Informatikani o`qitishda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1451.5 KB

Скачать

Informatikani o`qitishda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari 1

MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………………. 2 I bob. Informatika fani va uni o’qitishni tashkil etish...................................... 5 1.1. Axborot va uning turlari...................................................................................5 1.2. Informatika o‘qitishning tashkiliy shakllari . …………………….................. 9 1.3 Informatikani o‘qitishda didaktik tamoyillar................................... .............. 16 II bob. O’qitishda interfaol metodlar dan foydalanish………………………..…. 21 2. 1 Interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari.............................................. 21 2.2 Interfaol ta’limning asosiy belgilari................................................................. 25 2.3 O’qitishning interfaol usullari...........................................................................29 2.3 Qiziqtiruvchi texnologiyalar………………………………………………… 37 2.5 Informatika faniga oid dars ishlanmasi………………………………………41 Xulosa………………………………………………………………………………………… .46 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………….....................47 2

KIRISH “Ta`lim to`g`risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. Ta`lim jarayoni samaradorligini oshirish, ta`lim oluvchilarning mustahkam nazariy bilim, faoliyat, ko`nikma va malakalarini shakllantirish, ularni kasbiy mahoratga aylanishini ta`minlash maqsadida o`quv tarbiya jarayonida interfaol metodlardan foydalanish davr taqozosi hamda ijtimoiy zaruriyat sifatida kun tartibiga qo`yilmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 28 maydagi “Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta`minlash tizimini takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to`g`risida” qabul qilgan qarorida zamonaviy fikrlovchi pedagogik kadrlar tayyorlashga, ta`lim jarayonida ilg`or pedagogik va axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, shuningdek elektron talim resurslari va mul`timedia taqdimotlaridan foydalanishni yo`lga qo`yishga alohida e`tbor qaratilishiga urg`u berilgan. Shu munosabat bilan bugungi kunda yuqorida aytilgan bilimlarni pedagoglar tomonidan o`rganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Ishning dolzarbligi . Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o`quv-tarbiya jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi jarayonida har bir inson uchun o`z kasbiy tayyorgarligini, mahoratini kuchaytirish imkoniyati yaratiladi. Ta`lim-tarbiya jarayoniga interfaol metodlarni tadbiq etish kadrlar tayyorlashga yo`naltirilgan umumiy jarayon mazmunining sifat jihatdan o`zgarishni ta`minlaydi. 3

O’qitishda interfaol metodlarni informatika darslarida qo’llash bo’yicha A.A.Abduqodirov, F.Zokirova, D. Ro’ziyeva va boshqa shu kabi olimlar tomonidan o‘qitish jarayonida foydalanish imkoniyatlari o‘rganilgan.[5,22] Lekin informatikani o’qitishda interfaol metodlardan foydalanishni uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlarida qo’llash borasidagi ilmiy tadqiqotlar yetar- licha o’rganilmagan. H ozirgi kunda o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish uning mazmun mohiyatini bilish juda muhimdir. Uning ta’limda qo’llanilishi esa o’quv jarayonini samaradorligini oshirish yo’llaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shu jihatdan olganda ishning muammosi dolzarb hisoblanadi. Ishning obyekti : kasb-hunar kollejlarida, o’quv yurtlarida informatikani o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash jarayoni, ularni amaliyotga joriy etish va foydalanish. Ishning predmeti: o’quv jarayonida informatikani o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash va undan foydalanish muammolari va istiqbollari. Ishining asosiy maqsadi: - interfaol metodlarni qo’llab informatikani o’qitish jarayoni samaradorligi bo’yicha ishlarni tahlil etish va informatikani o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash imkoniyatlarini aniqlashdan iborat; Buning uchun quydagi vazifalarni amalga oshirish lozim: - interfaol metodlarni informatikani o’qitish jarayoniga ko’maklashish samaradorligi bo’yicha ishlarni tahlil etish; - interfaol metodlar ning imkoniyatlarini o’rganish ; - interfaol metodlarni informatikani o’qitish jarayoniga foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar tayyorlash. Ishning ilmiy yangiligi : interfaol metodlarni informatikani o’qitish jarayoniga ko’maklashish samadorligini aniqlash va undan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar ishlab chiqish. Ishning nazariy ahamiyati 4

1. interfaol metodlarning o’quv jarayonini rivojlantirish i tahlil qilingan va ularning ta’lim jarayonidagi o’rni aniqlangan . 2 . O’qitish jarayoniga ko’maklashishga yo’naltirilgan interfaol metodlarni informatikani o’qitishda foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar va tamoyillari aniqlangan; Ishning amaliy ahamiyati 1. Ishning natijasidan akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, hamda oliy o’quv yurtlarida foydalanish mumkin. 5

I bob. Informatika fani va uni o’qitishni tashkil etish 1.1. Axborot va uning turlari Har bir inson hayoti davomida doimo tevarak atrofidan ma’lumotlar oladi va ularni o’z miyasida qayta ishlaydi. Masalan, o’quvchi yoki talaba ertalab turib yuvinish uchun suv yoki boshqa kerakli narsalarni borligi haqida ma’lumotni anglaydi va so’ngra kerakli ishni bajarishga kirishadi. Yoki darsga borishi uchun dars jadvali haqidagi ma’lumotni eslaydi. Shyunga ko’ra, zaruriy kitob yoki daftarlarni o’qish uchun tayyorlaydi. Darsga borib o’qituvchi tomonidan biror mavzuga ta’aluqli ma’lumotlarni oladi va uni qayta ishlaydi. Demak, inson ma’lumotlar bilan doimo ish ko’radi. Ma’lumotni zarur bilib, biror maqsadda ishlatish-bu axborot demakdir. Ma’lumot va axborot tushunchasi bir-biriga juda yaqin tushunchalar hisoblanadi. Ma’lumotsiz axborot bo’lmaydi, ya’ni ma’lumot axborot sifatida ishlatilmasa, bunday ma’lumot keraksiz bo’lib qoladi. Axborotni inson o’z qabul qilish a’zolari yordamida idrok etadi, tushunadi. Inson birov bilan suhbatlashadimi, darsda ma’ruza tinglaydimi, radio eshitadimi, kitob, jurnal, gazeta o’qiydimi barcha hollarda ham ma’lumotlar oladi, axborotga ega bo’ladi. O’z-o’zidan ko’rinib turubdiki, biz kitob yoki gazetalardan asosan matn korinishdagi (bunda rasmlar bo’lishi ham mumkin), ma’ruzani tinglaganimizda yoki radio eshitganimizda tovush yordamidagi, televizor yoki video ko’rganimizda esa harakatli tasvir ko’rinishidagi axborotni olamiz. Bu esa axborotning ma’lum bir turdagi ko’rinishlari hisoblanadi. Axborotning amalda qo‘llanilishi zarur sharti uning o‘z vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy ob`ektga qanchalik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi: Sintaktik adekvatlilik - bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta’sirlarning mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat. Semantik adekvatliligi - uzatiladigan axborotning ma’naviy tarkibi, ob`ekt obraziga va haqiqiy ko‘rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi. 6

Pragmatik adekvatlilik - olingan axborotning asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi.[13,21] Bularni yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi firmada menedjer bo‘lib ishlaysiz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi ko‘rgazmaga taklifnoma oldingiz. Bu taklifnomada ko‘rgazma bo‘ladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. Agar ko‘rgazma yopilgandan so‘ng bu taklifnomani olganingizda, u sizga kerak bo‘lmay qolardi. O‘z vaqtida emasligi sababli foydalanib bo‘lmaydi. Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma varaqasi butun bo‘lishi, qattiq qog‘ozdan tayyorlanganligi, shriftlarning oson o‘qiladiganligini ta’minlaydi. Ya’ni bu yerda biz faqat axborotni uzatish jarayoni to‘g‘risida bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi bizni qiziqtirmaydi. Semantik adekvatlik bizdan taklifnomadagi xabarning haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma’noda pavilyon tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning bo‘lish vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi. Pragmatik adekvatlik taklifnomadagi ma’lumotlarning foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya’ni, taklifnomadan foydalanib, kerakli ko‘rgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz - o‘z vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan bo‘lasiz. Ma’lumot yoki axborot tarixan moddiy va ma’naviy boyliklar qatoridagi qadriyatlardan bo‘lib kelgan. Tinch hayot davrida xom-ashyoni qayta ishlash, inshootlarni puxta qilib yaratish, tabiat injiqliklariga bardosh bera olishga doir tajriba xulosalari yozma yoki og‘izdan-og‘izga ko‘chuvchi ma’lumot, oila, qabila va millat-elatlarni mavqeini belgilovchi manba va boylik sifatida qadrlangan. Urush yoki tahlikali kunlarda esa dushman qurolli kuchlari, rejalari, mudofaa imkoniyatlari haqidagi ma’lumot hayot-mamot masalasi bo‘lgan. Shu bois ma’lumotga nisbatan har doim uni saqlash, tezkorlikda uzatish va to‘g‘ri tahlil qilish kabi masalalar dolzarb bo‘lib kelgan. Masalan, ma’lumotni qulay va ishonchli saqlash maqsadida qog‘oz ixtiro qilingan, tezkorlikda va ta’sirchan uzatish uchun telegraf telefon, radio, televideniye ixtiro qilingan. To‘g‘ri va tezkor 7

tarzda katta hajmdagi ma’lumotni qayta ishlash maqsadida esa komputer ixtiro qilingan deyish mumkin. Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari hamda fan-texnika yuqori cho‘qqilarga ko‘tarilgan zamonida ham ma’lumot yoki axborot o‘ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon bo‘ladi. Endi yangi ma’lumot yoki bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq hatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan o‘z vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bog‘liq desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu mutaxassislarni kuch-qudrati bir tomondan o‘z sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan hisoblash mashinalari (komputerlar) zamonaviy informatsion texnologiyalarni o‘zlashtirganliklarida namoyon bo‘ladi. Haqiqatan ham komputer, aniqrog‘i u va unga ulanadigan nihoyatda va uning imkoniyatlarini kengaytiradigan yordamchi qurilmalar majmuasi, quyidagi tizimga ko‘ra ma’lumotni qayta ishlaydi: axborot-komputer-axborot. Ko‘p hollarda komputerga kiritiladigan axborot bilimlar yoki ma’lumotlar bazasi sifatida namoyon bo‘ladi, unda hosil qilingan axborot esa o‘z iste’molchisiga ega bo‘lgan yuqori baholarga ega tovar sifatida qadrlanadi. Kompyuter texnikasining paydo bo’lishi informatikaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga olib keldi. 1960 yillarda Informatika axborotni kompyuter yordamida qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi sohani ifodalaydigan atama sifatida Fransiyada yuzaga keldi. Kompyuterda axborotni “0” yoki “1” ko’rinishidagi raqamlar ketma-ketligi kodlar yordamida ifodalanadi. Kompyuter dastlab hisoblash ishini bajaruvchi vosita sifatida yaratilgan bo’lsada, hozirgi kunda axborot ustida bajariladigan amallarning barchasini sifatli uddalaydigan eng universal va zamonaviy takomillashgan texnik vositaga aylandi. 0 va 1 raqamlaridan tashkil topgan bir necha hadli ketma-ketliklar yordamida sonlarni, turli matnlarni va umuman ixtiyoriy axborotni ifodalash imkoniyatlari mavjud. Axborotlarni bunday ifodalash ikkilik sanoq sistemasida ifodalash deyiladi. Bu sanoq sistemadagi 0 va 1 raqamlari esa, bitlar (inglizcha binary digit so’zlarining qisqartma shakli bo’lib ikkili raqam degani) deb ataladi . 8

EHMda saqlanadigan eng kichik axborot o’lchov birligi bit deb qabul qilingan. 8 bitdan iborat ketma-ketlik bayt (inglizcha byte - belgi degani) deb ataladi. Har bitta belgi harf, son uchun kompyuter xotirasidan 1 bayt joy ajratiladi. SHunday qilib, 8 ta 0 va 1 raqamlaridan tashkil topgan ketma-ketliklar jami 256 ta bo’lib, ular 256 xil turli belgilarni kodlash, masalan, kirill va lotin alifbosining katta va kichik harflarini, raqamlarni, tinish belgilarni va boshqalarni kodlash imkonini beradi. Bit va baytlardan tashkari quyidagi kattaroq birliklardan ham ikkilik ma‘lumotlarda axborotning miqdorini o’lchash uchun foydalaniladi: 1 Kbayt=2 10 bayt=1024 bayt (taxminan 1 ming bayt) 1 Mbayt =2 20 bayt (taxminan 1 mln bayt) 1 Gbayt =2 30 bayt (taxminan 1 mlrd bayt) Agar bir odam kuniga to’xtovsiz 8 soat gapirsa, u holda 70 yil mobaynida u 10 Gbaytga yaqin axborotni gapirishi mumkin ekan. EHM yoki kompyuter axborotlarni qayta ishlash printsipiga ega bo’lgan raqamli avtomatdir. Unda axborotni saqlash uchun kerak bo’ladigan maxsus xotira qurilmalari ham mavjud. Bu qurilmalarni xarakterlaydigan asosiy kattaliklardan biri bu uning hajmi hisoblanib, u axborot miqdoriga nisbatan baytlarda o’lchanadi. Bir bayt hajm birligida kompyuterning xotirasida birorta harfni, raqamni, maxsus belgini va boshqalarni saqlashi mumkin. Kompyuter xotirasida ma‘lumotlarni uzoq vaqt saqlash uchun vinchestr deb ataluvchi qattiq disk mavjud bo’lib, u turli hajmga ega bo’ladi. Bundan tashqari dastur, hujjat, matn kabi axborotlarni bir kompyuterdan boshqasiga o’tkazish, saqlab qo’yish uchun disketalardan foydalaniladi 1 .2 Informatika o‘qitishning tashkiliy shakllari . Informatika − bu insoniyat faoliyatining bir sohasi bo’lib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda tadbiq muhiti bilan o’zaro bog’liq bo’lgan jarayonlarning aloqadorliklarini o’z ichiga oladigan ko’nikma va vositalar tizimidir. Informatikadan darslarni tashkil qilish uchun avvalo ushbu fan rivojining 9

hozirgi bosqichida informatikani o‘qitish vazifalarini aniq belgilab olish lozim. Shuning bilan birga uzluksiz ta’lim tizimida informatikani o‘qitish konsepsiyasi va davlat ta’Iim standartlariga asosan bu vazifalarni informatikani o‘qitishdagi o‘ziga xos tomonlarini tahlil etish lozim. Informatika o'qitish mazmunini aniqlashda informatikani fan va o‘quv predmeti ekanligi haqidagi tasavvurlardan kelib chiqish kerak. Informatika fani va informatika o‘quv predmeti bir-biridan avvalambor mazmunining hajmi va chuqurligi bilan farq qiladi. Informatika o‘quv predmeti informatika fanidan o‘quvchilarda informatika haqida bir butun, yaxlit bilimlar tizimini hosil qiladigan va kelajak amaliy faoliyatlarida zarur bo‘ladigan ma’lumotlarnigina oladi. Informatika o‘quv predmeti sifatida o‘quv dasturlari va darsliklarda o‘z aksini topadi. Informatika o‘quv predmeti tarkibiga kiritilgan o‘quv materiaiining hajmi to‘g‘risidagi masala hal etilganidan so‘ng, ushbu o‘quv materialni o‘quvchilarga qanday ketma-ketlikda yetkazib berilishi maqsadga muvofiq ekanligini aniqlash lozim. Informatika o‘qitish uslubiyotining xususiyatlaridan biri o‘quvchilarni informatikaning mazmunini va unga xos ilmiy izlanish usullarini egallash, amaliy bilimlar va ish ko‘nikmalarini egallashning usul va yo‘llarini belgilash masalasidir. Bularga o‘quv materialini o‘rganish usullari hamda zamonaviy pedagogik va psixologik tadqiqotlar asosida o'quv mashg‘ulotlarini tashkil etish shakllari kiradi. Informatikadan mashg‘ulotlarni samarali o‘tkazish uchun tegishli moddiy baza, ya’ni maxsus jihozlangan informatika xonasi bo‘lishi lozim. Undagi xavfsizlik texnikasi qoidalariga asosan, xonaning zamonaviy talablarni hisobga olgan holda tanlash va jihozlashni hal etish informatika o‘qitish uslibiyotining yana bir masalasini tashkil etadi. Informatika o‘qitish metodikasining masalalari qatoriga, aniqrog‘i, uning maxsus qismiga informatika kursining barcha bo‘limlarini ularni bayon qilish 10

mahoratini hisob ga olgan holda qarab chiqish kiradi. Informatika o‘qitish uslubiyotiga “Informatika” o'quv predmetini o‘qitish uchun o‘quv-metodik, dasturiy, tashkiliy va texnik ta’minotni tadqiq etish hamda ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan, pedagogika va informatika fanining bir shoxobchasi sifatida qarash mumkin. O ’quv-metodik ta’minot soha s ida informatika o‘qitish uslubiyati o‘z oldiga o‘quvchilar uchun darsliklar va o‘quv qo'llanmalarini, o'qituvchilar uchun esa uslubiy ishlanmalarni yaratishni maqsad qilib qo‘ydi. O’quv-metodik ta’minot o‘quv dasturlari, darsliklar, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalarni, shu jumladan, ularhing elektron ko‘rinishdagi versiyalarini o‘z ichiga oladi. Bunda asosiy o‘rin darslik va o‘quv qo‘llanmalariga ajratilgan. Qolgan o‘quv-uslubiy ta’minot asosiy darslik bilan yaqindan bog‘langan bo'lib, darslikdagi g‘oyalarni tushuntirish va rivojlantirishga xizmat qilishi lozim. O‘quv-metodik ta’minot tarkibiga davriy nashrlardagi, oliy va o‘rta maxsus ta’lim va xalq ta’limi vazirliklari nashrlaridagi uslubiy materiallarni va me’yoriy hujjatlarni kiritish mumkin. O’quv-metodik ta’minotning hozirgi davrdagi muhim komponenti elektron o‘quv-uslubiy materiallardir. O‘zbekiston Respublikasida o‘quv jarayoniga elektron darsliklar keng joriy qilinmoqda. Qabul qilingan o‘quv-uslubiy adabiyotlarning yangi avlodini yaratish konsepsiyasi, an’anaviy materiallardan foydalanishdan tashqari, quyidagi elektron o‘quv-uslubiy materiallarni ishlab chiqishni va o‘quv-tarbiya jarayoniga joriy etishni ham nazarda tutadi: — elektron ma’lumotnomalar; — elektron o‘quv qollanmalar; — elektron darsliklar; — elektron ensiklopediyalar va h.k. Dasturiy ta’minot sohasida informatika o‘qitish uslubiyoti yangi dasturiy mahsulotni ishlab chiqishni, muayyan dasturiy mahsulotdan foydalanish maqsadga muvofiqligini asoslab beradi. Informatika kursining dasturiy ta’minoti 11

kompyuterlarning bazaviy (tayanch) dasturiy ta’minoti va informatika kursining ma’lum bir mavzularini o‘rganishga yordam beradigan pedagogik dasturiy vositalar kompleksidan tashkil topadi. Bazaviy dasturiy ta’minot quyidagilardan tashkil topgan: > klaviatura trenajyori; > dasturlash tillari; > Microsoft office paketi; > matn muharriri; > grafik muharrir yoki protsessor; > elektron jadvallar; > ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari; > lakal tarmoq bilan ishlash dasturlari va boshqalar. Pedagogik dasturiy vositalar quyidagilardan iborat: > o‘quv-o‘yin dasturlari; > o‘rgatuvchi va mashq qildiruvchi dasturlar; > test dasturlari; > elektron o‘quv materiallarini yaratish uchun uskunaviy dasturiy vositalar; > ma’lumotnoma tizimlari va boshqalar. Tashkiliy ta’mimot s ohasida informatika o‘qitish uslubiyoti pedagogik dasturiy vositalar va axbofot texnologiyalarini o‘qitishda samarali qo‘llash maqsadida, ta’lim muassasalar xodimlari faoliyatini faollashtirishni ko‘zda tutadi. Textiik ta’minot sohasida informatika o‘qitish uslubiyotining maqsadi quyidagilardan iborat: — o‘quv-tarbiya jarayonida foydalanadigan texnik vositalarni tanlashni iqtisodiy asoslash; — kelajakda foydalanish istiqbollarini hisobga olgan holda informatika xonasining parametrlarini, jihozlarini aniqlash. 12

Informatika didaktikasi va o‘qitish metodikasida o‘qitishning tashkiliy shakllari markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. O‘qitishning tashkiliy shakllari deganda o‘qituvchi va o'quvchining o‘zaro munosabatlarini tashkil etish yo‘llari tushuniladi . O ‘qitishning tashkiliy shakllari bir qator mezonlar bo‘yicha tasniflanadi: O‘quvchilar soni, o‘qish joyi va boshqalar. Birinchi mezon bo‘yicha tasnifini ko‘rib chiqamiz (1- rasm). O‘quvchi faoliyati — ta’lim jarayoni qatnashchilari orasidagi o‘zaro munosabatlarning bir bo'lagidir. Shu sababli u o‘qitishning tashkiliy shakllari tavsifi tarkibiga kiradi. o’quvchilarni individual faoliyatini nazarda tutuvchi shakllar ham mavjuddir (masalan, informatikadan mustaqil ishlar bajarish). Boshqa shakllar esa, masalan EHMda amaliy mashg‘ulot, guruh bo‘lib ishlashni talab etadi. O‘qitishning tashkiliy shakllarining ko‘pchiligi frontaldir (masalan, ma’ruza shaklida). O‘qish joyiga qarab o‘qitishning maktabda-ustaxonada, laboratoriyada ishlash va maktabdan tashqari-uy vazifalarini bajarish, ekskursiyalar va b. shakllari mavjud. O ‘qitishning guruhli shakli. AQSHda ta’lim bo‘yicha instruktorlar asosan 13

guruh bilan ish olib borishni tavsiya etadilar. Zamonaviy tadqiqotlar o‘qitishning ushbu shakli o‘quvchilar orasidagi salbiy munosabatlarning oldini olishning samarali vositasi ekanligini ko‘rsatmoqda. Guruhda ishlash tajribasi tafakkur uslubini “biz va ular”dan “biz” ko‘rinishiga o‘zgartiradi. Kichik guruhlarda ishlash yuzma-yuz ishlashni taqozo etadi. Shu sababli o‘tirish joylarini an’anaviy, ya’ni o'quvchilar o'zidan oldingi o‘quvchi boshining orqa tomonini va o'qituvchining yuzini ko‘ra oladigan holatda joylashtirish maqsadga muvofiq emas. O'quvchilarning o‘rnini o'zgartirish — guruhda muomala qilish imkonini beradigan kichik zonalar tashkil etish kerak bo‘ladi. Bunda kichik guruhlar va har bir guruhdagi o'quvchilar sonini hisobga olish lozim (uch, to‘rt, yetti va h.k. o‘quvchi). Guruh bilan ishlashda o'quvchilar o‘rinlarini joylashtirishning quyidagi variantlari mavjud(2-rasm) 2-rasm E’tibor berilishi lozim bo‘lgan navbatdagi masala, kichik guruhlarni shakllantirish jarayonini yaxshilab o‘rganib chiqishdan iborat. O’quvchilar guruhlarda nafaqat o'quv masalasini yecha olishlari, balki kommunikativ ko‘nikmalarni ham egallashlari va mustahkamlashlari zarur. Kichik guruhlarni tashkil etishda o‘quvchilarning o‘z istaklariga ham qarash mumkin. Bunday yondashishning ijobiy tomoni o‘quvchilarning 14

o‘zaro shaxsiy xayrxohliklarini hisobga olinishidir. Ba’zi salbiy jihatlari ham bor. Bunda kuch bo‘yicha bir-biriga teng bo‘lmagan guruhlar tashkil qilinishi mumkin. Bu esa hamkorlikda olib borilgan faoliyat natijalari ham keskin farq qilishiga olib keladi. Guruhlarni shakllantirganda yechiladigan masalaning maz munini ham e’tiborga olish lozim. Masalan, o‘qituvchi har bir guruhga yechilayotgan masalaga nisbatan nuqtai nazari qarama-qarshi bo‘lgan o‘quvchilarni kiritishi mumkin. Natijada masalani yechish jarayonidagi muhokama jonli va qiziqarli chiqadi. Yoki, aksincha, a’zolari bir sohaga qiziqishlari bilan tavsiflanuvchi gomogen guruhlarni tuzish ham mumkin. Quyida sinf o'quvchilarini tez va qiziqarli tarzda kichik guruhlarga bo‘lish yo‘llaridan bir nechtasini keltirib o‘tamiz. Ushbu usullar sinfni har birida 6 tadan o‘quvchi bo‘lgan 6 ta kichik guruhlarga bo‘lishga imkon beradi. Guruhdagi o‘quvchilar sonini 5, 7 yoki 8 taga o‘zgartirib, sinfni 5, 7 yoki 8 ta guruhga ajratish ham mumkin. • Qog‘ozning kichik bo‘laklariga Al, A2, A3, A4, A5, A6, Bl, B2, B3, ... va hokazo belgilarni yozing. Stollarni A, B, D, E, F, G deb belgilang. Shundan so‘ng qog‘ozlarni ishtirokchilarga (o‘quvchilarga) tarqating va unda yozilgan harfli stol atrofiga o‘tirishni tavsiya eting. • 6 ta rasm tayyorlang va har birini 6 ta bo‘lakka boiling. Bo'lakchalarni aralashtirib stol ustiga qo‘ying va ishtirokchidan (o'quvchidan) bittadan bo‘lakchani tanlab olishni iltimos qiling. Shundan so‘ng o‘quvchilar bo‘lakchaiarni birlashtirib, yaxlit rasmni hosil qilishlari va bitta stol atrofiga o'tirishlari kerak bo‘ladi. • Olti xil rangdan oltitadan (qizil, oq, qora, sariq, ko‘k, yashil), jami 36 ta kartochka tayyorlang. Sinfdagi o‘quvchining har biri o‘ziga yoqqan rangli kartochkani tanlab oladi va bir xil rangli kartochkani olgan o‘quvchilar bitta stol atrofiga o‘tirishadi. • Barcha o‘quvchilar 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlar bo‘yicha tartib bilan sanaladi. Shundan so‘ng 1 raqamlilar bitta guruhga, 2 raqamlilar ikkinchi guruhga va h.k. 15

birlashishadi. `O‘qituvchi biror bir belgi bo‘yicha jamlangan predmedlar nomi yozilgan yoki rasmlari tushirilgan kartochkalarni oldindan tayyorlaydi. Masalan: daraxtlar — olma, olcha, o'rik, nok, xurmo, shaftoli; gullar — lola, atirgul, gladiolus, chinnigul, boychechak; idish-tovoqlar — qozon, choynak, piyola, likopcha, qoshiq, cho‘mich va h.k. . O‘quvchilar kartochkalarni tanlaydilar va belgilar bo‘yicha (daraxtlar, gullar, idish-tovoqlar va h.k.) guruhlarga birlashadilar. Navbatdagi masala har bir kichik guruhning fikrini tinglashdir. Xo‘sh, ularning fikrini tinglashning qanday shakllari mavjud? O’quv masalasi yechimining guruh a’zolari tomonidan taqdimoti (prezentatsiyasi) turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin: — birga l ikda — individual : har bir guruh o‘z faoliyati natijasini taqdim etadi, yechimlar muhokama etiladi va ulardan eng yaxshisi tanlanadi; — birgalikda — ketma-ket : har bir guruh faoliyatining natijasi, mozaikadagi kabi, muammoning umumiy yechimi uchun zarur bo'lgan mustaqil bo‘lak bo‘lib hisoblanadi; — birgalikda — o‘zaro aloqadorlikda : tavsiya etilganlardan guruhli yechimlarning ma’lum jihatlari tanlab olinadi va ular asosida butun jamoa uchun umumiy bo‘lgan yakun ishlab chiqiladi. Klasterlarga bo’lish . Bu pedagogik srategiya bo’lib, talabalarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashlarni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi. U fikrlarning oddiy shakli emas, balki miya faoliyati bilan bog’lanadi. Klasterlarga bo’lishdan axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzuni sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin. Klasterlarga bo’lish talabalarning tasavvurlarini yangi bosqichlari yoki ularning grafikifodalari ko’rinishlarini ta’minlovchi sifatida ham o’tganliklarini yakunlash 16

vositasi sifatida qo’llanilishi mumkin. Bu o’z bilimlarga, muayyan mavzu to’g’risiga va uni tushunishga yo’l ochadigan nazardagi strategiyadir. 1. 3- §. Informatikani o'qitishda didaktik tamoyillar . Informatika kursining mazmuni va tuzilishini aniqlashda, shuningdek, uni o'qitish jarayonida umumiy didaktika (o'qitish nazariyasi) tomonidan ko'rsatilgan asosiy tamoyillarga rioya qilish zarur. Ana shu tamoyillardan biri ilmiylik tamoyilidir. Ilmiylik, o'rganilayotgan masalalarga yuzaki qarash yoki unga oid ma'lumotlar soni bilan emas, balki masalaning tub mohiyatiga chuqur kirib borish bilan belgilanadi. O'quvchilarga yetkazilayotgan barcha bilimlar, ma'lumotlar to'g'ri bo'lib, zamonaviy fan nazariyasiga muvofiq kelishi lozim. Informatika — tez rivojlanib borayotgan fan. Keyingi o'n yil ichida informatikaga juda ko'p yangi tushunchalar kiritildi, yangi nazariyalar paydo bo'ldi, yangi EHM lar va ularning qurilmalari yaratildi. Shuning uchun o'quv kursining mazmuni va tuzilishi doimo yangilab turilishi lozim. Informatika kursi qanchalik elementar bo'lmasin, u doimo ilmiy bo'lishi shart. Progressiv didaktik sistemalar amaliyoti ilmiylik tamoyilini amalga oshirishning bir qator qoidalarini ishlab chiqishga imkon yaratadi. Bular quyidagilar: - o'quvchilarni informatikadagi yangiliklar bilan sistemali ravishda xabardor qilib borish; - zamonaviy ilmiy atamalarni qo'llash, - o'quvchilarni kibernetika va informatika sohasidagi olimlarning tarjimai holi, ularning fan rivojiga qo'shgan hissalari bilan tanishtirish imkoniyatlaridan keng foydalanish. Informatikaning rivojlanish tarixi, uning asosiy g'oya va usullarini shakllantirish jarayonlarini o'rganish uchun tarixiy materiallardan foydalanish lozim. Shundagina informatika fani o'quvchilar ko'z o'ngida qotib qolgan va shakllanib bo'lgan fan sifatida emas, balki rivojlanishda, ijodiy yaratuvchanlik 17

jarayonida namoyon bo'ladi. Fan tarixi uning harakatlantiruvchi kuchini ko'rish, ilmiy bilish va inson amaliy faoliyatining bir-biriga bog'liqligini harakatda kuzatish imkonini beradi. Bu esa o'quvchilarda didaktik-materialistik dunyoqarashni va ilmiy tafakkurni shakllantirishga yordam beradi. Informatika mashg'ulotlarida tarixiy materiallardan foydalanishning bir necha turlarini keltirib o'tamiz. 1. Informatika tarixiga epizodik ekskurs. Masalan, «EHM avlodlari» mavzusini o'tganda o'qituvchi O'zbekistondagi «Algoritm» zavodida EHM ning 4- avlodini yig'ish tarixi haqida o'quvchilarga gapirib berishi foydadan holi bo'lmaydi. 2. Akademiklar V.SQobulov, F.B.Abutaliyev, M.M.Komilov, professor M.Z.Ziyoxo'jayevlar misolida vatanimizdagi kibernetika va informatika sohasiga katta xizmat qilgan olimlarning hayoti hamda ijodi haqida ma'lumotlar berib borish. 3. Ma'lum davrlarda olingan, kashf qilingan tarixiy natijalar sharhi (kompyuterlar yangi turlarining paydo bo’lishi, biror dasturlash atamasining paydo bo'lishi va boshqalar). Masalan, dasturlash tilini o'rganishda Ada Lavleys xonim haqida so'zlab berish mumkin. 4. Ma'lum bir tarixiy mavzuni o'rganish. Masalan, sanoq sistemalari tarixini o'rganish (qadimiy bobilliklardan EHM largacha). 5. Buyuk olimlar va allomalarning (mutafakkirlarning) kibernetika, informatika va dasturlash haqidagi so'zlari. O'quvchilarda vatanparvarlik xislatlarini shakllantirish maqsadida ularni Qadimiy Sharqning al-Xorazmiy, al-Beruniy kabi buyuk olimlarining ilmiy natijalari haqidagi materiallar bilan tanishtirib borish nihoyatda foydalidir. Mavzuni ilmiy bayon qilish masalasi bilan uzviy bog’liqlikda turgan masala mavzuni sistemali va izchil bayon qilishdir. Informatika o'quv predmeti bir-biriga bog'liq bo'lmagan faktlar va ta'riflar yig'indisidan emas, balki o'quvchilar oldida aniq ketma-ketlikda ochib beriladigan bilimlar sistemasidan iborat bo'lishi lozim. Ushbu tamoyil amaliyotda quyidagi asosiy qoidalar yordamida amalga oshiriladi: 18

1. Informatika kursidagi turli mavzularining o'zaro aloqalarni ko'rsatuvchi sxemalar, plakatlar, klasterlardan foyda lanish. 2. O'zlashtirilgan mavzularni takrorlash va takomillashtirish. 3. Oldingi o'tilgan materialni batafsil takrorlash. 4. Yangi materialni tushuntirishda u bilan oddiy, sodda va tabiiy aloqada bo'ladigan ma'lumotlardan boshqa ma'lumotlarni qo'shmaslik. 5. O'quvchilarning o'z fikrini bayon qilish usul va shakllarini doimo kuzatib borish. 6. Har bir bo'lim so'ngida umumlashtiruvchi va sistemalashtiruvchi darslarni o'tkazish. Tushunarlilik tamoyili ko'p asrlik o'qitish amaliyoti davomida ishlab chiqilgan talablardan kelib chiqadi. Turli ilmiy materialni bayon qilishda o'quvchining yoshi, rivojlanishi va mavjud vaqt budjeti qat'iy hisobga olinishi lozim. O'quvchiga ta'limning har bir bosqichida shunday va shuncha material berilishi kerakki, u o'zining rivojlanishi darajasiga ko'ra ushbu materialni qamrab olishi va o'zlashtirishi uchun imkon yarata oladigan bo'lsin. Har bir bosqichdagi savollar doirasi qat'iy chegaralangan bo'lishi shart. Ko'rgazmalilik tamoyili boshqa fanlarni o'qitishdagi kabi, informatikani o'qitish jarayonida ham asosiy va muhim hisoblanadi: ushbu tamoyil qadim zamonlardan beri qo'llanib kelinayotgan mashhur o'qitish tamoyillaridan biridir. Mavzuning bayoni doskadagi va o'quvchilar daftaridagi yozuvlar bilan birgalikda olib boriladi. Doskada yozuv va rasmlar o'qituvchi tushintirayotgan paytda, o'quvchilar esa doska oldida javob berayotganda bajariladi. Doskadan foydalanish o'qitishdagi muhim bo'g'indir. Masala yechishda, takrorlashda, o'quvchilardan so'rashda, xullas, barcha hollarda to'la ko'rgazmalilik bo'lishi lozim. Doskadagi rasmlar bilan bir qatorda jadvallar, diapozitivlar, kinofilmlar, kodoskoplar, proyeksion apparatlar va boshqalar bilan namoyish etish ko'rgazmalilikni ta'minlaydi. Jadvalning roli ikki xil bo'lishi mumkin. Birinchidan, jadvaldan o'qituvchi dars jarayonida, sinf oldida mavzuni tushuntirish paytida foydalanishi mumkin. Bunda jadvallar o'qituvchining bayonini va yozuvlarni 19

to'ldirib boradi. Ikkinchidan, jadvallarni ko'rinadigan joyga uzoq muddat ilib qo'yish mumkin. O'qituvchilarga diapozitivlar va proyeksion apparatlar uchun plyonkalardan foydalanish katta yordam beradi. Diapozitivlarni o'qituchining o'zi kompyuterdan yoki printer uchun maxsus varaqlardan foydalanib tez va oson tayyorlashi mumkin. Diapozitivlar katta o'lchamdagi tasvirlarni hosil qilish imkonini beradi. Lekin, foydalanganda sinf xonalarini qorong'ilatish kerak. Bu esa ayrim noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Agar epidiaskop bo'lsa, ekranga shaffof bo'lmagan tavsiflarni ham proyek-siyalash mumkin. Bunda kitob va jurnallardagi rasmlardan ham foydalansa bo'ladi. Hozirgi kunda zamonaviy multimediaviy video proyektorlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ular tasvirni bevosita kompyuterdan katta ekranga proyeksiyalash imkonini beradi. Bilimlarni mustahkam o 'zlashtirish jarayoni juda murakkabdir. Shu sababli o'qituvchilarga qisqa, lezis shaklidagi tavsiyalar bilan cheklanamiz: 1. Zamonaviy o'qitishda tafakkur xotiraga nisbatan yuqoridir. 2. O'quvchilar ongli ravishda o'zlashtirgan bilimlarinigina eslab qolishlari kerak. 3. Eslab qolinishi kerak bo’lgan ma’lumotlar qatoridan o'quvchining o'zi keltirib chiqaradiganlarni chiqarib tashlash lozim. 4. Yangi bilimlarni o'rganishga kirishishdan oldin, ijobiy motivlar va stimullar bilan ta'minlash lozim. 5. O'rganilganlarni takrorlash va mustahkamlashni shunday o'tkazish kerakki, bunda o'quvchilarning faqatgina xotirasini faollashtiribgina qolmasdan, balki ularning tafakkurini va his tuyg'ularini ham faollashtirish lozim. O'quvchilarning informatikani egallashlarida asosiy bilish manbayi bu amaliyotdir. Ushbu holat hozirgi jamiyatda har bir kishining hayotida EHM ni amaliyotda qo'llashlari zaruratidan kelib chiqadi. O'quvchilarning dunyoqarashini rivojlantirish, tafakkurini shakllantirish informatika o'qitishda amaliyot va nazariyani to'g'ri uyg'unlashtirish, informatika tarixi bo'yicha ma'lumotlarni, qiziqarlilikni kiritish, nazariya hamda amaliyotning birligini ta'minlash orqaligina amalga oshirilishi mumkin. 20

Agar o'quvchilarning o'zlari faol ishtirok etsalar, informa tika bo'yicha katta hajmli, murakkab va har xil material o'quvchilar tomonidan ongli ravishda o'zlashtirilishi mumkin. Bunga erishish uchun o'qituvchi o'quvchilar bilan ishlashnmg faol (interaktiv, progressiv) shakl va usullaridan foydalanishi lozim. II BOB. O’qitishda interfaol metodlar dan foydalanish 2.1 Interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari Zamonaviy sharoitda ta’lim samaradorligini oshirishning eng maqbul yo’li - bu mashg’ulotning interfaol metodlar yordamida tashki etish deb hisoblanmoqda.Xo’sh, interfaol metodlarning o’zi nima? Ular qanday didaktik imkoniyatlarga ega? Ta’lim jarayonida interfaol metodlarning o’rinli, maqsadga muvofiq q’llanilishi qanday samaralarni kafolatlaydi? Quyidagi ana shu kabi savollarga qisqacha javob topiladi. Yuqoridagi savollarga javob topishda eng to’g’ri qadam tayanch tushuncha- “interfaol ” atamasining lug’aviy ma’nosi bilan tanishishdir . “ Interfaol” tushunchasi ingliz tilida “interact” (rus tilida “interaktiv”) ifodalanib, lug’aviy nuqtai nazardan “inter” –o’zaro, ikki taraflama, “act” –harakat qilmoq, ish ko’rmoq kabi ma’nolarni anglatadi Interfaol ta’lim – ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan ahloqiy sifarlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim Interfaollik ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bilim, ko’nikma, malaka hamda muayyan ahloqiy sifarlarni o’zlashtirish yo’lida birgalikda, 21

o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatni tashkil etish layoqatiga egaliklaridir Mantiqiy nuqtai nazardan intarfaollik, eng avvalo, ijtimoiy subyektlarning suhbat (dialog), o’zaro hamkorlikka asoslangan harakat, faoliyatning olib borilishlarini ifodalaydi. Ta’lim sohasida faoliyat yuritayotgan har bir mutaxassis yaxshi biladiki, an’anviy ta’lim ham suhbat (dialog)ga asoslangan va bu suhbat quyidagi o’zaro munosabat shakllarida tashkil etiladi: An’anaviy ta’limda ham tabiiy ravishda suhbat asosini axborot tashkil etadi. Ammo axborot uzatishning asosiy manbai o’qituvchining tajribasi bo’lib, bu jarayonda u yetakchilik, dominantlik qiladi, ya’ni u darsning asosiy vaqtida bilimlarni og’zaki tarzida o’quvchi (talaba)larga yetkazib berishga intiladi. Faollik ko’rsatish o’qituvchigagina xos bo’lib, o’quvchi (talaba)lar bu vaziyatda sust tinglovchi bo’lib qoladi. Ularning asosiy vazifasi o’qituvchini tinglash, zarur o’rinlarda yozish, savollar bilan murojaat qilinganida javob qaytarsh, kam holatlarda ruxsat etilganidagina so’zlashdan iboratdir. An’anaviy ta’limdagi bir tomonlamalik oily ta’lim tizimidagi faqat ma’ruza mashg’ulotlarida emas, seminar darslarda ham ustuvorlik qiladi. Unga ko’ra, “yetkazib beruvchi” rolida endi o’qituvchi emas, balki o’quvchi namoyon (talaba) namoyon bo’ladi. O’quvchi (talaba), asosan, o’zi o’zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o’qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o’rinlarda savollar bilan murojaat qiladi. O’quvchi (talaba)lar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust ishtirokchi, tinglovchi bo’lib qoladi. Bir qarashda o’quvchi (talaba) yoki o’qituvchi tomonidn uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni O’qituvchi- o’quvchi An’anaviy ta’limdagi suhbat ishtirokchilari O’qituvchi-o’quvchilar guruhi (jamoasi) 22

o’zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg’otadi. Biroq, psixologik tadqiqot natijaalarning ko’rsatishicha, shu tarzda qabul qiingan bilim (ma’lumotlar)juda tez unutiladi. Xususan, amerikalik psixolog R.Karnikau va F.Makelrouning o’rganishlariga ko’ra shaxsning tabiiy fiziologik-psixologik imkoniyatlari muayyan shakllarda o’zlashtirilgan bilmlarni turli darajada saqlab qolish imkonini beradi. Ya’ni shaxs:manbani o’zi o’qiganida 10%; ma’lumotlarni eshitganida 20%; sodir bo’lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko’rganida 30%; sodir voqea, hodisa yoki jarayonni ko’rib, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni eshitganida 50%; ma;lumot (axborot)larni o’zi uzatganida (so’zlaganida, bilimlarni namoyish etganida) 80%; o’zlashtirgan bilim (ma’lumot, axborot)larni o’z faoliyatida tatbiq etganida 90% hajmdagi ma;lumotlarni yodda saqlash imkoniyatiga ega. Shunga ko’ra interfaol o’qitish “ta’lm jarayonining asosiy shtirokchilari – o’qituvchi, o’quvchi va o’quvchilar guruhi o’rtasida yuzaga keladigan hamkorlik, qizg’in bahs-munozaralar, o’zaro fikr almashish ikoiyatga egalik asosida tashkil etiladi, ularda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini ikkilanmay bayon etish, muammoli vaziyatlarda yechimlarni birgalikda izlash, o’quv materiallarini o’zlashtirishda o’quvchilarning o’zaro yaqinliklarini yuzaga keltirish,”o’qituvchi – o’quvchi – o’quvchlar guruhi” ning o’zaro bir-birlarini hurmat qilishlari, tushunishlari va qo’llab quvvatlarishlari, samimiy munosabatda bo’lishlari, ruhiy birlikka erishishlari kabi bilan tavsiflanadi” .[22] Zamonaviy ta’lim, shu jumladan, uning tobora ommalashib borayotgan shakli – interfaol o’qitishda esa shaxslar o’rtasidagi suhbat (dialog) quyidagi shaxslar o’rtasida tashkil etiladi: 23

Interfaol ta’lim mohiyatiga ko’ra suhbating “o’quvchi – axborot – kommunikatsion texnologiyalar” shalkida tashkil etilishi o’quvchi (talaba)lar tomonidan mustaqil ravishda yoki o‘qituvchi rahbarligaida axborot texnologiyalari yordamida bilim, ko’nikma, malakalarning o’zlashtirilishini anglatadi. O’qitishning interfaol ta’limga asoslanishi bir qarashda nihoyatda oddiy, soda va hatto “bolalar o’yini” kabi taassurot uyg’otadi. Biroq, bunda o’qituvchining ma’lum darajada quyidagi omillarga ega bo’lishi talab qilinadi: O’quvchi – o’quvchi (juftlikda ishlash) O’quvchi – o’quvchilar guruhi ( kichik guruhda ishlash) O’quvchi – o’quvchilar jamoasi ( jamoasida ishlash) O’quvchi – axborot-kommunikatsion texnologiyalarInte rfaol ta’li mda gi suhb at ishtir okch ilari 24

Shu bilan birgalikda interfaol ta’limda interfaol ta’limning samaradorligi quyidagi ikkilamchi omillarga ham bog’liq: - O’quvchilarning darsga psixologik tayyorliklari; - O’quvchilarning muayyan darajada hayotiy tajribalarga egaliklari; - O’quvchilarning o’qituvchi tomonidan qo’yiladigan talablarga bo’ysunish xohi- shiga egaliklari; - O’quvchilarning o’zlashtirish darajasi; - O’quvchilarning tengdoshlari va o’qituvchi bilan hamkorlik qilishga moyilligi; - O’quvchilarning darsga nisbatan mas’uliyatli yondashishlari, burchni anglay olishlari. O’qituvchi ta’lim jarayonida interfaol ta’lim yordamida o’quvchilarning qobiliyatlarini rivojantirish, mustaqillik, o’z-o’zini nazorat, o’z-‘zini boshqarish, samarali suhbat olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash va tushunish, mustaqil hamda tanqidiy fikrlash, muqobil takliflarni ilgari surish, Asosiy omillar Ish tajribasi Tayanch pedagogik- psixologik bilimlar Didakti k vositalar (axborot, tarqatma materiallar, dars jihozlari)ga ega bo’lish O’quvchi o’quvchilar guruhining o’zaro hamkorlikka erisha olishi Metodik masala Tashkilotchilik qobiliyati O’quvchi va o’quvchilar guruhi o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning ishonch va hurmatga asoslanishi Ta’lim jarayonida demokratik g’oyalarning ustuvor o’rin tutishi 25Axborotlarni taqdim etishda xilma -xil metod, vositalarning samarali, o’rinli, maqsadga muvofiq va o’zaro moslikda qo’llashga erishish

fikr-mulohazalarini erkin bayon qilish, o’z nuqtai nazarlarini himoya qilish, muammoning yechimini topishga intilish, murakkab vaziyatlardan chiqa olish kabi sifatlarni shakllantirishga muvaffaq bo’ldi. Eng muhimi, interfaol metodlarni qo’llash orqali o’qituvchi o’quvchilarning aniq ta’limiy maqsadga erishish yo’lida o’zaro hamkorlikka asoslangan harakatlarni tashkil etish, yo’naltirish, boshqarish, nazorat va tahlil qilish orqali holis baholash imkoniyatini qo’lga kiritadi. Interfaol ta’lim jarayonida o’quvchi (talaba)lar: - guruh yoki jamoa bilan hamkorlikda ishlash; - tengdoshlari orasida o’z g’oyalarini erkin bayon qilish, bilimlarni hech qanday ruhiy to’siqlarsiz namoyon etish; - muammoni hal qilishga ijodiy yondashish; - guruh yoki jamoadoshlari bilan ruhiy yaqinlikka erishish; - o’z ichki imkoniyat va qobiliyatlarini to’liq namoyon qila olish; - fikrlash, fikrlarni umumlashtrish va ular orasidan ehg muhimlarini saralash; - o’z faoliyatini nazorat qilish va mustaqil baholash; - o’z ichki imkoniyatlari va kuchiga ishonch hosil qilish; - turli vaziyatlarda harakatlanish va murakkab vaziyatlarda chiqa olish ko’nikmalarini o’zlashtirish kabi imkoniyatlarga ega bo’ladi; Interfaol ta’lim: - ta’lim oluvchi (o’quvchi,talaba)larda bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishni uyg’otadi; - ta’lim jarayonining har bir ishtirokchisini rag’batlantiradi; - har bir o’quvchi (talaba)ning ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatish; - o’quv materialning samarali o’zlashtirilishi uchun qulay sharoit yaratadi; - o’quvchi (talaba) larda o’rganilayotgan mavzular bo’yicha fikr hamda munosabatni uyg’otadi; 26Odatda interfaol metodlarga asoslangan talimiy harakatlar quyidagi shakllarda tashkil etiladi: individual; juftlik; guruh; jamoa bilan ishlash

- o’quvchi (talaba) larda hayotiy zarur ko’nikma, malakalarni shakllantiradi; - o’quvchi (talaba) larnng hulq-atvorini ijobiy tomonga o’zgartirishni ta’minlaydi; 2.2 Interfaol ta’limning asosiy belgilari. Interfaol ta’limning asosiy belgilari quyidagilardir : ( Izoh: Refleksiya (lotincha “reflexio” – ortga qaytish, aks etish): kishining o’z xatti-harakatlari, ularning asoslarini tushunib yetishi, fahmlashiga qaratilgan nazariy faoliyati; shaxsiy kechinmalari, his-tuyg’ulari va o’y-hayollari mohiyatini fikrlash orqali anglash). Interfaol ta’lim quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Mashg’ulot – ma’ruza emas, balki jamoaning umumiy ishi. 2. Guruhning tajribasi o’qituvchi (pedagog)ning tajribasidan ko’p. 3. O’quvchilar yosh, ijtimoiy mavqe va tajribaga ko’ra o’zaro teng. 4. Har bir o’rganilayotgan muammo yuzasidan o’z fikrini aytish huquqiga ega. 5. Mashg’ulotda o’quvchi shaxsi tanqid qilinmaydi (fikr tanqid qlinishi mumkin). 6. Bildirilgan goyalar o’quvchilarning faoliyatini boshqarmaydi, balki fikrlash uchun axborot (ma’lumot) bo’lib xizmat qiladi Ta’limni tashkil etishga interfaol yondashuvni qaror toptirish uchun o’qituvchi (pedagog)lar bir qator shartlarga rioya etishlari zarur. Ular: Ko’p fikrlilik Fikrlashga asoslangan faoliyat Tanlash imkoni mavjudligi Suhbat (dialog) G’oyalarning yaratilishi Muvaffaqiyatli vaziyatlarni hosil qilish Refleksiya 27 Asosiy belgilar

- Ta’lim jarayoniga jamoadagi barcha o’quvchilarning to’la qamrab olinishi; - O’quvchilar soning ko’p bo’lmasligi (25-30 nafar o’quvchi bilan kichik guruhlarda ishlashsamaralidir); - Topshiriqni bajarish, materiallarni taqdim etish, guruhlarning ishlanmalarini muhokama qilish uchun vaqtning aniq belgilanishi; - O’quvchi (talaba)larning mashg’ulotlarga ruhan tayyorgarliklarini inobatga olish; - O’quv xonasining jihozlanishi (stullar doira, archa, “Jonli liniya” kabi shakllarda joylashtiriladi); - O’quvchilarning kichik guruhlarga mohirona biriktirilishi (har bir guruhda faol Nofaol o’quvchilarning teng miqdorda bo’lishi); Izoh: Stullar kichik va katta doira shaklida joylshtirilganda kichik doirada o’quvchilar, katta doirada esa ekspert guruhi joylashadi. Interfaol ta’lim asosini interfaol metodlar tashkil etadi. “Ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni oshirish ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o’zlshtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar sanaladi”. Interfaol o‘qitishning moxiyati o‘quv jarayonini shunday tashkil etadiki unda barcha o‘quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘lib, erkin fikrlash, tahlil qilish va mantiqiy fikr yuritish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Bilish jarayonida o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati deganda, ularni har birining o‘ziga xos aloqada individual hissa qo‘shishi, o‘zaro bilimlar, g‘oyalar va faoliyat usullari bilan almashinishlari tushiniladi. Shu bilan birga, bularning hammasi o‘zaro xayri xohlik va qo‘llab – quvvatlash muhitida amalga oshiriladi. Bu esa o‘z navbatida yangi bilimlarni olishgagina imkoniyat bermasdan, balki bilish faoliyatining o‘zini ham rivojlantiradi, uni yanada yuqoriroq koopersiya va hamkorlik pog‘onalariga olib chiqadi. 28

Bugungi kunda jahon ta’lim tizimida interfaol o’qitishning quyidagi shakllarda amalga oshirilayotganligi barchaga ma’lum: 29Asosiy belgilar Kichik guruhlarda ishlashIjodiy topshiriqni bajarish Test o’tkazish Masofaviy ta’lim Muammoli vaziyatlarni hal qilish Didaktik o’yinlar (ishbilarmonlik va rolli o’yinlar, imitatsiya, trenajyorlar vositasida tashkil etiladigan o’yinlar) Ijtimoiy zahiralardan foydalanish (mutaxassislar taklif etish, tabiiy va ijtimoiy obyektlarga ekskursiyalar uyushtirish) Qaytar aloqa “ Chigal yozdi” mashqlarini tashkil etish Treninglar o’tkazish Ijtimoiy loyiha (musobaqa, intervyu, forum, aksiya, tomosha va ko’rgazma)larni amalga oshirish Yangi materialni o’rganish va mustahkamlash (interfaol ma’ruza, ko’rsatmali qurollar bilan ishlash, video va audiomateriallardan foydalanish)

2.3 O’qitishning interfaol usullari Interaktiv faoliyat o‘zaro tushunishga, hamkorlikda faoliyat yuritishga, umumiy, lekin har bir ishtirokchi uchun ahamiyatli masalalarni birgalikda yechishga olib keladigan diologli aloqani tashkil etish va rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Interaktiv metod bitta so‘zga chiquvchining, shuningdek bitta fikrning boshqa fikrlar ustidan dominantlik qilishligini chiqarib tashlaydi. Dialogli o‘qitish jarayonida o‘quvchilar tanqidiy fikrlashga, shart-sharoitlarni va tegishli axborotni tahlil qilish asosida murakkab muammolarni yechishga, alternativ fikrlarni chamalab ko‘rishga, ulab va asosli ravishda qarorlar qabul qilishga, diskussiyalarda ishtirok etishga, boshqalar bilan muloqat qilishga o‘rganadilar. Buning uchun darslarda individual, juftli va guruhli ishlar tashkil etiladi, izlanuvchi loyihalar, rolli o‘yinlar qo‘llaniladi, xujjatlar va axborotning turli manbalari bilan ish olib boriladi, ijodiy ishlar qo‘llaniladi. Interaktiv o‘qitishni tashkilotchilari uchun, sof o‘quv maqsadlaridan tashqari quyidagi jihatlar ham muhimdir: – guruhdagi o‘quvchilarning o‘zaro muloqatlari jarayonida, boshqalarning qadriyatlarini tushinib yetish; – boshqalar bilan o‘zaro muloqatda bo‘lish va ularning yordamiga muhtojlik zaruratining shakllanishi; – o‘quvchilarda musobaqa, raqobatchilik kayfiyatlarini rivojlantirish. – Shuning uchun interaktiv o‘qitish guruhlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan ikkita asosiy funksiyalar amalga oshirilishi lozim: 30

– o‘qitishning pragmatik jihati qo‘yilgan o‘quv masalasini yechishlikning shartligi; – tarbiyaviy masalalarni yechish (hamkorlikdagi ish jarayonida guruh a’zolariga yordam ko‘rsatish, xulq-atvor normalarini shakllantirish). Ushbu faktni alohida qayt etish lozimki, o‘qitishning barcha interaktiv usullarini verbal (og‘zaki) va noverbal usullarga ajratish mumkin. Og‘zakilarga quyidagilar kiradi: vizual: – yuz ifodasi, gavdaning xolati, harakatlar, ko‘zlar orqali aloqa. akustik:  intonatsiya, ovoz balandligi, tembr, nutq tempi, tovush balandligi, nutqiy pauzalar va xokazo. Verbal usullar orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: "oxiri ochiq" bo‘lgan savollar, ya’ni yagona "to‘g‘ri" javobga emas, balki muammo (savol) bo‘yicha turli nuqtai nazarlarni bayon qila olishga yo‘naltirilgan savollarni bera olish qobiliyati; o‘quvchilar bilan muloqatda o‘qituvchi tomonidan o‘zining nuqtai nazarini hal qiluvchi nuqtai nazar deb emas, balki neytral deb aniqlanishi. Bu narsa mashg‘ulot paytida o‘quvchilarga qo‘rqmasdan "to‘g‘ri " va "noto‘g‘ri" nuqtai nazarlarini bayon etish imkoniyatini beradi; mashg‘ulotning tahlil va o‘z-o‘zini tahlil qilishga tayyorgarlik. Ushbu holat mashg‘ulotlarda nima?, qanday? va nima uchun? sodir bo‘lganini, o‘zaro faoliyat qayerda "osilib" qolganini, 31

u nima bilan bog‘liq ekanligini, keyinchalik bunday holatlarni ro‘y bermaslik uchun nimalar qilish kerakligi va boshqalarni tushinib olishga yordam beradi;  mashg‘ulotning borishini, uning kulminatsiyasini, natijaviyligini va boshqa kuzatish imkonini beruvchi yozma xotiralarni yozib borish. Birinchi bo‘limga alohida e’tiborni qaratishni istar edik. o‘qituvchining savoli – bu, o‘quvchining tafakkurini bostirish yoki rivojlantirish uchun kuchli vositadir. Savolning ikki hil turi mavjud (interaktiv o‘qitish nuqtai nazaridan). o‘quvchining fikr doirasini chegaralab, uni bilganlarni oddiy qayta tiklashga keltirib qo‘yadigan savollar. Bunday savollar fikrlash jarayonini to‘xtatib turishga xizmat qilib, o‘quvchiga uning fikri hech kimni qiziqtirmasligi tushunib yetishiga olib keladi; fikr yuritish, o‘ylash, tasavvur qilish, yaratish yoki sinchiklab tahlil etishga undovchi savollar. Bunday savollar fikrlash darajasini ko‘tarish bilan birga, o‘quvchilarda ularning ham fikri qimmatga ega ekanligiga ishonch uyg‘otadi. quyida savolni to‘g‘ri ifoda qilish bir qancha tavsiyalarni keltiriladi. -Savollarni aniq va qisqa qo‘yish lozim. -Bitta savol orqali faqat bir narsani so‘rash. -Savol mavzu bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi kerak. -Savoldagi barcha so‘zlar o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi kerak. -har bir savolga bir nechta javob bo‘lishiga harakat qiling. -Konkret predmetlardan umumiyga borishga harakat qiling. Bu holat o‘quvchilarni o‘ylashi va savolga javob berishida yengillik tug‘diradi. 32

-Faqatgina "ha" yoki "yo‘q", "to‘g‘ri" yoki "noto‘g‘ri" degan javoblar beriladigan savollarni berishdan saqlaning. -O‘quvchilarga o‘z tajribalariga tayangan holda javob beradigan savollarni bering. -o‘zining nuqtai nazarini bildiradigan savollarni bering. -qo‘yilgan savolga javob berilganda, o‘quvchilardan "Nima uchun shunday deb o‘ylaysiz?" deb so‘rab turing. Interfaol usullar bo‘yicha o‘qitish tashkil etilganda e’tibor berilishi kerak bo‘lgan yana bir holat, bu vazifaning mazmuni masalasidir. Vazifaning mazmuni o‘qitishning an’anviy shakllariga qaraganda boshqacharoq xarakterga ega bo‘lishi lozim. Masalan, guruhga darslikdagi ma’lum bir paragrafni konspektini olish vazifa sifatida berish maqsadiga muvofiq emas, chunki har bir o‘quvchi bu ishni o‘zi, mustaqil bajarishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muammoni nostandart qo‘yilishigina, o‘quvchilarni bir-biridan yordam olishga, boshqalarning ham fikrini bilishga, natijada esa, guruhning umumiy fikrini shakllantirishga undaydi. Masalan, dasturlashga oid masala yechilganda, uni kichik masalalarga bo‘lish mumkin. o‘quvchilarni ham kichik guruhlarga bo‘lish va har biriga kichik masalani yechishni va dasturini tuzishni tavsiya etish mumkin. Dars oxirida guruhlarning yechimlari asosida asosiy masala yechishni tashkil qilish lozim. Buning natijasida bitta dars davomida murakkab masalani yechish va unga ko‘proq o‘quvchilarni jalb qilish mumkin bo‘ladi. Ushbu usulning hozirgi davrda ta’limda qo‘llanish ko‘lami ortib borayotgan "Loyihalar usuli " ning ko‘rinishlaridan biri deb hisoblasa bo‘ladi. "Insert" texnologiyasi 33

Ushbu texnologiya yangi matn bilan ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Matnni qo‘lda qalam bilan o‘qib chiqish. 2. o‘qish davomida matnda maxsus belgilar qo‘yib borish: + buni bilaman; – buni bilmas edim; ? buni mukammal bilmoqchi edim; 3.matn bilan to‘la tanishib chiqilgandan so‘ng quyidagi jadval to‘ldiriladi: Buni bilar edim. Buni bilmas edim. Mukammal bilishni xohlayman. + – ? Katta aylana Birinchi bosqich. Guruh o‘rindiqlarga katta doira bo‘yicha o‘tirib olishadi. o‘qituvchi muammoni ifoda etadi. Ikkinchi bosqich. Belgilangan vaqt mobaynida (masalan 10 minut) har bir o‘quvchi individual ravishda qo‘yilgan muammoni yechish yo‘llarini yozib oladi. Uchinchi bosqich. Aylana bo‘yicha har bir o‘quvchi o‘zining takliflarini bayon qiladi. Guruhning qolgan a’zolari o‘ning fikrini izohlamay, tanqid qilmay, jim eshitishadi va har bir band bo‘yicha taklifni umumiy qarorga kiritish yoki kiritmaslik haqida ovoz berishdi. Umumiy qarorga kiritilgan takliflar doskaga yozib boriladi. "Aqliy hujum" "Aqliy hujum" jamoa bo‘lib muhokama qilishning samarali metodidir. Unda biror muammoning yechimini topish barcha ishtirokchilarning fikrini erkin ifodalash orqali amalga oshiriladi. "Aqliy hujum"ning tamoyili juda sodda. o‘qituvchi sinf oldiga masalani qo‘yadi va o‘quvchilarda ushbu masalani yechish bo‘yicha o‘zlarining fikrlarini bayon qilishni so‘raydi. Ushbu 34

bosqichda hech kimning boshqa ishtirokchilarning g‘oyalari haqida o‘z fikrini bildirishga yoki unga baho berishga haqqi yo‘q. "Aqliy hujum" yordamida bir necha daqiqa ichida o‘nlab g‘oyalarni olish mumkin. ¢oyalar soni asosiy maqsad emas. ¢oyalar to‘g‘ri yechimini ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi. "Aqliy hujum" ning qoidalari quyidagilardir: – taklif etilayotgan g‘oyalar baholanmaydi va tanqid qilinmaydi; – ish g‘oyalar soni ko‘p bo‘lishi kerak; – har qanday g‘oyani kengaytirishga, rivojlantirishga harakat qilish mumkin; – har bir g‘oya yozib boriladi (juda bo‘lmasa ochqich so‘zlar yoki iboralar yordamida ); – aqliy xujum o‘tkazish vaqti qat’iy o‘rnatiladi va unga rioya qilinadi. "Aqliy hujum" tugagandan so‘ng takliflar tahlil qilinadi va ulardan eng qimmatlilari, keyinchalik ular bilan ishlash uchun, tanlab olinadi. Tahlil qilinganda avvalo taklifning foydali jihatlariga e’tiborni qaratish lozim. "Chop etilgan materiallar bilan ishlash" Ushbu metodika kerakli axborotni izlash, nazariy ma’lumotlarni mustahkamlash va tasniflash, yangi nazariy materialarni tushunib olishda qo‘llanilishi mumkin. Sinf 4 – 6 kishidan iborat kichik guruhlarga bo‘linadi. Guruhlar bir xil yoki har xil gazeta, jurnallardan kabi chop etilgan zarur materiallarni oladilar. Vazifa aniq bir mavzu bo‘yicha axborot topish xususida bo‘lishi mumkin. har bir guruh qo‘lidagi chop etilgan materiallardan vazifaga oid materiallarni olib (maqolalarni, rasmlarni qirqib olib) 35

plakatlarga yelimlab, tegishli izohli matn tayyorlashadi. Shundan so‘ng qilgan ishini namoyish etib, tushuntirib berishadi. Boshqa guruhlar esa savollar beradilar va ishni baholaydilar. Ushbu metod qo‘llanganda, izohli matnlarni tayyorlash ishi tugallangandan so‘ng, barcha qolgan materiallar yig‘ishtirilib olinishi kerak. Aks holda o‘quvchilar gazeta yoki jurnallardagi qiziqarli maqolalarni o‘qishga kirishib ketadilar va boshqalarning ma’ruzalarini tinglamaydilar. "6*6*6 методи " Bu shunday metodki, unga ko‘ra 36 ishtirokchi zarur vaqt mobaynida biror masalani muhokama qilib, ko‘pchilik guruh a’zolarining masalaga bo‘lgan munosabatlarini bilib olish mumkin. har biri 6 kishidan iborat 6 ta guruhda ma’lum bir vaqt mobaynida o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan muammo muhokama qilinadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi yangi guruhlarni tuzadi, uning a’zolari orasida oldingi bahs guruhida qatnashgan bo‘lsin. Yangi guruhlarda ishtirokchilar o‘z guruhlarida qilgan ishlarining natijalarini muhokama etadilar. Ushbu metod guruh a’zolarining hammasini faollashtiradi. Ularning har biri qisqa fursat davomida bahs ishtirokchisi bo‘lishi bilan birga, ma’ruzachi vazifasini bajaradi. Ushbu metod bilan mashg‘ulotni qanday olib borish kerak? 1. Mashg‘ulot oldidan o‘qituvchi 6 ta stol atrofiga 6 ta o‘rindiq qo‘yib chiqadi. 2. Sinf har biri 6 ta o‘quvchidan iborat 6 ta guruhga bo‘linadi. 3. o‘quvchilar o‘z o‘rinlarini egallab bo‘lganlaridan so‘ng o‘qituvchi bahs mavzusini aniqlaydi (guruhlar uchun vazifalar bir xil yoki bitta masalaning turli jihatlariga tegishli bo‘lishi mumkin). 4. o‘qituvchi guruhlarda ish borishini nazorat qilib turadi. Barcha guruh a’zolarini masalaning shartini to‘g‘ri 36

tushunganligiga ishonch hosil qiladi, savollarga javob beradi va agar ishtirokchilar yordamga muhtoj bo‘lib qolsalar, ularga qo‘shimcha ko‘rsatmalar beradi. 5. Belgilangan vaqt tugaganidan so‘ng o‘qituvchi shunday yangi guruhlar tuzadiki, har bir guruhda oldingi bahs guruhlaridan albatta bittadan vakil ishtirok etsin. 6. Yakun yasaladi. "Rolli o‘yinlar" Rolli o‘yinlar metodining mohiyati shundan iboratki, unda o‘quvchilar boshqa kishining roliga kirib oladilar va uning ichida xarakat qiladilar. o‘yinda o‘quvchilarga asosan tugallanmagan vaziyatlar beriladi. Ular qaror qabul qilishlari, konfliktli holatlarni bartaraf etishlari yoki taklif etilgan vaziyatlarni nihoyasiga yetkazishlari kerak bo‘ladi. Rolli o‘yinlar o‘quvchilarda boshqalarni tushinish, ularga xayri-xoxlik qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Boshqalar rolini o‘ynash orqali, uning nuqtai nazarini tushinish oson, hatto uning nimalar haqida o‘ylayotgani va sezayotganini ham. Rolli o‘yinlar o‘quvchilarga turli vaziyatlarda o‘zini tuta bilishning modellarini berishi mumkin. Darslarda rolli o‘yinlarini qo‘llash quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. 1. o‘yinni vaziyatlarini tanlash. Rolli o‘yinlarga material bo‘lib xizmat qiladigan ko‘plab vaziyatlar mavjud. Ular individual qiyinchiliklarni (internet xizmati provayderi bilan muloqat qilish) va konfliktni hal qilish vaziyatlarini (dasturiy mahsulot buyurmachisi bilan bahs) o‘z ichiga oladi. o‘yinlar maxsus savollar yoki muammolarni hal etishda qo‘llanilishi mumkin. Masalan, yosh bolalarga internet tarmog‘ining barcha ma’lumotlariga kirishga 37

ruxsat berish kerakmi yoki yo‘qmi? degan savolga javob topishda o‘yin metodidan foydalanish mumkin. 2. Tayyorlash. o‘quvchilar vaziyat yoki muammo bilan tanishadilar va ular o‘rtasida rollar taqsimlanadi. 3. Ishtirokchilarni tanlash. o‘qituvchi rolga o‘quvchilarni o‘zi tanlashi, guruhda o‘zlari taqsimlashlariga imkon berishi yoki xoxlovchilarni taklif etishi mumkin. ¡quvchilar o‘zlarining sinfi oldida chiqish qilishlari yoki bir vaqtning o‘zida kichik guruhlarda ishlashlari mumkin. Rolli o‘yinlarida ishtirok etmayotgan o‘quvchilar kuzatuv bo‘lishlari yoki boshqa rolni o‘ynashlari mumkin. 4. o‘yinni o‘tkazish. o‘quvchilar o‘yin doirasida o‘zlarini tutish usulini o‘zlari tanlaydilar. Bunda albatta berilgan vaziyatga tushganda inson o‘zini qanday tutishi mumkinligi asos qilib olinadi. o‘yinning borishiga o‘qituvchi aralashmasligi lozim. Agar o‘yin bor joyiga kelganda qolsagina, unga turtki berish maqsadida aralashishi mumkin. Shunda ham aralashuv qisqa, aniq va ravshan bo‘lishi kerak. Ayrim hollarda o‘yin tugagandan keyin rollarni almashib, yana bir bor takroran o‘yin o‘tkazish foydadan holi bo‘lmaydi. 5. Muhokama. o‘yin muhokama qilinishi va baholanishi kerak. Muhokama uchun quyidagi savollarni berish mumkin: – Siz nimalarga o‘rgandingiz? – o‘yin bo‘yicha va har bir rol bo‘yicha nimalarni his etayapsiz? – o‘yin realistik bo‘ldimi? – qo‘yilgan masala hal etildimi? Agar hal etilgan bo‘lsa, qanday hal etildi? Agar hal etilmagan bo‘lsa, nima uchun? 38

2.4. Qiziqtiruvchi texnologiyallar Zamonaviy axborot texnologiyalarini samarali qo‘llash talabalarga bilim berish sifatini oshirish, uning mazmun-mohiyatini takomillashtirish, ta’limni zamonaviy talablar darajasida tashkil etish, ta’lim muassasalarida ta’lim samaradorligini oshirish maqsadida ta’lim- tarbiya jarayoniga yangi pedagogik, axborot texnologiyalarini joriy etish, ularda interfaol usul va vositalardan foydalanish ko‘zda tutilgan. Shu sababli, bugungi kunda ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan «Informatika» fani o‘qituvchilari oldida quyidagi muhim vazifalar turadi: - talabalaming mustaqil bilim olish, o‘rganish qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishda fanning o‘rni va ahamiyatini oshirish; - mashg‘ulotlarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish va o‘tkazish; - talabalaming faolligini oshirish, o‘zlashtirish darajalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan metod va shakllarni qo‘llash; - ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish. Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalardan ko‘rinib turibdiki, ta’lim muassasalari talabalarini mustaqil bilim oUshiga yo‘naltirilgan texnologiyalardan foydalanishga o‘rgatish va doimiy ravishda faolligini oshirib borish lozim. 0‘quv jarayonida 39

kompyuter texnologiyalari va axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda ta’lim jarayonini tashkil qilish ta’lim samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shunday ekan, «Informatika» fanini o‘qitish samaradorligini oshirish o‘quv raashg‘ulotlarini tashkil etish hamda o‘tkazishda pedagogik va axborot texnologiyalaridan keng foydalanish, o‘qitish mazmuniga mos dasturiy ta’minotini ishlab chiqish, ularrn о quv jarayomga jony etish asosiy vazilalardan hisobianadi. Ushbu vazifalami dolzarbligini e’tiborga olgan holda «Informatika» fanini o‘qitishda o‘yinli texnologiyalardan foydalanish holatini o‘rganish, tahlil etish, ulardan samarali foydalanish metodikasini, mos uslubiy tavsiyalami ishlab chiqish zarur. 0 £ yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini talabalarning faollashtiruvchi va jadallashtiravchi faoliyati tashldl etadi. 0‘yin olimlar tadqiqotlariga ko‘ra mehnat va o‘qish bilan biigalikda faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Psixologlaming ta’kidlashlarieha, o‘yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon qilish, hayotda o‘z o‘rnini barqaror qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi. О‘yin bilish va uning bir qismi (kirish, mustahkamlash, mashq, nazorat) tarzida tashkil etiladi. 0‘yinlar turli maqsadlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ular didaktik, tarbiyaviy, faoliyatni rivojlantiruvchi va ijtimoiylashuv maqsadlarda qo‘llanadi. 0 £ yirming didaktik maqsadi bilimlar doirasi, bilish faoliyati, amaliy faoliyatida bilim, malaka va ko‘nikmalarni qo‘llash, umumta’lim malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish, mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirishni kengaytirishga qaratilgan bo‘ladi. 0‘vinning tarbiyaviy maqsadi mustaqillik, irodani tarbiyalash, muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar, ma’naviy, estetik va dunyoqarashni shakllantirishdagi hamkorlikni, kollektivizmni, jamoaga kirishib keta olishni, kommunikativlikni tarbiyalashga qaratilgan bo‘ladi[2]. Rebus, krossvordlar ham o‘yinli texnologiyalarga sirasiga kiradi. «Rebus» so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, «So‘zlar orqali emas, balki rasmlar orqali ifodalash» ma’nosini anglatadi. Bu - biror so‘z yoki atamaning rasmlar, notalar, xarflar bilan birgalikda ifodalanishi orqali hosil qihngan jumboqdir. Rebus - keng tarqalgan va eng mashhur o‘yinlar sirasiga kiradi. U orqali 40

maqollarni, she’r qismlarini, biror iborani yoki so‘zni berkitish mumkin. Undan ilk bor Frantsiyada XV asrda qo c llanilgan. Eng birinchi rebuslar to‘plami Etenom Taburo tomonidan Frantsiyada 1582-yili chop etilgan. Keyinchalik Angliya, Germaniya, Italiyaga tarqalgan. Rossiyada birinchi rebuslar «Illyustratsiya» jumalida 1845-yili chop etilgan. Rebus— bu atamalami ko‘ngil ko‘taravchi xarakterdagi shifrlashdir. Quyida rebus qoidalariga to‘xtalamiz: - rasmning chap yuqorisidagi apostroflar soni rasm nomining chap tomonidan o‘chiriladigan harflar soniga mos keladi; - rasmning o‘ng yuqorisidagi apostroflar soni rasm nomining o‘ng tomonidan o‘chiriladigan harflar soniga mos keladi; - so‘z o‘rtasidagi harflami o‘chirish uchun bu harflar rasm ustida yozilib ustidan chiziladi; - so‘zdagi belgini almashtirish: «2=d» 2 - harfni «d» harfiga almashtirish, « г = р » esa har bir « г » belgi « р » belgiga almashtirish tushuniladi; - rasm nomidagi belgilaming joylashgan o‘rni tartib raqamini o‘zgartirish orqali yangi hosil qilish mumkin; - rasmni teskari qo‘yish orqali so‘z ham teskari o‘qiladi. 41

«Informatika» fanidan talabalar bilimini nazorat qilish va baholash uchun quyidagi vazifalami taklif etish mumkin: Ushbu vazifalar talabalar aqliy faolligini o‘stiradi, bilish jarayoniga haqiqiy qiziqish uyg‘otadi. 0‘yin davomida talabalar ma’lum qiyinchiliklarni yengadilar, o‘z kuchlarini sinaydilar, malaka va bilimlarini rivojlantiradilar. Ko‘pchilikka ma’lum va ommabop bo‘lgan krossvord o‘yini talabalarda qiziqish uyg‘otishi tabiiydir. Krossvord ko‘rimshidagi so‘rov shakU talabalar uchun har doim qiziqarli va o‘ziga tortadigan metoddir. Ushbu o‘yinga talabalar shu darajada kirishib ketadilarki, hatto, o‘zlari ham informatikaning turU mavzulari bo‘yicha krossvordlar tuzishlari mumkin. Mustaqil ijodiy faohyatning bunday shakh foydali bo‘lishi bilan birga, faqatgina bilimdon talabalarnigina emas, balki past o‘zlashtiruvchilami ham qamrab oladi. Boshqa o‘quv fanlaridan past o‘zlashtiruvchi talabalar ko‘pincha 42

informatikadan yaxshi va tirishqoq talabalarga aylanadilar. Krossvord - ingliz tilidagi «cross-word» so‘zidan olingan bo‘lib, «so‘zlar kesishishi» degan ma’noni bildiradi. Krossvordlar sodda bo‘lishi bilan birga, mashhur olimlar, allomalar ismlariga, mavzuga aynan mos keluvchi maxsus atamalarga diqqatini ialb etishning samarah vositasi hamdir. Quyida «Informatika» fani bo‘yicha krossvordlar namunalar keltiramiz. 1) Oxiri «R» bilan tugaydigan «Informatika», «Algoritmlash va dasturlash tillari» fanlariga doir so‘zlami toping, krossvordni to‘ldiring va har bir tushunchaga ta’rif bering. Ushbu krossvordda dasturlash tillariga oid so‘zlar lotin alifbosida yoziladi. Krossvordda or, var, unar, binar, skaner, monitor, strimmer, protsessor kabi so‘zlar ishtirok etishi mumkin. 2) Krossvordlar odatda trapetsiya, to‘g‘ri to‘rtburchak shakllarda beriladi. Quyida biz talabalaming qiziqishini orttirish maqsadida uning snaklini gul rasmiga joylashtirdik. 1.Qattiq disk (vinchestor). 2.Axborotlami ko‘rish qurilmasi (monitor). 3.Rasmlar va matnlarni kompyuter xotirasiga kiritish uchun xizmat qiladigan qurilma (skaner). 1. Magnit lentada arxiv ma’lumotlami saqlash uchun xizmat qiladigan qurilma (strimmer). Arifmetik yoki mantiqiy amallarni bajarib, butun sistemaning ishini nazorat qiluvchi qurilma (protsessor). Ta’lim jarayonida o‘yinlardan foydalanish talabalami xursand qilish maqsadida foydalanilmasligi zarur. U, albatta, didaktik bo‘lishi, ya’ni darsda hal qilinadigan aniq o‘quv tarbiyaviy vazifalarga bo‘ysunishi 43

kerak. Shuning uchun ham, o‘yin awaldan rejalashtiriladi, lining dars tuzilmasidan о‘mi yaxshilab o'ylab chiqiladi, uni o‘tkazish shakli belgilab olinadi va shu asosda o‘yinlar tayyorlanadi. 0‘yinli texnologiyalar o‘qitishning boshqa shaldlari va metodlari kabi yuqori samara beradi. Talabaga har qanday fan, xususan, informatika fanining zamonaviy rivojlanish darajasidagi bi li mlami berish o‘yinning asosiy maqsadi bo‘lishi kerak. 2.5 Informatika faniga oid dars ishlanmasi . Mavzu: CD va DVD disklar bilan ishlash dasturlari Dars maqsadi : Tarbiyaviy: CD va DVD disklar haqida tasovurlarga ega qilish. Ta’limiy: CD va DVD disklar haqida to’liq va aniq tushuncha berish. Rivojlantiruvchi: talabalarning fanlarga bo’lgan qiziqishlarini yanada oshirish Dars metodi: Rezyume Darsning jixozi: kompyuter, vedio proektor, ko’rgazmali qurollar, slaydlar,tarqatma matriallar Adabiyotlar: 1. Aripov M.,Tillaev A. Web-sahifalar yaratish texnologiyalari. –T : 2006 y. 2.Aripov M., Xaydarov A. Informatika asoslari. Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T. : “ O‘qituvchi ” , 2002 y. Tashkiliy qism(5): Salomlashish, davomatni aniqlash O’tilgan dars yuzasidan savol-javob(15) : 1. Shaxsiy kompyuterlarning qo’shimcha va asosiy qurulmalariga nimalar kiradi? 2. Kompyuter viruslari haqida nimalarni bilasiz? 3.Kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi dastur nima? Javoblar : 1.Monitor,sichqon,protsessor,klaviatura, printer,skaner. 2. kompyuter viruslari uch xil jarayonni o’taydi Uxlash,,ko’payish, vayron qilish. 44

3.Operatsion tizim kompyuter qurulmalarini boshqaradi va kompyuter bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni taminlaydi Yangi mavzuning bayoni (45): Mavzu : С D va DVD disklar bilan ishlash dasturlari Reja: 1.Kompakt disk haqida 2. CD va DVD ROM 3. Kompakt diskga yozish, o`qish 4. Diskda malumotlarni uzoq vaqt saqlash Optik disklarning birinchi ko‘rinishlari 1973- yilda Jim Rassеl tomonidan yaratilgan edi. 1974-yilda Jimning 78 va 127 millimеtrli disklarida bir qancha tеlеshoular suratga tushirildi va efirga uzatildi. 1977- yilga kеlib Sony va Philips firmalari tomonidan yagona raqamli optik format standarti yaratildi. Ikki yildan so‘ng raqamli audiodisklar ishlab chiqarila boshlandi. Bu audiodisklarning sotuvi 1982-yilga kеlib ommalashdi. 1995-yil sеntabr oyiga kеlib, Yaponiyada yangi formatdagi disklar ishlab chiqarila boshladi. Bu yangi formatga DVD (di-vi-di, ing Digital Versatile Disc — raqamli sеrqirra disk) nomi bеrildi. CD va DVD larning hajmi bir xil, 120 mm ga tеng edi. Dastlabki DVD disklarga yuqori sifatli videoma'lumotlar yozilgan bo'lib, tasvir va ovoz sifati ko'rsatkichlari sezilarli darajada yuqori bo'lgan. Keyinchalik ulardan nafaqat video, balki boshqa ma'lumotlarni (data) ham yozishda foydalanilmoqda. Shaxsiy kompyuterda DVD disklarni ochish uchun unga DVD ROM qurilmasi o'rnatilgan bo'lishi kerak. O'lchamlari CD-ROM DVD-ROM Diametr 120 mm 120 mm Kengligi 1,2 mm 1,2 mm (0,6 mm qatlam) Oraliq masofasi 1,6 mkm 0,74 mkm 45

To'lqin uzunligi 780 nm infraqizil 640 nm qizil Hajmi 700 Mb 4,7 Gb Qatlamlar soni 1 1, 2, 4 DVD disklarning hajmi ularning turiga bog'liq bo'ladi: Bir tomonlama bitta qatlamli DVD disk 4,7 Gb Bir tomonlama ikkita qatlamli DVD disk 8,5 Gb Ikki tomonlama har tomonida bittadan qatlamga ega DVD disk 9,4 Gb Ikki tomonlama har tomonida ikkaitadan qatlamga ega DVD disk 17 Gb Diskdan ma’lumotlarni o’qish Ma’lumotlarni o‘qishda lazеrli diod joylashtirilgan optik qurilmadan foydalaniladi. Lazеrli optik qurilma diskka nur jo‘natadi va nur diskning yozish qatlamida sinadi, bu singan nurni diskning akslantirish qatlami yana optik qurilmaga qayta jo‘natadi. Singan nurni qabul qilib olgan optik qurilma uning to‘lqin uzunligini hisoblaydi. Akslantiruvchi qatlamdan kеlayotgan har xil to‘lqin uzunliklariga qarab ma’lumotlarni ikkilik sanoq sistеmasida qayta tiklaydi va disk o‘quvchi protsеssoriga jo‘natadi. Protsеssor esa uni qayta ishlab matn, ovoz yoki tasvir ko‘rinishiga kеltiradi. Disklarni saqlashda quyidagi talab va takliflarga amal qiling: • Diskka ma’lumot yozuvchi (DVD- ROM,CD-ROM) larning sifatiga katta e’tibor qarating. Chunki past sifatda yozilgan ma’lumotni uzoq vaqt saqlay olmaysiz. • Diskka yozish t е zligi. Har doim diskka ma’lumot yozmoqchi bo‘lsangiz, kompyut е r sizdan ma’lumot yozish t е zligi haqida so‘raydi. Diskka ma’lumot qancha katta t е zlikda yozilsa, uning sifati shuncha past 46

$bo‘ladi. Huddi fotoapparatdagid е k. Fotoapparatda qancha katta t е zlikda suratga olsangiz rasmning sifati ham shuncha past bo‘ladi. Disklarda ham huddi shunday. Shuning uchun disklarni h е ch qachon maksimal (52x) t е zlikda yozmang. Disklar uchun tavsiya qilingan t е zliklar bu- 8x va 16x dir. Izoh: (1x) birligida o‘qish \`yozish d е ganda, bir soniyada diskka yoziladigan axborot hajmi tushuniladi. (1x) t е zlikda diskka s е kundiga 1 385 000 bayt yoki 1,32 Mbayt axborot yoziladi. 16-t е zlik (16x) da esa 16? 1,32 q 21,12 Mbayt\s, ya’ni, soniyaga 21,12 Mbayt d е ganidir. • Disklarni namlikdan saqlang. Optik diskning asosini tashkil qiluvchi polikorbanat namlikka juda s е zuvchan bo‘lib, hatto nam atmosf е rada saqlangan holda ham diskning sifati buziladi. Yangi mavzuni mustahkamlash. (О‘qituvchi guruhni uchta kichik guruhga ajratadi va har bir guruhga quyidagi kо ‘rinishdagi tarqatma materialni tarqatadi. CD va DVD disklari haqida fikrlaringiz CD va DVD disklarning foydalanuvchilar uchun qulayligi CD va DVD disklarning kamchiliklari Xulosa: Guruh a ’ zolari kelishgan holda bu tarqatma materialni t о‘ ldiradilar va xulosa qismida о‘ z xulosalarini bayon etadilar . Informatikaning axborotlashgan jamiyatdagi о‘rni va ahamiyati mavzusidagi varaqalarning о‘quvchilar tomonidan namunaviy tо‘ldirilishi quyidagicha bо‘lishi mumkin : CD va DVD disklari haqida fikrlaringiz CD va DVD disklarning foydalanuvchilar uchun qulayligi CD va DVD disklarning kamchiliklari 47$

Informatikani o`qitishda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari

26.09.2019

0

1451.5 KB

Похожие