imkon beradi. Sanitar meyorlarga muvofiq 1 ta foydalanuvchi uchun 6 m~ maydon hajmi esa 20 m 3 da learn bo&#39;lmagan xona zarur. Gigienik nuqtai nazardan kompyuterni shunday joylashtirish kerakki,ekranda ko&#39;xni ko&#39;targanda xonadgi enh uzoq narsa ham ko&#39;rinishi leerak. Operatorni ish joyini kirish kirish eshigiga yuzi qaragtan holda eng samarali hisoblanadi. ling uzoq masofaga nigohni o&#39;tkazish imkoni kompyuterda ishlagandagi ko&#39;rish tizimining og&#39;irligini kamytirishini eng samarali usulihisoblandi ish joylarini komyutyerdan devorgacha bo&#39;lgan masofa 1 m dan kam bo&#39;lmagan holda xonaning burchaklariga yoki devorga qaratib joylashtirish derazadan tushgan yorug&#39;lik ko&#39;z uchun ortiqcha zo&#39;riqish bermasligi uchun imkon beradi.shuning uchun ham komyuterni derazaga qaratib joylashtirmaslik lozim. Agar bir xonada bir necha komyuter joylashgan bo&#39;lsa elektromagnit nurlarning tasirini kamaytirish uchun bir monitor ekranidan 2-sining orqa devorigacha bo&#39;lgan masofa 2 m dan lea bo&#39;lamsligi kerale. Sanitary qoidalarga muvofiq kompyuter joylashgan xonalarda aralash yoritilganlik, yani tabiy yoritilganlik iloji boricha shimolga, yoki shimoliy sharqqa yo&#39;naltirilgan bo&#39;lishi, agar imkon bo&#39;lmasa jadal quyosh nurlari janubiy va g&#39;arbiy derazalardan yaltirashlar yuzaga keltirmasligi va ishlashga xalaqit bermasligi uchun derazalarni pardalar, jalyuzilar va tashqi to&#39;siqlar bilan taminlash kerak. 65 Ish joyi derazaga nisbatan yonlanmasiga joylshgan bo&#39;lib, tabiiy yorug&#39;lik ch; tarafdan tushishi maqsadga muvofiq. Kompyuterlar shunday joylashtirilishi kerakki yopiq ekran boshqa operatornn ko&#39;rish maydoniga tushmasligi, ekranda tabiiy va suniy yoritilganlik aksidan tabi yaltirash hosil bo&#39;lmasligi kerak. Xususiy kompyuterlar va video teminallar joylashgan xonalarning meyor yoritilganligini taminlash ueun deraza yoritgichlarini yiliga kamida 2 marta tozalash 1 qo&#39;ygan yoitgichlar o&#39;z vaqtida almashtirilib tirilishhi kerak. To&#39;g&#39;ri tanlangan yani kamida Shvetsiya o&#39;lchovlar va sinovlar milliy qumita tomonidan qabul qilingan talablarga javob beradigan va kerakli sertifikatlarga ej bo&#39;lgan komyuterlarda ishlashda foydalanuvchi sog&#39;lig&#39;ini saqlash maqsadi< quyidagi qiyin boi&#39;lmagan qoidalarga rioya qilish kerak: • Ish joylarini qulay bo&#39;lishi va tayancha harakat apparatlarini hamda q( aylanish meyorini taminlash zarur. • Кип davomida videoterminallarda ishlash davomiyligi 4 soatd; oshmasligi, videoterminallarda uzluksiz ishlash 1.5-2 soatdan ко bo&#39;lmasligi har bir minutda tanaffuz qilish kerak. Shu paytda о&#39;mid; turib ko&#39;z, bel, qo&#39;l va oyoq uchun maxsus mashqlar bajarish mumkin. • Normal ko&#39;rish qobilyatida ko&#39;z ekrandan qo&#39;l cho&#39;zganlik, yani 60-70 с dank am bo&#39;lmasligi va yiliga kamida bir marta ko&#39;z vrachiga tekshirtir turish kerak. • 1 soat mobaynida 10000 dan ortiq kavishani bosish mumkin emas. • Monitor ekranida yaltirash hosil bo&#39;lishiga yo&#39;l qo&#39;ymaslik kerak. • Ilomilador ayollarga kompyuterda ishlash man etiladi 4.2 . Elektromagnit nurlanishlardan himoyalanish. Elektr zaryadlar, nurlnish manbai bo&#39;lib xizmat qiladi. Atomlarda elektronlarning tebranishi a, (3 va у nurlanishlar atom yadrolarining hosil bo&#39;lishidan vujudga keladi. 66 Elektromagnit nurlanishlarspektrining hammasi sinflarga bo&#39;linadi, ular chastota va to&#39;lqin uzunligi, odam organizmiga biologik tasir qilish va fizik xususiyatlari bilan taminlanadi. Radio chastotali elektromagnit toTqinlarmanbalari yuqori chastotali generatorlar, transformatorlar, induksiyali g&#39;altaklar, kondensatorlar quvvatli padiostansiyalar va boshqa quilmalar. Qishloq xo&#39;jaligida yuqori quvvatli elektr uzatish tarmoqlariga yaqin joylarda ishlaydigan ishchilar elektrmagnit maydonlar ta&#39;sirida bo&#39;ladilar. Elektrmagnit maydoni (liMM) ta&#39;sirida odam organizmining to&#39;qimalarida j issiqlikni hosil qikuvchi chostotali toklar sodir bo&#39;ladi . Hlektomagnit nurlanishning uzoq vaqt tasir etishi markaziy asab va yurak-tomir sistemalari ish faoliyatini buzadi, ko&#39;z gavharining xiralashishiga tirnoqlarning sinishiga, sochning to&#39;kilishiga olib keladi. EMM tasiri tez toliqishga, holsizlanishga, bosh og&#39;rig&#39;iga, lomir urishi sekinlashishiga, arterial bosimning oshishiga va tana haroratining oshishga olib keladi. Nurlanish sinflari Nurlanish turlari To&#39;lqin uzunligi, m nm Chastota,Gs Radioto&#39;lqinlar: Past chastotalar(PCh) 10&#34;-10 4 m 0.003 3*10 4 Yuqori chastotalar(YCh) 10 4 -10 m 3*10 4 -3*10 4 Ultrayuqori chastotalar(UYCh) 10-lm 3*10 7 3*10 4 O&#39;ta yuqori chastotalar(O&#39;YCh) l-10~ 3 m 3*10 8 - 3*10&#34; Infraqizil nurlanish 10 6 -780 m 3*10&#34; - 3.8* 10 14 Ko&#39;rinadigan nurlanish 780-380 nm 3.8* 10 14 7.9*10 14 Ultrabinafsha nurlanish 300 - 1 nm 7.9* 10 14 -3*10 17 Rengen nurlanishi 1-7, 10&#34; 3 m 3*10 17 - 4.2*10 19 Gamma nurlanish 7.1*10 3 - 1.9*10&#34; 3 nm 4.2*10 19 1.5*10 20 67 Fazoda, elektrmaydon kuchlanishi 5 kB/m va undan yuqori bo&#39;lsa uni xavfli doira yoki doira ta&#39;siri deyiladi. Kuchlanish 400-500 kB ga teng bo&#39;lgan elektr qurilmalar 20m , 700 kB esa 30 m radius bilan chegaralanadi. Elektrmaydon kuchlanishi 5 kB/m bo&#39;lganda terida qichishish va soch silkinishi kuzatiladi. Elektr uzatuvchi havo yo&#39;llarining yo&#39;nalishi bo&#39;yicha sanitariya- himoyalanish doirasi o&#39;matilgan, ularning chegarasida elektr maydon kuchlanishi 1 kB/m dan yuqoridir2220 kB gacha bo&#39;lgan elektr uzatuvchi havo yo&#39;llari xavfsiz elektr maydoni hosil qiladi. 750-1 150 kB elektr uzatuvchi havo yo&#39;llarida kislorod va azot oksidlanishining yuqoti to&#39;yinganlik darajasi kuzatiladi. Kishiga elektrmagnit maydon tasir quvvati ish joylarini nurlanish manbalaridan uzoqlashtirish va himoyalovchi to&#39;siqlar o&#39;rnatish yo&#39;li bilan pasaytiriladi. To&#39;siqlar, soyabonlar, ayvonlar, pardevollar, kabina va boshqacha konstruksiyalar ko&#39;rinishida yaxlit tunukalardan yoki uyalari 50x50 mm dan ortiq bo&#39;lmagan metal to&#39;rlardan yasaladi, ularni albatta yerga ulash zarur. Yerga ulashning qarshiligi 100 Om dan yuqori bo&#39;lmasligi kerak. 68 69 Shaxsiy himoyanish vositalari sifatida ekranlashtiruvchi kastyumlar, kombinze bosh kiyim, qo&#39;lqop, poyafzal, mahsus tok uzqatuvchi yoki metallashtirilgan mato ishlatiladi. Ko&#39;zoynaklar yordamida masalan OP3-5 kozoynagining oyna yuzi yar o&#39;tkazuvchi qalay oksidi bilan qoplangan yoki yarim niqob ko&#39;rinishidagi metal to&#39; ko&#39;zoynaklardan himoyalanadi. Ultarbinafsha nurlanish. Ultrabinafsha ( U B) nulanish 380 dan 1 nm gae to&#39;lqin diapazonida sodir bo&#39;ladi. Uning manbalari quyosh radiatsiyasi, plazm garelkalar, cho&#39;gTanuvchi va gaz razryadli yoritgichlar, lazerli va elektr, gaz payva: qurilmalaridir. Quyoshning UB nulari tasiriga dalada nurlantiruvchi qurilmalarde o&#39;simliklarning o&#39;sishini va rivojlanishini tezlashtiruvchi omillar bilan ham issiqxonada ishlaydiganlar uchraydilar. Ub nurlanish kishi organizmiga ma&#39;lu miqdorda zarur. Bu nurlar bilan ortiqcha nurlanish elitrmatozali teri qishishi darmonsizlikka, bosh og&#39;rig&#39;iga, tana haroratini ko&#39;tarilishiga va boshqalardga ol keladi. 70 Ultrbinafsha nurlanishning ruxsat etilgan me&#39;yori,Vt/m 2 Nurlanish sharoiti Nurlanishning speletr tarkibi Uzun to`lqinli 400- 315nm O&#39;rta to&#39;lqinli 315-280 nm Qisqa tolqinli 280- 200nm Davom etish vaqtining impulslari 5 minutgacha ular orasidagi oraliq 30 minutdan kam bo&#39;lmagan 1 smena mobaynida umumiy ta&#39;sir qilishi 60 minutdan oshmaganda 50.0 0.05 0.001 Impulslari 5 minutdan ortiq bo&#39;lganda, isl smenasidagi nurlanishlarning davom etishi 10.0 0.001 Ruxsat etilmaydi 71 Terini himoyalanmagan qismi 0.2m 2 dan ortiq bo&#39;lmagan uchastkalari bo&#39;l (100,bo&#39;yin,qo&#39;l barmoqlari va boshqalar) nurlanishning intensivligi meyorid oshmasligi kerak. To&#39;lqin uzunligi 320-380 nm diapazondagi nurlanish teri kasalliklan (dermatitlami) profilaktika qilishda foydalaniladi, to&#39;qin diapazoni 160-254 nm da UB nurlanish tuproq va suvni zararsizlantirishni xonalardagi bakteriyalar va zara mikraorganizmlarni yo&#39;q qilishda ishlatiladi. UB nurlanishdan himoyalamsh vosital; sifatida masofadan turib himoyalanish (nurlanish manbaidan ishchini uzoqlashtirisl himoyalovchi ekranlar, pardalar, kabinalardan foydalaniladi, ular UB nurlarini kei qaytarishi uchun yorqin ranglarga bo&#39;yaladi. Shxsiy himoyalanish vositalari si fat i korjomalar, poyavzal, qolqop,bosh kiyim, ko&#39;z oynaklardan foydalaniladi. Infraqizil nurlanishdan himoyalanish . Infraqizil nurlanishdan himoyalani (1Q) nurlanish 1mm dan 780 nmto&#39;lqin oralig&#39;i chegarasida hosil bo&#39;ladi. Unii manbalari, eritilgan metal, elektr yoyi, olov uskunalarining qizigan yuzalari sun yoritish yoritgichlari va boshqalar. Ekin maydonlarida IQ nurlanishga dala mchnatkashlari duchor bo&#39;ladilar. 1 nurlanish kishi to&#39;qimalariga o&#39;tib uni tana haroratini oshiradi. IQ nurlarining intens va uzoq vaqt tasir etishi, terining qizarishiga, kuyishiga, ko&#39;z to&#39;r pardasinii shikastlanishiga va yosh qobiqlarning qurishiga, tana haroratining ko&#39;tarilishiga, ayri hollarda oftob urishiga olib keladi. IQ nurlanishdan himoyalanishda, himoyalanish ekranlaridan, ayvonte soyabonlar, kabinalar, issiqlikni yakkalovchi yuzalar, ish joylarini issiqlik nurlanis manbalaridan uzoqlashtirish va boshqalardan foydalaniladi. Bunda to&#39;siqlarda issiqlik 45° dan oshmasligi kerak. Shaxsiy himoyalsnish vositalaridan yong&#39;in^ chidamli modda bilan shimdirilgan ip gazlamali korjomalar mos keladigan poyavzz qo&#39;lqop kiyiladi, himoyalovchi ko&#39;zoynakning oynasi yorug&#39;likni filtrlovchi yashi sariq yoki ko&#39;k rangda bo&#39;ladi. Shuningdek, himoyalovchi kaska va boshqal; ishlatiladi. 72 IV bobga xulosa Mazkur bobda Ilayot Faoliyati Xavfsizligi oid fikrlar keltirilgan . IV bobning birinchi bo&#39;limida foydalanuvchining kompyuterda ishlash jarayonida xavfsizlikni ta&#39;minlash choralari yoritilgan.lJshnu bobning ilekinchi bo&#39;limida esa elektromagnit nurlanishlardan himoyalanish uchun qanday ishlarni amalgam oshirish kerakligi aniq qilib ko&#39;rsatilgan. 73 YAKUNIY XULOSA Yakuniy xulosa qilib shuni aytish kerakki, hozirgi kunda har bir bankning jamiyatda raqobatbardoshligini ta&#39;minlash maqsadida reklama veb-saytlarini yaratish vaamalda tatbiq etish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mazkur reklama veb-sayti asosan mijozlarga bank hizmatlarini reklama qilish orqali bank mijozlar sonini oshirish. Mijozlar mazkur sayt hizmatlaridan foydalanishlari ularni kuchlarini, vaqtlarini va pullarini tejaydi. Bitiruv malakaviy ishi birinchi bobida asosan O&#39;zbekistonda mavjud bank faoliyatlari tahlil qilindi. Tahlil natijalari shuni ko&#39;rsatadiki bank faoliyatini yurgizish va uni rivojlantirish uchun avvalambor Axborot Texnalagoyalaridan keng va to&#39;g&#39;ri foydalanish zarur. Ikkinchi bobda tashkiliy tizimni yaratish texnalagiyasi va mazkur texnalogiya dahlsizligini ta&#39;minlash chora tadbirlari, shuning bilan birga bank faoliyatiga bog&#39;liq ma&#39;lumotlar bazasi va uni boshqarish ko&#39;rib chiqilgan. Veb-sayt faoliyatini ishonchli davom ettirish uchun uning havfsizligi eng dolzarb muammolardan biridir, buning uchun kerakli choralar ko&#39;rilgan. Veb-saytni ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;lash bir tomondan ma&#39;lumotlar havfsizligini ta&#39;minlasa, ikkinchi tomondan internetda ishlashida ortiqcha yuklanishlarga yo&#39;l qo&#39;ymaydi. Dasturiy ta&#39;minotni yaratish ketma-ketligi va shu bilan birga uni ishlash printsipi uchun bobda keltirib o&#39;tilgan. Dasturiy ta&#39;minotni kodlari iloji boricha to&#39;liqroq ochib berishga harakat qilindi, va veb-saytni ma&#39;lumotlar bazasi bilan bog&#39;lanishi, va ma&#39;lumotlar bazasi qismi to&#39;liq keltirib o&#39;tilgan. To&#39;rtinchi bobda mexnat muhofazasi va texnika xavfsizligi haqida fikrlar kelritilgan. 74 FOIYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Z.SII.Afzalov, O.T.Kenjaboyev, A.O.Ro&#39;ziyev, R.X.Qodirov . Bank avlomatlashtirilgan Axborot Tizimlari. Toshkent, &#34;Iqtisod-Moliya&#34;,2006. 2. Балабанов И.Т. &#34;Электронная коммерция&#34; . E1I6: Питер, 2001 г 3. Нир Вулкан. Электронная коммерция. М.: «Интернет-трейдинг», 2003, - 296 с. 4. царев В.В. &#34; Электронная коммерция &#34;. СПб: Харысов, 2002 г. 5. Цеховой В. Л. &#34; WliB : дизайн и коммерция&#34; . Санк-Пегербург, Наука и техника, 2000 г. 6. Юрасов Л.В. Электронная коммерция. Учебное пособие. М.:Дело, 2003, -480 с. 7. D.N. Kolisnichenko. Samouchitel РНР5. Sankt-Peterburg,&#34;Nauka i Texnika&#34;,2004. 8. Djordj Shlossneygl. Professionalnoye Programmirovaniye na PHP. Moskva,&#34;Vilyams&#34;,2006. 9. A.A. Orlov. Polezniye priyomi PHP. Moskva,&#34;Goryachaya liniya- telekom&#34;,2004. 10. Andy Harris. PHP i MySql dlya nachinayushix.Moskva,&#34;Kudis-obraz&#34;,2005. 1 l.Djanet Valeyd. PHP dlya chaynikov.Moskva-Kiyev,&#34;Dialektika&#34;,2005. 12. www.bankir.ru 13. www.gallabank.eom G&#39;allabank. 14. www.ipotekabank.eom Ipotekabank. 15. www.yugra.ru Yugra markaziy banki 16. www .belgroprombank.ru Internet banking bilan shug&#39;ullanuvchi Belagroprom kompaniyasi 17. www.savdogarbank.uz Savdogarbank 18. www. utbanк. uz Uzbek-turk banki 19. www.Asakabank.uz Asakabank 75

Похожие

Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish
Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish
Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari
Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi
Elektron xukumat о’quv kursini mobil ilovasini yaratish