Xiva xonligida mashhur boʻlgan hukmdorlar - Tarix - Slaydlar

Xiva xonligida mashhur boʻlgan hukmdorlar

Yuklangan vaqt:

13.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1987.5771484375 KB

Ko'chirib olish

Xiva xonligida mashhur boʻlgan hukumdorlar  1.Danileyevskiy XOTIRALAR ASARI haqida  2.Yarim kunlik hukumdorni taxtga oʻtirishi  3.Oltin olmagan hukumdorni oʻtqazgan islohotlari.

Davlat hukmdorlari tevaragidagi yoki unga qarshi bo’lgan guruhdagilar tomonidan amalga oshiriladigan to’ntarishlar nafaqat quvg’inga uchragan arbob hayotini, balki butun boshli xalq hayotiniyam izdan chiqarishi, millatni halokat yoqasiga olib borishi tarixda o’z isbotini topgan….

Xiva xonligida 1695 yildagi Jo’jixon hukmdorligi zamonidan toki Abulg’ozixon 5 hukmronligi davri-1806 yilgacha bo’lgan vaqt ichida saroy o’yinlari shu darajada avj oldiki, bu muddat oralig’ida Xiva xonlari taxtida 37 nafar xon hukm yuritdi. Ularning ba’zilari 5-6 yil, ayrimlari 1-2 yil, boshqa birovlari esa 2-3 oy taxtda o’tirgan. Masalan, bir xonning hukmronligi bazo’r yarim kunga etgan, xolos. Ana shu boisdan 17 asr oxirlaridan 19 asr boshigacha bo’lgan davr tarixda “xonlar o’yini” nomi bilan ataladi.

Dastlab 1557 yilda Do’stxon Bo’g’chaxon Xivada ilk bor taxtga o’tirib, Xiva xonligi hukmronligini boshladi. U poytaxtni muqim Xiva deb belgilagan bo’lsa-da, “xonlar o’yini” davriga kelib, ikki, hatto, uch hokimiyatchilik avj oldi. Ya’ni rasmiy xon Xivada ko’tarilgan bo’lsa ham unga qarshi Gurlan, Xazorasp bekliklarida, Orolbo’yida ham amaldagi xonga muxolif bo’lganlar o’zlarini xon deb e’lon qilaverganlar.

Ma’lumki, xon(qaon) qadimgi turkiy hukmdor, podsho ma’nosini anglatgan xon saylash marosimi haqida 1846 yilda Xivaga kelgan rus sayyohi G.Danilevskiy xotiralar yozib qoldirgan. Unga ko’ra, “xon saylash” marosimi oddiy xalqdan pinhona, kechasi bir hovuch saroy amaldorlari va xonning qarindoshlari tomonidan amalga oshirilgan.

Tabiiyki, xon o’zini saylagan amaldor va qavmlardan minnatdor bo’lib yurishi va ularga katta moddiy va siyosiy erkinlik berib qo’ygan. Uni saylash marosimiga sanoqli odamlar qatnashgan va bunday amaldorlarning “oliy kengash”ida shayxulislom, devonbegi, naqib, qozi, mutavalli, parvonachi kabilar bo’lgan. Eng avvalo xon qilib saylanadigan kishini echintirib, boshdan oyoq yangi libos kiygizganlar. Keyin esa kiygizlarga o’tirg’izib, uch marta havoga irg’itib, “xon, xon, xon” deb nido qilganlar”.

Xiva xonligi tarixida Muhammad Oqatayxon 47 yil, Arab Muhammadxon 19 yil, (1602-1621), Isfandiyor ibn Arabxon 19 (1623-1642), Abulg’ozi 20(1643-1663), Anushaxon (1663-1689), Muhammad Rahimxon 1 yigirma yil, Olloqulixon 18 (1825-1842) va Muhammad Rahimxon 2 –Feruz 47 yil (1863-1910) hukmronlik qilib, taxtda eng ko’p o’tirganlar. Qolgan xonlar esa.. aslzodalardan bo’lgani uchun xon qilib ko’tarilib, layoqati bo’lmagani sabab, ba’zilari o’zlari iste’fo bergan. Ayrimlari hatto qochib ketgan. Ba’zi hukmdorlar esa nomigagina xon bo’lib, amalda davlatni boshqalar boshqargan.

Masalan, shular orasida Musoxon, Bahodirxonlar qochib ketishga majbur bo’lganlar. Boisi, saroydagi vaziyat shuni talab qilar, aks holda ularni o’lim kutardi. Qochgan xonlardan ushlangan, o’ldirilganlari ham bor. Misol uchun, Musoxon 1797 yilda taxtni tashlab qochib ketgan edi. Uni Avaz Mehtar Marvda tutib boshini tanasidan judo etadi va Xivaga olib keladi.

1740 yil taxtga o’tirgan Abuxayrxon ismli hukmdor bo’lsa 6 kungina zo’rg’a xon bo’lishga chidab berdi. Keyin Eron shohi nodir yoniga ktdim deya, asli o’zi qozoq bo’lgani bois dashtga qarab qochadi.

1769-70 yillardagi Jahongirxon davrida vohada xonlar o’yini bois ocharchilik bo’lib, ba’zi urug’larda, hatto poytaxtda, Tabibiyning “Tavorix-i-xoniy” asarida yozilishi bo’yicha it va mushuklar ham eyilgan.Farzandlarini ochlikdan saqlab qolish uchun qozoqlarga qo’y- molga almashgan fuqarolar ham bo’lgan. Buning ustiga, vabo tarqalib, aholi har tarafga ko’chib keta boshlashgan. Munisning yozishicha, Xivada 40 uylik fuqaro qolgan bo’lib, juma namozi o’qish uchun ko’pi bilan 3-4 kishi kelgan ekan. 1B0F08 15 15 11 2C 19 30 21 0804 13 13

“ Sari Ayg’ir xon” Eng e’tiborlisi shundaki, 1726 yil yozida Sherg’ozixon vafotidan so’ng qozoq podshohi Abulxayrxonning inisini keltirib,xon qilib ko’taradilar. O’sha kuni juma bo’lib, ertalab taxtga chiqqan hukmdor peshin nomoziga borishda otdan yiqilib o’ladi. Ya’ni yosh xonni o’rgatilmagan asov otga mindirib, “yiqilishi” ni maxsus uyushtirishadi. Onning sariq ayg’ir oti oldindan ba’zi fitnachi amaldorlar tomonidan shunga rejalashtirilgan. Shu boisdan tarixchilar yarim kunlik hukmdorni “Sari Ayg’ir xon” deb tarixga kiritganlar.

Yarim kunlik hukumdorni taxtga oʻtqazilishi

Taxtdan voz kechgan xon U necha bor qirg’inbarotlarda qatnashib, ajal bilan yuzma-yuz keldi va hattoki 10 yil hijratda zindonband qilinib, u erdan ming mashaqqatlar bilan qochdi. So’ngra atrofiga tarafdorlar to’plab, keyingina toju taxtga erishdi. Shundan so’ng yigirma yil davomida taxtni qo’ldan bermay, davlatni o’z imkoniyati darajasidan kelib chiqib boshqardi. Biroq sog’lig’i yomonlashgach, ayovsiz kurashlar bilan qo’lga kiritgan taxtidan voz kechishga qaror qildi…

Shajarai turk” asarida Odam Ato zamonidan o’zigacha bo’lgan davrdagi turk va mo’g’ul urug’larini, “Shajari Tarokima” da turkman urug’lari hayotini batafsil tasvirlaydi. “Manofe’ ul-inson” asarida esa Abulg’ozining tabiblik tajribasi, qo’llagan amallari keng yoritiladi. Shuningdek, orazmda uchraydigan dorivor giyohlar va o’simliklar, ularning foydasi, qanday kasalliklarni davolashda ularni qay tarzda qo’llash kerakligini Abulg’ozi tabib sifatida o’z asarida mukammal yoritadi.

Tabiiyki, 1616 yildan 1644 yilgacha kechgan toju-taxtlar uchun kurashlar, qolaversa , 10 yillik hibsdagi azoblar, 20 yillik davlat boshqaruvidagi asabbuzarliklar bois, u o’z sog’lig’ini yo’qotdi. Tarixda ne bir hukmdorlar kasal, hattoki, o’lar holatdayam taxtni topshirmagan. Abulg’ozi esa xasta xon sifatida davlat boshqaruvini, xalqni emas, sog’lig’ini o’ylar, shu bois o’g’li Anusha foydasiga 1664 yilda o’z ixtiyori bilan taxtdan voz kechdi. Bu Xivada hukmronlik qilgan 57 nafar xon davridagi, ehtimol, dunyo tarixidagi ana shunday yagona hodisa edi.

Oltinni olmagan xon Qarg’ishga qolmayin desang, uyimni buzma”, deya dadil gapirdi xonga beva ayol. Bu gapdan so’ng xon beva ayol ozor ko’rmasin, qarg’ishga qolmayin, deb uning uyini buzdirmadi. Shu tariqa qa’la devori aynan shu joydan o’z yo’nalishini o’zgartirib davom etgan Qa’la devorini qurdirgan o’sha xon Olloqulixon edi. U Xiva taxtiga o’tirgan hukmdorlarning qirq to’qqizinchisi bo’lib, qo’ng’irotlar sulolasiga mansub otasi Muhammad Rahimxonning vafotidan so’ng 1825 yilda boshiga toj, barmog’iga saltanat uzugini taqqan. O’shanda Olloqulixon endi o’ttiz yoshga to’lgan edi.

Bu paytlarda saroy o’yinlari tez-tez bo’lib turadigan odatiy hol sanalgan. Shu bois Olloqulixon atrofiga o’zidek insofu diyonatli kishilarni to’pladi. Uning xalq o’rtasida insofli hukmdor, deya dovruq taralishiga sabab, 1831 yili Xivalik savdogar Said Niyoz Sholikorboyga nasib etgan bir qor oltinni xonlik xazinasiga qo’shmaganida edi. O’shanda Said Niyoz Orenburgdan qirq qop mahsulot olib qaytib, ichidan chiqqan bir qop oltinni nima qilarini bilmay qoldi. So’ng oxiratim kuymasin, deya Olloqulixonning huzuriga borgandi.

Bu oltinlar qanday yo’l bilan topilgani noma’lum. Shu bois bir qop oltinni deb xonlik xazinasini bulg’amaylik,— dedi xon boyga. Keyin masjid, minora solishni maslahat berdi.

Olloqulixonning boshqa amaldorlarga, oltinni nafsiga ishlatib, qo’sha-qo’sha uy, xotin ustiga xotin olayotgan boylarga ibrat sifatida 99 hujradan iborat ikki qavatli madrasa bunyod qildirgani ham ma’lum. O’z xalqiga nisbatan rahm-shafqatli bo’lgan xon Ichan qa’ladan tashqarida yashayotgan fuqarolarni himoya etish niyatida yana bir istehkom—Dishon qa’lani barpo etdirdi.

Olloqulixon kasalligi tufayli, 1842 yili, o’n sakkiz yillik hukmdorligidan so’ng vafot etgan. Undan etti o’g’il va xonlik davrida barpo etdirgan inshoaatlar yodgor bo’lib qoldi.

EʼTIBORINGIZ uchun rahmat

O'xshashlar

Buxoro amirligi va Xiva xonligida 1917-1920-yillardagi ijtimoiy siyosiy vaziyat

Temuriy hukmdorlar ro’yxatini tuzish

Xiva xonligi aholisi va mashg’ulotlari

Xiva xonligi tarixshunosligi

Buxoro xonligida sud - huquq tizimi