To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar

To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1589.572265625 KB

Ko'chirib olish

To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar Company name

1. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar 2. Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar 3. Kapalaklar yoki tangachaqanotlilar 4. Pardaqanotlilar turkumi 5. Pashshalar yoki ikki qanotlilar 6. Burgalar turkumi Reja:

To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar to‘liq metamorfozni o‘tab rivojlanadi. Bunda ontogenez stadiyalarini o‘taydi.tuxum lichinka g‘umbak imago Metamorfoz davri turli hasharotlarda turlicha bo‘ladi. Ba’zilarida lichinkalik davri juda uzoq davom etadi, voyaga yetganda qisqa umr ko‘radi.

Xozirgi vaqtda 1 mln.ga yaqin hasharot turi borligi fanga ma’lum. Ular 1,5 mln.dan kam emas degan fikrlar ham mavjud, chunki har yili 7-8 ming tur (yangi) aniqlanmoqda Shundan ikki qanotlilarni dunyoda 120000 turi uchrasa, O‘zbekistonda 10000 turi uchraydi. Qattiqqanotlilarni 250000 turidan – 3000 turi; Tangacha qanotlilarilarni 150000 turidan 1500 turi; Pardaqanotlilarni 300000 turidan 3000 turi uchraydi va h.k.o. O‘zbekistonda 17000 dan oshiqroq hasharot turi uchraydi.

Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar. Qo‘ng‘izlar yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan va turli hayot sharoitida yashaydi. 250 mingdan ortiq turi ma’lum. Ko‘krak qismi qalqonsimon xitin bilan qoplangan, ust qanoti qattiq xitinlashgan, ost qanoti yupka – nozik, ost qanot uchishga xizmat qiladi. Ba’zan soddalashgan qo‘ng‘izlarda ost qanot yo‘qolib, ust qanot qo‘shilib o‘sib ketgan. Og‘iz organi kavshovchi tipda aylangan.

Qo‘ng‘izlar turlicha katta – kichiklikda va turli rangda bo‘lib, qo‘pincha ularning tusi – tashqi muhit ko‘rinishidan aniq ajraladi. Boshida turli shaklidagi bir juft mo‘ylov, murakkab va sodda ko‘zlar, kuchli rivojlangan kavshovchi og‘iz organi joylashgan. Qalqonsimon xitin bilan himoyalangan ko‘krak bo‘g‘imlarida turli avlodlarida xilma – xil tuzilgan oyoqlar joylashgan. Qo‘ng‘izlar nerv faoliyati va instinkt ham kuchli rivojlangan. Ba’zida qo‘ng‘izlarning urg‘ochisi yog‘och qirindilaridan foydalanib, lichinkalarining ozig‘i uchun zamburug‘ “ekib” ko‘paytirsa, so‘ng qo‘ng‘iz bu maqsadda go‘ng to‘plab go‘ngdan lichinka ozig‘i tayyorlaydi.

Kapalaklar yoki tangacha qanotlilar Kapalaklar yer yuzida tarqalishi va xilma – xilligi jihatidan birinchi o‘rinni egallagan va o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan hasharotlardir. Og‘iz organi so‘ruvchi (xartumcha) tipda, qanotlari tangachalar bilan qoplangan, qurt deb nomlanuvchi lichinkalari ko‘krak oyoqlaridan boshqa 3 – 5 juft qorincha oyoqlari bor. Kapalakning qanotlari (ayniqsa, ustqanot) katta va turli shakldagi nozik va yupqa tangachalar bilan qoplangan. Bular ma’lum tartibda biri – ikkinchisining asosini qoplab joylashgan. Hid tarqatuvchi bezlar yaxshi rivojlangan (ba’zi turlarda tangachalar hid tarqatadi).

Kapalaklar (xususan issiq qit’alarda tarqalgan turlar) keng qanotlari chiroyli ranglarda tovlanadi. Rangni tangachada bo‘lgan pegmentlar vujudga keltiradi. Katta yoshli kapalaklar hammasi deyarli gul sharbati, ba’zilari o‘simlik shoxchasi, bargi yoki tanasidan ajratilgan sharbat bilan oziqlanadi. Qurti ba’zan o‘ziga nisbatan ancha katta bo‘lib, hammasida og‘iz organi kavshovchi (kemiruvchi) tipda tuzilgan. Kapalak qurtlarining hammasi, deyarli o‘simlik mahsuloti bilan oziqlanadi. Shuning uchun ham bu hasharotlarning ko‘pchiligi o‘rmonzorlar, meva daraxtlari va deyarli hamma ko‘katsimon madaniy o‘simliklarga katta zarar yetkazadi.

Pardaqanotlilar (Hymenoptera) Bu turkumga mansub chumolilar, arilar, qora, ari, asalari, parazitlik bilan ko‘payadigan mayda parda qanotlilar va boshqa nihoyatda xilma-xil turlari yuqori darajada taraqqiy etgan va nerv faoliyati yaxshi rivojlangan hasharotlar hisoblanadi. 300 mingdan ortiq turi ma’lum. Turkum hamma avlodlarining og‘iz organi kavshovchi – yalovchi yoki kavshovchi so‘ruvchi tipda; ikki juft qanoti pardasimon – tomirlashgan, bir qancha turlarining urg‘ochilarida tuxum qo‘yuvchi o‘simta nayzaga aylangan, lichinka (qurt) larida oyoq bo‘lmaydi.

Chumolilar – eng ko‘p tarqalgan, polimorf (har xil individli) koloniya bo‘lib yashovchi pardaqanotlilardir. Bularning juda ko‘p turlari tropik qit’alarda tarqalgan. Rossiyada uchraydigan turlardan qora chumoli, o‘rmonda yashovchi qizil chumoli va boshqa bir necha xil o‘rmon zarakunandalarni qirishda ma’lum ahamiyatga ega. Mazkur chumolilar koloniyasi tuproqda ancha katta uya yasab yashaydi. Koloniya “ona” chumoli, erkak (faqat urchish vaqtida yetishadigan erkaklari, keyin o‘lib ketadi), “ishchi chumolilar” va “soldat” lardan tarkib topadi. Polimorfizm “Ona” chumoli dastlab o‘zi mustaqil ovqatlanib, lichinkalarini boqadi.

. Pashshalar yoki ikki qanotlilar (Diptera) turkumi. Ikki qanotlilar – turlar sonining ko‘pligi va xilma – xilligi bilan birinchi o‘rinni egallagan va yer yuzida eng ko‘p tarqalgan hasharotlardan biri. Murakkab katta ko‘zi boshining katta qismini egallagan, mo‘ylovlari uzun – parsimon yoki kalta; ko‘krak bo‘g‘imlari xitin bilan qoplangan, qorincha qismi kattaroq bo‘ladi. Oyoqlari har xil uzunlikda. Ikki qanotlilar tanasi ixcham tuzilgan, og‘iz organi sanchuvchi – so‘ruvchi tipda, ko‘krak bo‘g‘imlarini katta va faqat ustqanoti saqlangan.

Uzun mo‘ylovli pashshalar (Nematocera) kichik turkumiga mansub ikki qanotlilarning oyoqlari, mo‘ylovi juda uzun va tukli. Qurtlarining boshi katta, tanasi taksimon o‘simtalar bilan qoplangan; og‘iz organi yaxshi rivojlangan Chivin (kechki – chaquvchi pashsha) lar kechasi hayot kechiradi, urg‘ochilari qon so‘rib ovqatlanadi. Keng tarqalgan kuleks chivini qushlarda bezgak kasali tarqatadi. Bezgak chivini – anofeles odamga uch xil parazit – qon plazmodiyalarini tarqatib, xavfli bezgak kasalini tez tarqalishiga sabab bo‘ladi.

Burgalar (Aphanipthera) turkumi Burgalar – mayda ektoparazit (ba’zilari entoparazit) hasharotlar bo‘lib, parazitlik bilan hayot kechirishga ko‘chganligidan qanotlari butunlay yo‘qolgan. Uzun va muskullashgan orqa oyoqlari yordamida sakrab ancha tez harakatlanadi. Tanasining ustki qismi va oyoqchalari tukchalar bilan qoplangan. Burga – “xo‘jayinlariga” ortiq darajada ixtisoslashgan hasharot. Masalan, odamga uchraydigan burga it, mushuk, sichqon, kalamush va boshqa sut emizuvchilarga o‘tib yashay oladi. Mazkur hayvonlarda bo‘ladigan burgalar esa odamda uchrashi mumkin.

Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurash choralari. Kimyoviy kurash metodlari zararli hasharotlarning tanasi va nafas olish organlariga ta’sir etuvchi (tashqi zaharli moddalar) yoki ichki hazm organlariga ta’sir o‘tkuzib halok qiladigan – ichki zaharli moddalarni turli yo‘llar bilan ishlatishga asoslangan. Fizikaviy kurash choralari, asosan, kechasi tarqaladigan zararkunandalarga qarshi qo‘llaniladi. Bu ishda hasharotlarni o‘ziga jalb etuvchi turli nur tarqatuvchi maxsus elektr fonuslar yoki oddiy elektr lampochkalaridan foydalaniladi. Biologik kurash choralari, avvalo, zararkunandalarning tabiiy dushmani bo‘lgan yirtqich hasharotlar yoki parazitlik bilan zararkunanda tanasiga tuxum qo‘yib ko‘payuvchi boshqa hasharotlar superparazitlar (yirtqich qo‘ng‘izlar, telenomus, trixogramma va boshqalar) dan foydalanishga asoslangan.

Adabiyоtlar: 1. G.G.Abrikosov va boshqalar. «Zoologiya» 1 - 2 jilt. T: 1966. 2. V.F.Natali «Umurtqasiz hayvonlar zoologiyasi». T: 1966. 3. S.P. Naimov. «Umrtqali hayvonlar zoologiyasi» 1995 y. 4. O Mavlonov .Sh.Xurramov «Umirqasizlar zoologiyasi» T. 1988 y. 5. E.I.Lukin «Zoologiya» Moskva 1989

O'xshashlar

Hasharotlar sinfi

Haroratning hasharotlar hayotidagi roli

O’zbekistondagi asosiy zararkunanda hasharotlar va ularning tarqalishi

Parazitlik bilan kun kechiruvchi organizmlar

Hasharotlarning trofik adaptatsiyasi