Xitoy va Arab manbalarida Farg’ona shaharlari - Tarix - Slaydlar

Xitoy va Arab manbalarida Farg’ona shaharlari

Yuklangan vaqt:

29.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3438.587890625 KB

Ko'chirib olish

“ ”Xitoy va Arab manbalarida Farg’ona shaharlari

Xitoy manbalarida Farg’ona shaharlari

Farg‘ona tarixini yodga olsak ilk bor o’sha o’zining samoviy otlariga ega bo’lgan mashhur Davan davlatini eslaymiz. Davan atamasini kelib chiqishi haqida fikr yuritadigan bo’lsak, Davan toponimi- Farg’ona vodiysidagi qadimgi davlat . Davan toponimi ilk bor Sima Syan qalamiga mansub,, Shiji” (,,Tarixiy xotiralar”) da uchraydi. Ushbu manba 104-91-yillarda yozilgan.,, Shijidagi “ Farg’onaga oid ma’lumotlar miloddan avvalgi 138- yilda Turkistonga jo’natilgan. Birinchi Xitoy manba- Sima Syan ,, Shiji”

Ikkinchi Xitoy manba-Veyshu, Beyshi Milodiy V asrdan keyin yozilgan xitoy manbalarida Farg’ona vodiysi va bu yerdagi davlat nomi –Poluona, Faxanna deb atalgan. Masalan Vey Shou (506-572) qalamiga mansub bo’lgan,, Veyshu” (Vey sulolasi tarixi) va VII asrning birinchi yarmida yozilgan ,,Beyshi” (Shimoliy sulolalar tarixi) da Farg’ona vodiysining nomi,, Poluona”,,, Du Xuan jingshing ji”nomli safarnomada esa,, Faxanna’’ deb yozilgan.

3-Xitoy manba: Shoy Shoyshuyya asari Xitoy olimi Shoy Shyuyyaning yozishicha, sharqiy Eron tilida,, Pargana” yoki,, Barghana” (,, Atrofi o’ralgan va faqat bir tomoni ochiq bo’lgan joy” ma’nosini anglatadi. Arablar kelganidan keyin ularning tili xususiyatlariga ko’ra,, P” tovushi,, F”ga o’zgarib, ,, Pargana”toponimi,, Farg’ona” deb aytila boshlandi.

Qadimgi Farg’ona davlatining markazi Parkana shahri Parkona toponimi Xitoycha,, Yuan”atamasining mahalliy xalq tilidagi Parkona toponimining Xitoycha tarjimasidir. Prakona mamlakat nomini ifodalash uchun,, Yuan”ning oldiga,, Day”ni qo’shib, ,,Day- yuan”(,, Buyuk Parkana “) deb atagan. Qadimgi Farg’ona davlatining poytaxti Parkona shahri bo’lganligi Duo Xuanning ,, Duo Xuan jingshing ji” nomli safarnomada keltirilgan. Abdulhamid Anorboyev Axsiket hududida olib borgan tadqiqotlariga qaraganda, bu hudud Qadimgi Farg’ona davlatining markazi –Parkana shahri hududi degan fikrni bildirdi.

Davan davlatining poytaxti Ershi haqida Ershi toponimi ilk bor Sima Yan qalamiga mansub ,, Shiji” da qadimiy Farg’ona davlati doirasidagi bir shahar nomi sifatida uchraydi. Ershini yozish uchun ishlatilgan ikki iyeroglif o’tmishda,, Reishiyey” deb o’qilgan. Atoqli arxeolog olim A. Asqarov o’zining shu mavzuga oid bir maqolasida 40dan ortiq kitoblar muallifi Maqdum Vosiliy asarlariga ishora qilib, Ershi-,, Qayirshi”so’zidan kelib chiqqanligi va hozirgi Marhamat tumani hududiga to’g’ri kelishi ta’kidlab o’tilgan.

Yuycheng –cheng- O’zgan shahri  Yuycheng –cheng –(Yuycheng) shahri ilk bor,, Shiji” ning ,, Li Guang Li lechuan” (,, Li Guangli tazkirasi”) boblarida uchraydi. Yuycheng shahri tadqiqotlardagi xulosalarga muvofiq hozirgi Qo’qon shahriningsharqiy hududlariga to’g’ri keladi deyilgan.,, Shiji”dagi Farg'onaga oid ma'lumotlarning uyg’urcha tarjimasida,, Yuycheng” atamasi O’zgan deb yozilgan.

Marg’ilon shahri MARG’ILONFarg’ona vodiysining shaharlari to’g’risidagi ilk ma’lumotlar eramizgacha II-I asrlarga oid yozma yodgorliklarda tilga olinadi. Xitoy solnomalarida Da-Yuan davlatida (ya’ni Farg’onada) 70 ta katta va kichik shahar mavjud bo’lganligi qayd etilgan. Markaziy Osiyoning eng qadimiy shaharlaridan biri bo’lgan Marg’ilon Makedoniyalik Aleksandr istilosini esga oladi. Tarixiy manbalardan ma’lum bo’ladiki, buyuk zobit Xo’janddan O’zganga yo’l oladi va so’ngra Marg’ilonni tark etadi

Arab manbalarida Farg’ona shaharlari

Arab tilidagi manbalar 1. Abu Bakr Narshaxiyning―Buxoro tarixi 2. Al-Balazuriyning ―Kitob futuh al-buldon , 3. Ibn Xurdodbehning―Kitob masolik al-mamolik‖, 4. Tabariyning ―Tarix ar- rusul va-l-muluk , 5. Ibn Xavqalning. ―Kitab surat ul arz asarining o‘zbek va rus tillaridagi nashrI 6. Ibn al-Asirning ―Al-kamil fi-t Ta‘rix, 7. Abu-l-Fadl ibn Muxammad Djamal ad-Din Qarshiyning. ―Mulkahat assurox‖ asarlari

Somoniylar zamonida Farg‘ona viloyati arab mualliflari tomonidan O‘rta Osiyoning, xususan, Movarounnahrning o‘troq viloyati sifatida qayd etilgan. U Yuqori Nasya, Quyi Nasya, Asbara, Naqod, Miyon Rudon, Jidg‘il, Urast, Biskand va Salot kabi tumanlarga bo‘lingan. Axsikat, Qubo, O‘sh, O‘zgand, Xaylam kabi shaharlar IX-Xasrlarda Farg‘onaning eng yirik shaharlaridan bo‘lgan. Shuningdek, Farg‘ona viloyatida Vankat, Suj(x), Xuvokand, Rishton, Koson, Karvon, Madvo, Marg‘inon, Andukon va boshqa shaharlar ham mavjud bo‘lgan.

Al-Muqaddasiyning yozishicha, Xaytal mamlakatlari 6 mintaka (iklim) va 4 xududga bo‘lingan. Turklar chegarasidan Farg‘ona boshlanadi, keyin Isfijob, keyin Shosh, keyin Ushrushona, keyin Sugd, keyin Buxoro Sugdga tegishli deyilsa, maksadga muvofik bo‘ladi. Xududlar esa Iloq, Kesh, Nasaf va Sagoniyondir Farg‘ona vodiysi haqida arab manbalarida yozilishicha, «u mintaqaning sharqiy qismida chapga qayrilmasingizdan avval boshlanadi. U juda gullab yashnagan bo‘lib, u yerda 40 ta masjid bo‘lgan»

Ibn Havqalning yozishicha, Farg‘ona – mamlakatning nomi bo‘lib, u boy shaharlar va qishloqlarni o‘z ichiga olgan keng viloyatdir. Uning poytaxti Axsikat [shahri] dir. Bu – Shosh daryosining bo‘yida, tekislikda [joylashgan] shahardir,-Shahar bilan tog‘lar orasidagi masofa taxminan 1 farsaxni [tashkil qiladi]. Shahar daryodan shimol tomonida joylashgan. [Shahar] da shahriston ichida joylashgan qo‘rg‘on bor, [shahriston] yonida rabod [joylashgan]. Bayram namozlari [o‘tkaziladigan] yer – Shosh daryosining bo‘yida: shahar bozorlari shahristonda va rabadda [joylashgan]; shahriston bozorlari [boshqalariga nisbatan] kengroqdir. Shaharning uzunligi taxminan uchdan bir farsaxni [tashkil kiladi]. [Uning] binolari loydan kurilgan.

RABAD DEVOR BILAN O‘RALGAN. SHAHRISTONNING BESHTA DARVOZASI BOR, ULARDAN BIRI BUJIR DARVOZASI, QOLGANLARI – MADKISHIY DARVOZASI, KOSON DARVOZASI, JOME‘ MASJIDI DARVOZASI VA GAROV DARVOZASI DEB ATACHADI. SHAHRISTONDA VA RABADDA OQAR SUVLAR VA KO‘P SONLI HOVUZLAR MAVJUD. RABADNING BARCHA DARVOZALARI OQAR SUVLI QALIN BOG‘LARGA CHIQQAN BO‘LIB, BU BOG‘LAR SHAHARDAN KAMIDA 2 FARSAX MASOFADAGI YERGACHA DAVOM ETADI. SHOSH DARYOSIDAN KECHIB O‘TILSA, SHAHARNING QARSHISIDA O‘TLOQLAR VA KO‘P SONLI YAYLOVLAR. SHUNINGDEK, BIR KUNLIK YO‘L MASOFADAGI YERDA QUMLAR YOTIBDI

Al-Muqaddasiy esa quyidagi ma‘lumotlarni keltirib Axsikat Farg‘onaning poytaxti, keng va atrofi daraxtlar bilan o‘ralgan muhim shahardir. Irmoqlarning barchasi uning yonidan to‘planadi. U yaxshi rivojlangan hosildor mintaqa bo‘lib, undagi narxlar balanddir. U ichki shahar bo‘lib, bir necha irmoqlar unda to‘planadigan zaxira suvlari mavjud. Shahar pishiq g‘isht, gips; va ohakdan yaxshilab qurilgan. Masjid va binolarning ko‘pchiligi ichki shaharda qurilgan. Keng tashqi xududlar kuxandiz va bozorlar bilan o‘ralgan. Sovuq qattiq bo‘ladi, aholisi chidamli va yuzlari qizillik bilan qoplangan. Nasrobod daraxtlar asosan, oqterak va oq majnuntollar bilan o‘ralgan katta shahardir, podsho uni o‘z o‘g‘li Nasrga atab bino etganligi tufayli Nasrobod deb nomlangan.

Manbalarda yozilishicha, O‘zgand – kofirlarning mamlakatlari bilan chegaradosh bo‘lgan Farg‘ona shaharlarining eng oxirgisidir. Uning [kattaligi] Taxminan O‘sh [shahri] ning uchdan ikki qismiga teng. Unda qo‘rg‘on, shahriston va [devor] bilan o‘ralgan rabad mavjud bo‘lib, [rabod] da bozorlar joylashgan. O‘zgand –turklarning yerlari bo‘sag‘asidagi savdo markazidir. Uning yonida bog‘lar va [oqar suvli] ariqlar mavjud. Movarounnahrda kattaligi bo‘yicha Farg‘onaning qishloqlariga yetadigani yo‘q. Ayrim hollarda odamlarning ko‘pligidan, shuningdek, chorva va yaylovlarning ko‘pligidan [bir] qishloqning hududlari bir kunlik yo‘l [masofa] ga cho‘zilgan bo‘ladi

Al-Muqaddasiyning ma‘lumoticha: Qubo poytaxtga qaraganda keng va katta shahardir, yaxshiroq yoqimliroq va mashhurroqdir. U bu ko‘rsatkichlari bilan poytaxt bo‘lishga xosdir. Olimlar aytganlarki, Farg‘ona bu Qubodir. U yerda xamma narsa suv va o‘tning ustidadir. Birink kichik shahar bo‘lib, masjidi Samarqand tomondan kelganda ko‘zga tashlanadi. Marg‘inon kichik shahar bo‘lib, masjid bozorlardan masofada joylashgan, uning asosiy darvozasi yonida soy mavjud. Rishton katta shahar bo‘lib, uning asosiy darvozasi bozorlarga ochiladi va yana bir boshqa darvozasi esa umumiy maydonga qaragan. Vonkat ham shunga o‘xsrsatilga . Bu mintakada al- Muqaddasiy tomonidan qirqta shahar sanab ko‘rsatilgan.

Ibn Havqal Qubo haqida quyidagilarni qayd etgan: Axsikatdan keyin kattaligi jihatdan Qubo [shahri] turadi, [u] Axsikat yaqinidagi [iqlimi] eng sog‘lom shaharlardan biridir. Shaharda qo‘rg‘on, shahriston va rabad mavjud, qo‘rg‘on xaroba holatdadir. Jome masjidi qo‘rg‘onda, shahar bozorlari – rabodda, hukmdor saroyi bilan qamoqxona ham rabodda [joylashgan]. Rabod atroflari devor bilan o‘ralgan, uning yonida ko‘p sonli bog‘lar va ariqlar joylashgan. Bog‘larning va oqar suvlarning ko‘pligi bilan Qubo [shahri] Axsikatdan ustun turadi.

Farg’ona tarixi bo’yicha tadqiqotlar o’tgan asrning 30-yillarida boshlangan. Farg’onaning qadimgi tarixini o’rganish bilan B.A. Latinin, A.N. Bernshtam, N.G. Gorbunova kabi olimlar shug'illangan. A. Xo‘jayev, A.Otaxo‘jayev, Sh.Kamoliddin, B.X Matboboyev, A. Anorboyev va G. Ivanov singari olimlar tomonidan ilmiy tadqiqodlar olib borilmoqdalar

Adabiyotlar ro’yxati: Ablat Xo’jayev ,,Farg’ona tarixiga oid ma’lumotlar ‘’2013 N.Qosimova ,,Ko’hna va sirli Axsikent” 2012 Ablat Xo’jayev ,,Markaziy osiyo davlatchiligi tarixiga oid ma’lumotlar” 2009 A.N Bernshtam ,,Drevnaya Fargana” Xotamova M ,,Farg’onada turkiy sulola"

E’tiboringiz uchun Rahmat!

O'xshashlar

Arab manbalarida o’lkashunoshlikka oid ma’lumotlar

Xitoy. Xitoy va O‘zbekiston munosabatlari

Kushon davlati

Temuriylar yozma manbalarida Markaziy Osiyo

Janubiy Turkmaniston shaharlari