Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi - Zoologiya - Slaydlar

Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi

Yuklangan vaqt:

01.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

247.6220703125 KB

Ko'chirib olish

HASHAROTLARNING MORFOLOGIYASI VA ANATOMIYASI  Reja  1. Hasharot tanasining umumiy tuzilishi va uning ayrim xususiyatlari.  2. Hasharot tanasining tashqi tuzilishi va bo’g’imlarga ajralishi.  3. Tana bo’laklari va uning ayrim qismlarini tashqi muhit sharoitiga moslanishi jarayonida o’zgarib borishi.  4. Bosh bo’lagining o’simtalari. Ko’krak segmentlarini birlamchi tuzilishi va uning o’simtalari.  5. Qorin segmentlarini tuzilishi. Qorin o’simtalari, ularning xillari va vazifalari.  6. Yog’ tanachalari. Ovqat hazm qilish sistemasi. Nafas olish sistemasi, uning bo’laklari.

 Morfologiya — tananing tashqi tuzilishini o’rgatadi. Bu qismda hasharotlarning tashqi tuzilishi ko’rib chiqamiz.  Hasharot tanasi va uning o’simtalarini qoplab turgan teri qoplag’ichi— kutikula o’zaro elastik parda vositasi bilan tutashgan qattiq parchalardan tashqil topgan. Terining bu tartibda tuzilishi hasharot tanasining ust tomonidan bo’g’imlarga ajralishini ta’minlaydi. Teri tuzilishidagi bu xususiyat hasharotga muskullari vositasida tananing turli qismlarini egishga va uning o’simtalarini harakatga keltirishga imkon beradi. Terining kata qismlari tashqi skelet rolini o’ynaydi, chunki unga tananing hamma harakat muskullari tutashgan. Shu bilan hasharot umurtqali hayvondan farq qiladi. Hasharot tanasi harakatchan bo’lib, qator bo’g’imlarga bo’lingan. Ularning bo’g’imlari uzining boshlang’ich ketma-ket takrorlanishi yoki metamerligini yo’qotgan va tanasi uch qismga bo’lingan. Bular bosh va qorin qismlardir. Bosh qismi 5-6, ko’krak qismi 3 va qorin qismi 11 bo’g’imdan iborat. Demak, hasharotlar tanasidagi bo’g’imlarning umumiy soni 19 tadan kam emas. Lekin evolyutsion taraqqiyot natijasida o’zaro o’xshash bo’g’imlar sonining kamayganligini yoki to’la taraqqiy etmagan bo’g’imlari vazifalari almashinish tufayli birlashib ketganligini ko’rish mumkin. SHuning uchun bo’lsa kerak, hasharotlarda bo’g’imlar soni 14 tadan oshmaydi, ba’zilarida undan ham kam. Hasharotning qattiq tashqi ske let umurtqalilarnikiga nisbatan birmuncha afzal, u tanani tashqi muhit ta’siridan saqlaydi. Hasharotning tana pishiqligi umurtqalilarga nisbatan uch baravar yuqori. Ku tikula ichki organlarni himoya qiladi, organizmdagi suvni bug’lanishdan saqlaydi va ichki muskullarni birlashish joyi bo’lib hisoblanadi.

 Bo’g’imoyoqlilarning har bir bo’g’imida bir juft o’simta bo’ladi. Lekin hasharotlarda bu metamerlik yo’qolgan, faqat harakat o’simtalari— oyoqlari ko’krak qismida saqlanib qolgan. Bosh qismida —og’iz organlari va bir juft mo’ylov bo’lib, o’zgargan, qorin qismida o’simtalari yo’qolgan. Bundan tashqari, juda ko’p hasharotlarda qanotlar vujudga kelgan. Shunday qilib, hasharotlar morfologiyasida qo’yidagi belgilar: tanalari bo’g’imga ajralgan va bosh, ko’krak ham qorin qismlari mavjud. Boshida og’iz organi va bir juft mo’ylovi bor, ko’kragi uch bo’g’imli va ularga uch juft oyoq va ko’pchiligida qanotlar o’rnashgan. Qorin qismi 11 tagacha bo’g’imdan iborat, oyoqsiz bo’ladi.

Hasharotlarning anatomiyasi  Teri qoplamlari . Hasharotning tanasi teri qoplami bilan qoplangan, u gipoderma – hujayralar qavati va kutikuladan iborat. Kutikula esa ana shu hujayralar ajratadigan hosiladir. Kutikula qattiq, yumshoq va elastik holda bo’lishi mumkin. Terisi organizmni tashqi mexanik va kimyoviy ta’sirlardan saqlaydi. Bundan tashqari, u muskullar birikadigan joy bo’lib xizmat qiladi.

 Hasharotlarning teri qoplamlari tashqi (epikutikula) va ichki (prokutikula) qavatdan iborat. epikutikula suv o’tkazmaydi va suv bilan ho’llanmaydi, ya’ni gigrofoblidir. Bu esa hasharotlar hayotida katta ahamiyatga ega. Ho’llanmaganligi tufayli suv tekkanda teri qoplami tirishib qolmaydi, havoda tanasi qurimaydi. epikutikula tarkibida mum va lipoidlar mavjudligidan u gigrofobli bo’ladi.  Ichki qavat – prokutikula ancha qalin bo’lib, xitin va oqsildan tashkil topadi. Bu moddalar qotib, sovutsimon qattiq, to’q kutikula hosil qilishi mumkin. Qo’ng’izning teri qoplami xuddi shunday tuzilgan. Ammo ko’pchilik hasharotlarning lichinka yoki qurtlarida prokutikula egiluvchan va elastik holatda bo’ladi. Hasharotlarning tashqi muhit bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarini tushunishda ham, ularga qarshi kimyoviy kurash olib borishda ham, kutikulaning o’tkazuvchanligiga oid masala jiddiy ahamiyat kasb etadi. Kutikula mexanik ta’sirlardan himoyalanish vazifasini o’tashi bilan birga, fiziologik to’siq hamdir. U suvni organizmdan bug’lanishiga hamda zaharlar unga o’tishiga yo’l qo’ymaydi. SHu boisdan sirtdan ta’sir qiladigan preparatlarni ishlatishda qo’shimcha ho’llovchi dorilarni aralashtirish yo’li bilan suyuq dorining samaradorligi oshiriladi, alohida hollarda esa yog’larda (bu holda lipoidlarda) eriydigan preparatlar qo’llaniladi.

 Mushaklarning tuzilishi. Hasharot tanasi murakkab ravishda bo’g’imlangan va tana qismlari turli darajada harakatlanishi tufayli mushaklari ham murakkabdir. Hasharot tanasida qariyb 2 ming xil mushaklar bor. Teri qoplamiga birikmagan mushaklar bunga kirmaydi. Lichinka yoki qurtlarnikiga nisbatan ulg’aygan hasharotlarning mushaklari ancha xilma-xildir.  Hasharotlarning ovqat hazm qilish tizimi og’iz teshigidan boshlanadi. Undan keyin xalqum va qizilo’ngach keladi. U hasharotlarning ko’pchilik turlarida kengaygan yoki bo’rtib chiqqan bo’lib, uni bo’qoq deyiladi. Undan so’ng muskulli oshqozon, keyin haqiqiy oshqozon, ingichka, yo’g’on va to’g’ri ichaklar davom etadi. To’g’ri ichak anal teshigi bilan tamomlanadi. Burdalangan oziqa halqumdan o’tib bo’qoqda to’planadi va oz-ozdan mushakli oshqozonga o’tadi, uning devorlarida kuchli rivojlangan mushaklar, ichki tomonida esa qattiq tishlar bo’ladi. Bunda oziqa maydalanadi va o’rta ichakka o’tadi, bundan tashqari oziqa suyuq qismdan ajratiladi. O’rta ichak to’g’ri naycha, xaltasimon yoki uzunchoq egri naycha shaklida bo’ladi. O’rta ichak turli xil vazifalarni bajaradi: fermentlar ajratadi, ovqat hazm bo’lishida qatna-shadi, unda hazm bo’ladigan mahsulotlar so’riladi va hazm bo’lmagan oziqa qoldiqlari orqa ichakka suriladi.

 Hasharotning qoni yoki gemolimfa yagona suyuq to’qima bo’lib, plazma va qon tanachalari – gomotsidlardan tashkil topadi. Qon aylanish tizimi o’ziga xos holatda bo’lib, umurtqali hayvonlarnikidan jiddiy ravishda farq qiladi. U yopiq emas, qon tana bo’shlig’ini va a’zolar oralig’ini to’ldiradi, ularni yuvib turadi. Qonning bir qismigina maxsus qon aylanish a’zosi – orqa naychada aylanadi. Orqa naycha keyingi bo’lim – yurak va oldingi bo’lim aortaga bo’linadi. Orqa naycha pulslanadigan (kengayib- torayib turadigan) bir qator kameralardan, oldingi bo’lim esa oddiy naychaga o’xshash aortadan iboratdir. Hasharot organizmidagi qon yurak kameralarining kengayib- qisqarishi va diafragmaning ishlashi tufayli aylanib turadi. Pulsatsiya natijasida qon orqa naycha bo’yicha orqa tomondan oldinga qarab harakatlanadi. Kamera kengayganda (diastola) qon ostiya orqali unga kiradi, qisqarganda (sistola) esa, ro’y bergan qon bosimi tufayli oldingi klapanlar ochilib, keyingilari bekiladi va qon oldinga haydaladi. Qonning aylanishi orqa naycha orqali oldinga qarab, tana bo’shlig’ida esa orqaga qarab ro’y beradi.

 Nafas olish tizimi hasharotning tana to’qimalarini kislorod bilan bevosita ta’minlashga xizmat qiladi. U juda shoxlangan va butun tanadan o’tadigan behad ko’p havo naychalari – traxeyalardan iboratdir. Traxeyalar ko’krak va qorin segmentlarining yonlari bo’ylab juft-juft bo’lib joylashgan nafas teshiklaridan boshlanadi. Traxeyalarning boshlang’ich qismi yo’g’on bo’lib, keyin ingichkalasha boradi, ya’ni ko’plab traxeyalarga – traxeya kapillyarlariga shoxlab ketadi. Nafas olish harakatlari asosan qorin muskullarining qisqarishi tufayli ro’y beradi, bu jarayon pardaqanotlilarda (ari, asalari va boshqalarda) ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Hasharotlarning kam harakatli fazalarida nafas olish tezligi susayadi.

 Eshitish. Ko’pgina hasharotlarda alohida a’zolar bo’ladiki, bularni ba’zi jihatlardan umurtqalilardagidek eshitish a’zolariga o’xshatish mumkin. To’g’ri qanotlilarda (chigirtka, temirchaklar, chirildoqlar), sayroqi tsikadalarda, ba’zi qandalalarda va bir qator kapalaklarda eshitish a’zolari timponal a’zo sifatida bo’ladi. Bu xil a’zolari temir- chak va chirildoqlarning oyoqlarida, ba’zi kapalaklarda ko’krak qismida, chigirtkalarda esa qorin qismida joylashadi.  Kimyoviy sezgi muhit kimyoviy holatini sezish (hid va ta’m bilish) uchun xizmat qiladi va kimyoviy retseptorlardan iborat bo’ladi. Bu retseptorlar o’rtasidagi fiziologik tafovut shundan iboratki, hid bilishda past kontsentratsiya moddaning gaz holati, ta’m bilishda esa yuqori kontsentratsiyali suyuq muhit seziladi. Hid bilish hasharotlarga jinsni qidirib topish, o’z turidagi individlarni payqash, oziqa va tuxum qo’yadigan joyni qidirib topish uchun xizmat qiladi. Ta’m bilish esa hid sezishga qaraganda ko’proq o’ziga xos ahamiyatga ega, chunki faqat oziqani sezib topish uchungina zarurdir. Hasharotlarda kimyoviy sezgining yuqori darajada taraqqiy etishi ular fiziologiyasidagi muhim xususiyatdir. U zararli hasharot turlariga qarshi kimyoviy usulda kurash olib borilganda ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi.

 Ko’z garchi hamma hasharotlarda bo’lavermasada, ularning hayotida katta ahamiyatga ega. Hasharotlarning ko’radigan a’zolarini ikki xilga: murakkab va oddiy ko’zlarga bo’lish mumkin. Murakkab yoki fasetkali (ikkita) ko’zlar boshning ikki yonida joylashgan, ko’pincha juda rivojlangan bo’lishi va boshining ancha qismini egallashi mumkin. Har qaysi fasetkali ko’z ko’pgina ko’rish birliklaridan – sensillalardan tashkil topgan bo’lib, ular fasetkalar yoki ommatidiyalar deyiladi. Ularning soni o’nlarcha va minglarcha bo’lishi mumkin. Hasharotlarning ko’zlarini ikki tipga bo’lishadi: oppozitsion ko’zlar – kunduzgi hasharotlarda, superpozitsion ko’zlar – tungi hasharotlarda bo’ladi. Bu esa, ommatidiyalarning morfologik va fiziologik jihatdan farqlanishiga bog’liqdir. Oddiy ko’zlar yoki ko’zchalar hasharot peshonasidagi murakkab ko’zlar oralig’ida (uchburchak shaklida), odatda uch dona bo’ladi. Bu xil ko’zlar yaxshi uchadigan, harakatchan hasharotlarga (to’g’ri qanotlilar, parda qanotlilar, ninachilar, suvaraklar va b.) mansubdir. Oddiy ko’zlar murakkab ko’zlarning fotokinetik reaktsiyasini kuchaytirish vazifasini o’taydi, shuningdek yorug’likning jadalligini sezadi.

 Hasharotlar ko’zlari yordamida shaklni, harakatni, rangni va o’zidan narsagacha bo’lgan masofani, shuningdek qutblashgan yorug’likni ajratadi. Hasharotlarning ko’p turlari uzoqni ko’rmaydigan bo’ladi va uzoqdan turib faqat harakatni ajratadi. Bu hodisa ko’p tajribalar asosida tasdiqlangan. Ko’pchilik hasharotlar qizil tusli yorug’likni ko’rmaydi, ammo ular umurtqali hayvon va odamdan farq qilib ultra binafsha nurlanishni ko’radi va unga parvona bo’ladi. Ko’pgina kunduzgi hasharotlarda quyosh nurlarining yo’nalishiga qarab harakatni o’zgartirish, ya’ni quyosh kompasi bo’yicha harakatlanishi aniqlangan, shu boisdan tungi hasharotlar yorug’likka tomon uchadi. Sun’iy yorug’lik manbaining yorug’lik nurlari radial holatda taraladi.

  Hasharot tuzilishining sxemasi. Bosh, ko’krak(kuk), qorincha(k) qismlari.  Oldingi va orqa qanotlari hamda oldingi, o’rta, orqa oyoqlar.  HT-nafas teshiklari, K-ko’z, b-burti, O-og’iz, T toscha, U-o’ynog’ich,  S-son, B- boldir, P-panja, TIR- tirnoq.

 Hasharotlaming ichki tuzilishi. A—orqa tomondan ko’rinishi,  B — yon tomondan ko’rinishi: 1—so’lak bezi rezervuari,  2 —so’lak bezi, 3—jig’ildon, 4 — muskulli oshqozon,  5—o’rta ichak, 6 —malpigi naychalari, 7 —keyingi ichak, 8 —9 —traxeya, 10— qorin nervzanjiri, 11— urug’don, 12 —jinsiy bezlar, 13—yurak, 14 —bosh miya, 15—simpatik nerv sistemasi, 16 —orqa ichakning ko’r o’simtalari.

 E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

Hasharotlarning tashqi belgilari – morfologiyasi. Hasharotlarning anatomiyasi va fiziologiyasi

Hasharotlarning umumiy tuzilishi, tashqi morfologiyasi

Yomg`ir chuvalchangining morfologiyasi, anatomiyasi va qorinoyoqli molyuskalar sinfi

Hasharotlarning trofik adaptatsiyasi

Hasharotlarning ichki tuzilishi