Zararkunandalarga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi - Zoologiya - Slaydlar

Zararkunandalarga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi

Yuklangan vaqt:

01.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182.9296875 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: ZARARKUNANDALARGA QARSHI UYG’UNLASHGAN KURASH TIZIMI

• Asrimizning 2001-2008 yillari davomida olimlarimiz tomonidan madaniy o’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilish tadbirlari tizimi ishlab chiqildi va ishlab chikarishga joriy etildi. Bu tizim har bir o’simlik uchun alohida bo’lib, turli mintaqalar tabiiy sharoitini hisobga olgan holda tuzilgan. O’simliklarni himoya qilish tizimining eng mukammali ularni uyg’unlashgan himoya qilishdir. O’simliklarni uygunlashtirish (integrirlashgan) yo’li bilan himoya qilinganda zararli organizmlarni yo’qotish entomofaglarni maksimal ravishda saqlagan holda olib boriladi. «Integratsiya» so’zi lotincha bo’lib, «integrare» - «tiklash», «to’ldirish» degan ma’noni bildiradi.

• 1.Agrotexnik kurash chorasi. • O’simliklarni zararkunanda kasallik va begona o’tlardan himoya qilishda agrotexnik usul va tashkiliy xo’jalik tadbirlarining ahamiyati nihoyatda katta hisoblanadi. Qishloq xo’jalik ekinlarining rivojlanishiga yaxshi ta’sir ko’rsatib zararkunanda kasallik va begona o’tlarni rivojlanishiga to’siq bo’luvchi barcha agrotexnik tadbirlar bu usulni tarkibini tashkil etadi. Bunday tadbirlarga quyidagilar misol bo’ladi: • 1.Dambalarni kengaytirish va yangi sug’orish sistemalarini joriy etish. • 2.Ekinlarni almashlab ekish sxemasini tuzishda entomalog yoki fitopotolog yo’riqlarga amal qilish. • 3.Ekinlardagi bo’shagan yerlarni chuqur ag’darib haydash. . • 4.Imkoniyati ko’targan dalalarga qishki yaxob suvlarni berish.

• 5.Kuzda ekindan bo’shagan barcha maydonlarni bahorgacha o’simlik qoldiqlaridan tozalash. • 6.Erta bahorda ekish muddatini to’g’ri aniqlash imkoniyati boricha ertaroq ekish. • 7.Zararkunanda va kasalliklarga chidamli navlarni tanlab ekish. • 8.Ekinlar qator orasiga ishlov berish sug’orish va oziqlantirishni tavsiya etilgan normalari va muddatlariga amal qilib o’tkazish. • 9.G’o’zani chekanka qilishda o’sish nuqtalarini daladan olib chiqarib tashlash. (G’o’za tunlami tuxumini yo’qotish maqsadida).

• Agrotexnik va tashkiliy xo’jalik usulini qo’llashni ekin turlari bo’yicha tabaqalashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yerda har bir agrotexnik tadbirni zararli organizmlarning qaysi turiga konkret ta’sir etishiga ahamiyat beriladi. Agrotexnik tadbirlarni noto’g’ri qo’llash zararli organizmlarning miqdorini ko’payishiga ham olib kelishi mumkin. Agrotexnik tadbirlar tashkiliy xo’jalik tadbirlarni to’g’ri tashkillashtirish zararli organizmlarni yoppasiga ko’payishini oldini olish asosini tashkil etadi. • O’zbekiston hududida, MDH davlatlarida, umuman jaxon miqyosida zararli organizmlarga qarshi kurashda chidamli navlar yaratishiga alohida e’tibor qaratiladi. Seleksioner olimlar oldiga qo’yilgan vazifalardan biri ham ekinlarni zararkunanda va kasalliklarga chidamli navlarni yaratishdan iborat. • Chidamli navlar o’zlarini boshqa qimmatli xususiyatlari, (oqsil, yog’ miqdori, qand miqdori)ni ham yo’qotmasligi zarur. Hozirgi paytda ayniqsa g’o’zani viltga, sho’rga, g’alla ekinlarini zang, qora kuya kasalliklariga, g’o’zani o’rgimchak kana, bitlar (shira)ga chidamli navlarni yaratish bo’yicha katta ishlarni olib borilmoqda.

• Agrotexnik tadbirlar. Bu usul har qaysi mintaqaning tuprok-iqlim sharoitini hisobga olgan holda, ishlab chiqilgan barcha agrotexnik tadbirlar o’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilishga yordam bera olishiga asoslangan bo’lishi kerak. Agrotexnik tadbirlar o’simlikning zararli organizmlariga bevosita ta’sir etmaydi. Bu tadbirlar dalalarda xavf-xatar tug’diradigan miqdorda zararkunanda paydo bo’lishi oldini oladi, xolos.

2.Kimyoviy kurash usuli va uni qo’llash muammolari. • 1. Kimyoviy kurash usuli zararli organizmlarga qarshi kimyoviy kurash vositalari-pestitsidlarni qo’llashga asoslangan bo’lib, bu usulni asosiy ustunligi zararli organizmlarga qarshi qisqa muddatlarda o’z samarasini ko’rsatishidir. Bundan tashqari, kimyoviy kurash vositalarini tashish va qo’llash ishlarini to’la mexanizatsiya yordamida bajarish mumkin. Ammo, pestitsidlarni qo’llash albatta ekologik muammolarni inobatga olgan holda olib borilishi lozim. Shu munosabat bilan keyingi yillarda pestitsidlarni turlariga va ularni qo’llash usullariga ancha o’zgartirishlar kiritildi. Kimyoviy kurash vositalaridan bundan keyingi foydalanish ham ekologik muammolarni e’tiborga olgan holda olib borilishi lozim.

• 2. Zararkunandalarga qarshi yetarli ta’sir etish va foydali xasharotlarga zarar yetkazmaslik barcha yangidan yaratilgan pestitsidlar oldiga qo’yilgan asosiy talablardan biridir. Pestitsidlarni zararli ta’sirini kamaytirish uchun quyidagi yo’nalishlarda izlanishlar olib borilmoqda. • 1. Insonlarga kam zaharli, ekologik bezarar dorilar ishlab chiqarish. • 2.Tanlab ta’sir etuvchi pestitsidlar ishlab chiqarish. • 3. Xasharotlarni rivojlanishini boshqaruvchi yangi moddalar (stimulyatorlar) ishlab chiqarish. • 4. Qo’llanishi qulay, atrof muxitda uzoq saqlanmaydigan samarali pestitsidlar ishlab chiqarish. • 5. Pestitsidlarni qo’llashni taktikasini takomillashtirish va bunda zararli aa foydali xasharotlarni biologik xususiyatlari, etnlarni rivojlanishi fenologiyalarini inobatga olish. • 6. Pestitsidlarni kumulyativlik (organizmlarda yig’ilishi) xususiyatini kamaytirish.

3.Pestitsidlarga bo’lgan asosiy talablar: • 1. Tanlab ta’sir etish; • 2.Kumulyativlik (samaradorlik)ni yo’qligi; • 3.Arzonligi; • 4.Saqlash, tashish va qo’llashga qulayligi; • 5.Atrof muhitga kam zaharliligi va h.k.

• Zararkunandalarga qarshi kimyoviy kurash usulining mohiyati shundan iboratki, zararli organizmlarga qarshi turli kimyoviy moddalar, ko’pincha ular uchun zaharli bo’lgan moddalar (pestitsidlar) qo’llaniladi. • Pestitsidlar: • 1. Qo’llanish ob’ektiga, • 2. Zararkunanda organizmiga kirish usuli va ta’sir etish xarakteriga, • 3.Kimyoviy tarkibi va xossalariga ko’ra klassifikatsiyalanadi.

• Qo’llanish obyektiga karab klassifikatsiyalashda pestitsidlar qo’llaniladigan obyektiga bog’liq holda gruppalanadi: • Insektitsidlar hasharotlarga qarshi kurashda qo’llaniladigan zaharlar. • Zootsidlar - issiqqonli hayvonlarga, asosan kemiruvchilardan • yumronkoziq, sichqon va hokazolarga qarshi. • Akaritsidlar – kanalarga qarshi. • Limatsidlar yoki mollyuskitsidlar – mollyuskalarga qarshi. Nematitsidlar – nematodalarga qarshi. • Fungitsidlar – zamburug’larga qarshi. Bakteritsidlar – bakteriyalarga qarshi. •

• Gerbitsidlar – begona o’tlarga qarshi kurashishda ishlatiladi. Algitsidlar – suvli begona o’tlarga qarshi kurashishda ishlatiladi. Ovitsidlar - tuxumlarga qarshi. • Larvitsidlar - lichinkalarga qarshi. • Fumigantlar – hasharot organizmiga nafas olish organlari – traxeya sistemasi orqali kiradigan gaz yoki bug’ holatdagi zaharlardir. • Kontakt – ya’ni tashqaridan ta’sir etadigan, hasharotlar terisi bilan kontaktda bo’lish natijasida organizmga kiradigan zaharlar. • Sistemali – ya’ni o’simlik ichiga kiritilgan zaharlar o’simliklarning nay-tomir sistemasiga kirib, bu sistema buylab tarqaladi.

3. Biologik kurash usuli va uni rivojlanish istiqboli • Biologik usul deganda qishloq xo’jalik ekinlarning zararli organizmlariga qarshi kurashda ularning tabiiy kushandalaridan, kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar va ularni hayotiy mahsulotlaridan foydalanishga aytiladi. • Bo’g’im oyoqlarining tabiiy kushandalari oziqlanish xarakteri jihatidan entomofaglarga ya’ni xashoratlar bilan oziqlanadigan turlarga yoki akarifaglar ya’ni kanalar bilan oziqlanadigan turlariga mansubdir. Biologik kurash choralar bir nechta usulda olib boriladi: • -tabiatda bo’lgan tabiiy entomofaglardan foydalanish va ularning samaradorligini oshirish; • -tajavuzkor yuqori samarali entomofaglarni chetdan keltirib iqlimga moslashtirish; • -parazit va entomofaglarni laboratoriya sharoitida ko’paytirib zararkunanda tushgan dalalarga qo’yib yuborish; • -zararkunanda hashoratlarda chuqur kasallik jarayonini chaqiruvchi mikroorganizmlardan foydalanish.

• Entomofaglar (yun. — hasharot, — yeb qoʻyuvchi) — hasharotlar bilan oziqlanuvchi parazit va yirtqich mikro yoki makroorganizmlar. Entomofaglarning eng muhim guruhlari: hasharotlar; mikroorganizmlar (bakteriyalar, zamburugʻlar va viruslar); eng sodda hayvonlarga mansub bir hujayrali organizmlar (1200 ga yaqin tur). Bulardan tashqari entomofaglarga zararkunanda hasharotlar bilan oziqlanadigan suvda ham quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar va qushlar kiradi. • Chala oʻzgarish bilan rivojlanuvchi (ninachilar, beshiktervatlar, bahorgi kapalaklar, toʻgʻriqanotlilar, quloqqazgichlar, qandalalar, tripslar) va toʻliq oʻzgarish bilan rivojlanadigan (qoʻngʻizlar, toʻrqanotlilar, tuyaboʻyinlar, buloqchilar, tangaqanotlilar, pardaqanotlilar va ikki qanotlilar) hasharotlar yirtqichlik bilan hayot kechiradi.

• Xoʻjayinga ixtisoslashiga koʻra, entomofaglar 3 biologik guruhga: monofaglar (bir yoki ikki tur xoʻjayinni zararlaydi), oligofaglar (bir oiladagi bir necha urug’ga mansub turlar hisobiga yashaydi) va polifaglarga (har xil turkumga mansub koʻpgina turlarni zararlaydi) boʻlinadi. Organizmlararo munosabatning yana bir shakli — antibioz yoki organizmlararo antagonistik oʻzaro munosabat (mikroorganizmlar yoki yuksak oʻsimliklarning boshqa organizmlar rivojlanishiga toʻsqinlik qiluvchi yoki uni nobud qiladigan moddalar ajratishi) farqlanadi. Dehqonchilik biotsenozida entomofaglardan xonqizi qoʻngʻizlari, oltinkoʻzlar, taxin pashshalar, sirfidlar, sassiqqoʻngʻizlar va boshqalar katta ahamiyatga ega. Oʻsimliklarni biologik himoya usulida entomofaglardan trixogramma va gabrobrakondan foydalaniladi.

• Hozirgi paytda bu usul bilan O’zbekistonda bir qancha zararkunandalarga qarshi kurash chorasi olib boriladi. Masalan, tut daraxtiga katta zarar yetkazadigan komstok qurtiga qarshi 1947 yil olib kelingan Psevdofikus malinus paraziti, olma daraxtiga zarar yetkazuvchi qon bitiga qarshi subtropik rayonlardan keltirilgan Afilyunis mali paraziti yaxshi natija beryapti.

• Keyingi usul bu entomofaglarni laboratoriya sharoitida sun’iy ravishda ko’paytirib qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashdir. Hozirgi vaqtda respublikamizda 700 dan ortiq biolaboratoriyalar tashkil etilib, ularda g’o’za va boshqa qishloq xo’jalik ekinlariga zarar yetkazuvchi kuzgi tunlam va ko’sak qurtiga qarshi parazit xashoratlardan trixogramma va brakon so’ruvchi va kemiruvchi zararkunandalarga qarshi qo’llaniladigan yirtqich hashorat oltinko’z ko’paytirilyapti. • Hozirgi vaqtda mevali daraxtlar va sabzavot ekinlar orasiga gorchitsa fatseliya, urug’lik sabzi, piyoz, sarimsoq, ukrop o’simliklarini ekish, ekin maydonlariga parazit va yirtqich xasharotlarni jalb qiladi. Chunki nektar hasharotlar uchun ozuqa : hisoblanadi.

• O’simliklarni zararkunandalardan biologik usulda himoya qilish, ularning kasallik sababchisi mikroorganizmlardan foydalanib zararli turlarini yuqotish, kamaytirish yoki ko’payib ketishi oldini olishga asoslangan. • Biologik kurash usulida turli organizmlar – yirtqich va parazit hasharotlar, kanalar, qushlar va boshqalardan foydalaniladi. Hasharotlar bilan oziqlanadigan tabiiy kushandalar – entomofaglar , kanalar bilan oziqlanadiganlari esa akarifaglar deb ataladi.

4.Fizik-mexanik va genetik kurash usullari • Zararkunandalarga qarshi kurashda fizikaviy, mexanikaviy kurash usullari alohida o’rin tutadi. • 1. Fizikaviy usul deganda zararli organizmlarga qarshi turli xil fizik omillarni qo’llash tushuniladi. Fizik omillarga elektr toki, yorug’lik nuri, harorat o’zgarishlari (past yoki baland) radiaktiv nurlardan foydalanish va boshqalar kiradi. • Fizikaviy harorat o’zgarishlaridan ombor zararkunandalariga qarshi kurashda, urug’larda kasallik tuxumini zararsizlantirishda (bug’doyni qora kuyadan, chigitni gommozdan va h.k.) keng qo’llaniladi. Begona o’tlarga qarshi kurashda olovli kultivatorlardan ham foydalaniladi.

• 2. Zararli hasharotlarni o’ldirishda elektr tokidan foydalanish to’g’risida juda ko’plab tajribalar olib borilmoqda. Bu masalada ma’lum muvaffaqiyatlarga ham erishildi. Biroq elektr, tokidan foydalanish texnologiyasi va uning o’simlikka tasiri bo’yicha tadqiqotlar hali oxiriga yetkazilmagan. • 3. Zararli hasharotlarga qarshi kurashda yorug’likda hasharotlar tutqichlardan foydalanishda ham ma’lum muvaffaqiyatlarga erishildi. Chunki, hasharotlarning ko’pchiligi tunda yorug’likka uchadi. Hasharotlarni bu xususiyatidan zararli turlarga qarshi kurashishda foydalanishga uzoq vaqtlardan beri qiziqib kelinar edi. Kurash vositasi sifatida foydalanilmasligiga sabab bu tutqichlarda ko’plab foydali hasharotlar ham nobud bo’ladi.

• 4.Mexanik kurash chorasidan ham o’simliklarni himoya qilish tizimida keng foydalaniladi. Bunga kasal daraxtlarni va shohlarni kesib yo’qotish, zararli hasharotlar yoki ularni tuxumlarini terib yoki ezib yo’qotish, mexanik tutqichlar (olma qurtiga qarshi) belbog’lar qo’llash va boshqalar tushuniladi. • 5.Genetik usul deganda hasharotlar geniga turli xil kimyoviy va fizik omillarni ta’sir ettirish orqali ularni boshqarish hamda chidamli navlar yaratish borasidagi olib borilayotgan ishlar tushuniladi.

5.Karantin choralari • O’simliklar karantinidan asosiy maqsad Respublikamiz hududini boshqa davlatlarda karantin qilingan, o’simliklarning boshqa xavfli zararkunandalari, kasalliklari hamda ashaddiy begona o’tlar kelib qolishidan himoya qilishga qaratilgan davlat chora-tadbirlari tizimini amalga oshirishdan hamda mamlakatimizda kam tarqalgan karantin zararkunandalar, kasallik va begona o’tlarning yanada tarqalishini oldini olish va manbalarini yo’qotishdan iborat. Ana shu ikki asosiy maqsadga muvofiq, o’simliklarning ichki va tashqi karantini mavjud

• Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng chet ellar bilan savdo sotiq munosabatlarini o’sishi, aloqa yo’llarini rivojlanishi bilan zararli organizmlarning tarqalishi xavfi ham kuchaymoqda, karantin tizimi ham bir muncha murakkablashdi. Karantin usullari quyidagilardan iborat: • 1.Ekiladigan urug’lar ko’chatlarni, shuningdek zararkunandalar va kasalliklar yuqqanligiga shubha qilingan yuklarni jo’natish yoki qabul qilish punktlarida deyeinsektsiya yoki dezinfektsiya qilish; • 2. Ekiladigan urug’ va ko’chatlarning zararlangan yoki zararlanmaganligini aniqlash maqsadida, ularni karantin ko’chatzorlarga ekib ko’rish; • 3. U ekilgan urug va ko’chatlar sifatini tekshirib ko’rish (bantirovka) va oldin yoki keltirilgandan keyin shubhali materiallarii yaroqsizga chiqarish; • 4. Embargo, yani xavfli zararkunandalar bilan zararlangan ayrim joylarda materiamar olib ketishga batamom barham berish.

• Karantin qilingan mahsulotlar boshqa davlatlardan O’zbekistonga Respublika O’simliklar karantini Bosh davlat inspektsiyasi tomonidan beriladigan import karantin ruxsatnomasi bilan kiritiladi. Bu ruxsatnoma muayyan mahsulotlarni keltirish va ulardan foydalanish qoidalariga to’la amal qilinib, eksport qiluvchi davlatning o’simliklar karantini va himoyasi bilan shug’ullanuvchi davlat organlari tomonidan berilgan va O’zbekistonga keltirilgan mahsulotlarning karantin holatini tasdiqlovchi guvohnoma (sertifikat) tavsiya qilingan beriladi. Sertifikat (guvohnoma) yuk bilan birga yuboriladigan hujjatlarga ilova etilishi kerak.

O'xshashlar

Beda o’simligining zararkunandalari va ularning biologiyasi

To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar

Suyakli baliqlarning umumiy xususiyatlari. Muskul-skelet tizimi, nafas olish organlari

Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi

Suyakli baliqlarning umumiy xususiyatlari. Muskul-skelet tizimi, nafas olish organlari, baliqlarning qon aylanish