Xitoy sivilizatsiyasi - Tarix - Slaydlar

Xitoy sivilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

29.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1457.380859375 KB

Ko'chirib olish

Xitoy sivilizatsiyasi

 Qadimgi Xitoy sivilizasiyasi Xuanxe daryosining o’rta oqimida er. avv. V – III ming yilliklarda neolit madaniyalari zamirida vujudga keldi. Er. avv. I ming yillikda Qadimgi Xitoy poseleniyalari daryo yoqalab joylashgan bo’lib, I ming yillikning o’rtalaridan, ya’ni temir qurollarning keng miqyosda tarqalishi bilan dasht tekisliklarga ham tarqala boradi.  Qadimgi Xitoy Sharq davlatlarining barcha xarakterli belgilarini o’zida jamlab, uning timsoli bo’la oladi. Bu yerda davlatning paydo bo’lishi er. avv. XVIII asrlarda Shan yoki In deb atalgan Xitoy qabila ittifoqining, boshqa qabilalar ittifoqlari hududini bosib olib, g’oliblar boshligi esa podsho bo’lganligi haqidagi hodisa bilan bog’lanadi.  Dastlabki shahar tipidagi sivilizasiya Qadimgi Xitoyda eramizdan II ming yil ilgari Xuanxe daryosi havzasida o’troqlikka o’tib qolgan qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanayotgan In qabilalarida yuz bergan

 In qabilalar ittifoqi hayotining murakkablashuvi yozuvning tetapoya qilishiga olib keladi, birlamchi davrda u sig’inish marosimlarini o’tkazish maqsadida ishlatilgan. Bu yozuv oddiy shaklda bo’lib, asosan piktografik xarakterga ega edi, biroq unda iyeroglif yozuvlarining proobrazini kuzatsa bo’lar edi hamda keyinchalik u hozirgi Xitoy iyeroglifikasining paydo bo’lishiga zamin yaratadi. Bu davrning muhim xususiyati ishlab chiqarish kuchlarining o’sishi metalldan foydalanishning boshlanishi bilan kuzatilinadi. Shu bilan birga mehnat jarayonini takomillashtirish ham ahamiyat kasb etadi, ya’ni harbiy sarkardalar, kohinlar, jamoa oqsoqollari kengashi singari jamoat funksiyalarini belgilab berish va ishlab chiqarishni takomillashtirishni qabilalarga ajratish kabilar muhim omil bo’lgan. Jamiyatdagi bu o’zgarishlar dastlabki qulchilikning vujudga kelishi bilan kuzatiladi .

 Er. avv. II ming yillikning 2-yarmida Shimoliy Xitoyda – Tansudan Shan-dungacha va Xebeydan Xunani hamda Szyasnigacha ilk shahar tipidagi poseleniyalar – bronza davriga oid poseleniyalar kuzatilib, ular oxirgi o’n yilliklarda topilgan arxeologik topilmalar bilan bog’liq. Ushbu «shahar o’choqlari» qo’ni-qo’shni jamoalar komplekslarini tashkil etgan. In davri «Ilk shahar» poseleniyalari birinchi bo’lib Xenant viloyatida topilgan.  Er. avv. II ming yillikning oxirida etnik jihatdan bir xildagi yirik tashkilot bo’lmish shahar jamoalari konglomerati boshida Shan shahar-davlati turadi. Uning yo’lboshchisi favqulodda harbiy haq-huquqlardan foydalana olardi hamda Van deb nomlanardi (van atamasi keyinchalik podsho va oliy kohin funksiyasini boshqargan shaxs bo’lgan).

 Shan shahri va jamoasi to’g’risida Xitoy hududidagi mavjud eng qadimgi yozma yodgorliklardan bilib olamiz. Ushbu davrning asosiy manbalari bo’lib, yozuvlar hisoblanadi. Biroq ular arxaik yozuv usulida yozilganligi bois o’qishda chalkashliklar yuzaga keladi va mazmuni jihatdan ular diniy matnlar hisoblanadi hamda ijtimoiy tuzumni tavsiflab berolmaydi.  Ko’rib o’tilayotgan davrdagi birinchi yozma yodgorliklar er. avv. XIII – XI asrlarga taalluqli bo’lib, Anyan hududidan topilgan. Taxminlarcha, Anyan Shan jamiyatining muhim markazi bo’lgan, eng qiziqarli topilma esa – bu orakul arxivi yoki In orkuli deb atalmish topilma bo’lib, bu yerda 100 mingdan ziyod yozma manbalar topilgan. Ular hayvon kurak suyaklarida hamda toshbaqa qalqonlarida yozilgan va ular asosan fol ochish uchun ishlatilgan.  Anyan arxivining yozuvlaridan ayrim ma’lumotlar olindi. Masalan, asosiy shaxs – harbiy qo’mondon, oliy kohin va ishlab chiqarishning tashkilotchisi bu «Shan shahri» hukmdori bo’lib, u van unvonini olgan.

 IV-VI-asrlarda budda yer egaligi rivojlandi. Buddizm X.ga mil. 1-asrda Hindistondan Gʻarbiy va Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan. 420—581 yillarda Janubiy va Shimoliy sulolalar (Nanbey chao) xukmronlik qilgan. Bu davrda mamlakatning janubida Sun (420—479), Chi (479-502), Lyang (502-557), Chen (557—589), shimolida Shimoliy Vey (386-534), Sharqiy Vey (534-550). Shimoliy Chi (550577), Gʻarbiy Vey (535-557), Shimoliy Chjou (550-581) kabi davlatlar paydo boʻldi. Janubidagi davlatlar xitoylar tomonidan, shimolidagi davlatlar esa xitoy boʻlmagan xalqlar tomonidan tashkil etildi. 581 yilda X.dagi mayda davlatlarni birlashtirish asosida Suy sulolasi (581—618), 618 yilda Tan sulolasi (618—907) hokimiyat tepasiga keldi. Ayrim maʼlumotlarga kura, etnik jihatdan Tan sulolasi turklarga aloqador boʻlganligi sababli dastlabki mazkur sulola turklar tomonidan qoʻllabquvvatlandi. 7-asr oxirida Tan imperiyasi harbiy jihatdan yuksaldi, boskinchilik urushlari olib bordi. 630 yil Sharqiy Turk xoqonligi, 657 yil Gʻarbiy turk xoqonligiga zarba berilishi natijasida Sharqiy Turkistondagi davlatlar 100 yilga yaqin X.ga qaram boʻlib qoldi. 751 yil Tan armiyasi Talas jangish arablar tomonidan magʻlubiyatga uchragach, imperiya gʻarbga qilmoqchi boʻlgan yurishdan voz kechishga majbur boʻldi. Uygʻur xoqonligi davri (745—840)da esa uning taʼsiri ostiga tushib qoldi.

 8-asr oʻrtalaridan markaziy hokimiyat bilan chekka viloyat hokimlari oʻrtasida kurash kuchaydi, 874—901 yillardagi dehqonlar qoʻzgʻolonlari natijasida Tan imperiyasi inqirozga yuz tutdi. Soʻngra tarixda turli toʻdalar kurashi va mamlakatning mayda hokimliklarga boʻlinib ketishi bilan mashhur boʻlgan U day shigo ("Besh sulola 10 ta hokimlik", 907—960) deb nom olgan davr boshlandi. 960 yil sarkarda Chjao Kuanin soʻnggi Chjou (951—960) sulolasini agʻdarib tashlab Sun imperiyasi (960—1279)ga asos soldi. Bu imperiya davrida X. hududi shimda Buyuk Xitoy devoridan, gʻarbda Xuanxe daryosining yuqori qismidan, janubida Vyetnam chegarasidan nariga oʻtmadi. Shimoliy va shimoli-sharqda X. hududining talay kismini Lyao kidanlar davlati, SiSya tangutlar davlati bosib oldi. Sun imperiyasi bu davlatlarga kumush va shoyi bilan xiroj toʻlab turdi.  X.ga bostirib kirgan chjurchjenlar 1125 yil Lyao imperiyasini tormor etib, chegaralari Xuanxe daryosi boʻylab oʻtadigan Szin davlatini barpo etdilar. 1141 yil Sun imperiyasi Szin davlatining vassaliga aylandi.

 X. musiqa madaniyati jahonning eng qad. musiqa madaniyatlaridan biri. Uning manbai mil. av. 2ming yillikdayoq muayyan darajada rivojlangan qad. qoʻshiq va raqslarga borib taqaladi. "Shitszin" ("Qoʻshiqlar kitobi", mil. av 11—6-asrlar)da 3000 xalq qoʻshigʻi, marosim madhiyalari toʻplangan boʻlib, xalq qoʻshiq sanʼatining muhim yodgorligidir. Xitoy xalq musiqasi bir ovozli boʻlib pentatonikaga asoslangan (mil. av. 7-asrda shakllangan). Keyinchalik 7 va 12 ovozli sistema paydo boʻldi. Asosiy musiqa cholgʻulari (anʼanaviy xitoy orkestri, odatda, 100 ga yaqin, cholgʻudan tashkil topadi): torli — se, sin, pipa, erxu, sixu, banxu; puflama — syao, paysyao, di, sona, shen; urma — gong, qoʻngʻiroqcha, baraban, tarelkalar. Nota yozuvidagi (iyeroglif tizimi) birinchi professional asar — "Yulantsu" ("Tanho orxideya") pyesasidir (muallifi Syu Min, 6-asr). 8-asrda balet sanʼati rivojlana boshladi. 12—13-asrlarda dramatik dialog, orkestr joʻrligida kuylash, pantomima va raqsni oʻzida mujassamlashtirgan xitoy operasi shakllandi. 17-asrning oʻrtalaridan Sharqiy X.da orkestr musiqasi rivojlandi. 19-asr bilan 20a oraligʻida Yevropa musiqasi taʼsiri sezildi. 1927 yil konservatoriya ochildi. X. musiqasiga boshqa mamlakatlar musiqa sanʼati yutukdarini olib kirishga intiluvchi "Yangi xitoy musiqasi" deb nomlangan ilgʻor musiqa harakati paydo boʻldi. Kompozitorlar Ne Er (1912 35; ommaviy vatanparvarlik qoʻshiqlar muallifi), Si Sinxay (1905 — 45), Xuan Szi (1904—38), Chjanshu (1908—38) yangi musiqa asoschilaridir. 1953 yil X. kompozitorlar uyushmasi tuzilgan. Pekin, Shanxay, Shenyan, Chendu, Tyantszin, Sian, Guanchjou shaharlarida konservatoriyalar ishlaydi. X.da dirijyorlar Li Demun, Xuan Itszyun, Yan Lyankun, Xan Chjunsze, Chjen Syaoin, kompozitorlar Li Xuanchji, Lyu Chji, Syuy Sisyan, Syuy Vey, Chju Szyaner, Chjan Juy, Chjen Syufen, ijrochisolistlar Lu Chunlin, Lyu Dexay, Van Gotun, Shen Chjungo, vokalchilar Chjan Syuan, Vey Sisyan, Xu Sunxua, Van Kun, Li Guilar mashhur. Soʻnggi chorak asr davomida musiqa sanʼatida katta yuksalish yuz berdi. Ayniqsa, zamonaviy estrada janri tez rivojlandi. Yoshlar oʻrtasida gʻarb musiqasiga boʻlgan intilishning kuchayishi har xil yoshlar ansambllari tashkil topishiga olib keldi. Yevropa musiqa ohanglari bilan milliy musiqa ohanglarining qoʻshilib ketishi kuzatildi. Musiqa ijro etishda zamonaviy musiqa cholgʻularidan foydalanish keng tarqaddi.

Zamonaviy rivojlangan Xitoy

O'xshashlar

Vizantiya sivilizatsiyasi

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi

Qadimgi Kichik Osiyo sivilizatsiyasi

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi 2

Xitoy. Xitoy va O‘zbekiston munosabatlari