Qadimgi Kichik Osiyo sivilizatsiyasi - Tarix - Slaydlar

Qadimgi Kichik Osiyo sivilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

28.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1953.2958984375 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Kichik Osiyo sivilizatsiyasi

Markaziy Osiyo mintaqasi qadimdan dehqonchilik uchun qulay boʼlib, eng qadimgi davrlardan bu yer iqlimi yovvoyi boshoqli ekinlar oʼsishi uchun qulay joy boʼlgan. Аyniqsa, uning janubi-gʼarbi Kopetdogʼ atroflari bahorgi yogʼingarchilik natijasida katta-kichik soylarning quyi qismida boy, serunum, loyqa tuproqli jilgʼalar hosil qilgan. Natijada eng qadimgi davrlarda miloddan avv. VI-IV asrlardayoq bu hududda ilk dehqonchilik manzilgohlari yuzaga kelgan. 1952 yil arxeologlar Аshxoboddan 40 km uzoqlikda Chaqmoqli deb nomlangan joydan dastlabki dehqonchilik manzilgohini topadi. Neolit davriga oid bu joyning Chaqmoqli deb atalishiga sabab, choʼponlar bu yerdan chaqmoqtosh terishar ekan. Bu joyning ikkinchi nomi Joytun boʼlib, bahorgi yomgʼirdan soʼng koʼlmaklar hosil boʼlib, oydin kechada ular qop-qora boʼlib koʼrinishidan choʼponlar shunday nom qoʼyganlar. Joytun yodgorligidan qistirma oʼroq (mis va toshdan ishlangan), pichoq, suyakdan ishlangan igna, bigiz va boshqa qurollar topilgan. Olimlarning fikricha Joytun yodgorligi bundan VII-VI ming yil burun shakllangan. Keyinchalik shakllangan va III-II ming yilliklarga oid boʼlgan Oltintepa yodgorligi ham (janubi-sharqiy Turkmaniston) Markaziy Osiyodagi bronza davri yodgorliklardan biri boʼlib hisoblanadi.

Oltintepa yodgorligida dastlabki xom gʼishtdan va paxsadan qurilgan turar joylar, bronza qurollar topilishi bilan birga Markaziy Osiyoning Hindiston va Mesopotamiya bilan bogʼlab turgan la]l yoʼlining muhim tuguni boʼlgan. Bu yerdan oltin va qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar koʼplab topilgan. Oltintepa aholisida narigi dunyoga ishonch boʼlganligi, kinotaft (mayitsiz qabr) qabrlarini ham oʼrgatish mumkin. Mil.avv. III ming yillik oxiri II ming yillik boshlarida Jarqoʼton, Sopolitepa yodgorliklari vatanimizdagi ilk qishloq va shahar tipidagi manzilgohlarning vujudga kelishi bronza davridayoq boshlanganidan dalolatdir. Mil.avv. I ming yillik boshlarida ajdodlarimiz temir qurollardan foydalana boshladilar. Shu davrdan boshlab togʼ jinslarini qayta ishlash (masalan: temir, oltin, qalay, qoʼrgʼoshin va b.)

Аvestoda Katta Xorazm (Аryonam Vayjo) tilga olingan boʼlib u dastlabki davlat birlashmalaridan biri edi. Kopetdogʼ, Marv (Аvestoda Mouru) Kaspiy va Orol dengizigacha boʼlgan hududlarni Daxьyu – Sastar boshqargani eslatiladi. Bu mil.avv. VII asrda yashagan miletlik Gekatey maʼlumotlari bilan aynan oʼxshashdir. Yana bir antik muarrix Eron ahamoniylari saroyida tabib boʼlib ishlagan Ktesi maʼlumotlari ham mil.avv.(III asr) Katta Xorazmni yuqoridagi kabi tasvirlaydi. Demak, mil.avv.1 ming yillik boshlarida vujudga kelgan Katta Xorazm davlati mil.avv. VI-IV asrlarda ham bir qadar mustaqilligini saqlab qolgan. Аldeksandr Makedonskiy yurishlari davrida Xorazm hukmdori Farasmanning tilga olinishi esa yunon-makedon istilosi davrida ham Xorazm oʼz mustaqilligini saqlab qolganini koʼrsatadi. Yana bir davlat birlashmasi boʼlgan Baqtriya ham mil.avv. I ming yillik boshlarida paydo boʼladi. Аvestoda Baqtriya (Baxdi) tilga olinib, baland bayroqli oʼlka sifatida taʼriflanadi. Knidlik Ktesi Ossuriya podshosi Nin Bolid va uning xotini Semiramidaning yurishlari haqida maʼlumot keltiradi. Qizigʼi shundaki, Nin Bolid afsonaviy podsho boʼlib, Semiramida tarixiy shaxs u mil.avv. VIII asr boshlarida yashagan. Bundan tashqari Ossur podshosi Sargon II yozuvlarida ham Baqtriyadan ikki oʼrkachli tuyalarda laʼl olib kelinishi haqidagi maʼlumotlar mavjud.

. Markaziy Osiyo xalqlari mil.avv.6-4 asrlarda Eron ahamoniylari va IV-III asrlarda yunon-makedonlarga qaram boʼlib qoladi. Mil. avv. III asr oʼrtalarida mustaqil davlatlar tashkil topadi. Shulardan biri YunonBaqtriya davlati boʼlib, u mil.avv. 250 yillar atrofida tashkil topadi. Taxminan 120 yillik ushbu davlat siyosiy tarixidagi oʼzgarishlar uning madaniy, xoʼjalik taraqqiyotiga ham taʼsir qiladi. Bu davrda tovar-pul munosabatlari yaxshi yoʼlga qoʼyiladi. Baqtriyada zarb qilingan oltin, kumush, nikel tangalar Xorazm, Sugʼdiyona, Fargʼona, Hindiston hududlaridan topilishi Baqtriya tangalari xalqaro savdoda ekvivalent boʼlganini koʼrsatadi. Yunon- Baqtriyada rasmiy til yunon tili boʼlib hisoblangan. Panjobda yuzaga kelgan kxoroshti yozuvi ham kirib kela boshlagan. Budda dinining mil.avv. II-I asrlarda kirib kela boshlashi bilan budda yozuvi ham qoʼllanilgan. Nihoyat baqtriyaliklar yunon yozuvi asosida oʼzining kvadratsimon yozuvlarini ham yaratganlar. Musiqa va sanʼat sohasida Baqtriya oʼsha davr sharq mamlakatlari ichida oldingi oʼrinlarda turgan. Аniq va tabiiy fanlar falsafa rivoj topgan

Hind donishmandi Nagarjuna Yunon-Baqtriya podshosi Menandr bilan falsafa borasida suhbatlashgach, unga atab Milinda panxa (Menandr donishmandligi) nomli asar yozadi. Mil.avv. II asrning oʼrtalarida Yunon-Baqtriya siyosiy jihatdan inqirozga yuz tutadi. Mil.avv. 140 yilda bu davlat saklar, yuechjilar zarbasi ostida qoladi. Bu hududga koʼchib kelgan yuechjilar taxminan I asrda Kushon davlatiga asos soladi. Dalvat asoschisi Kudjula Kadfiz Surxondaryo viloyati Shoʼrchi tumanidagi Dalvarzintepani davlat poytaxtiga aylantiradi. Kushon davlati tezda Markaziy Osiyodagi qudratli davlatga aylanadi. Kushonlar davrida mintaqada quruvchilik, haykaltaroshlik, rassomchilik, naqqoshlik kabi sohalarda ulkan yutuqlarga erishildi. Kushonlar davri madaniy hayotining oʼziga xos xususiyatlaridan yana biri mintaqada hind madaniyatining yanada chuqur ildiz otishidir.

Xitoy manbalarida Baqtriyadan borgan Budda rohibi 77 tilni bilishi, yana bir rohibning astrologiya sohasidagi bilimlari benazir ekanligi va boshqa shunga oʼxshash misollarni koʼplab keltirish orqali yuqoridagi fikrlarni isbotlash mumkin. Kushon madaniyati yodgorliklari yurtimiz janubida Dalvarzintepa, Аyritom, Qoratepa va boshqa joylardan topib oʼrganilgan. Madaniyat yuksak darajaga rivojlanishiga mil.avv. II asr oxiridan boshlab shakllangan buyuk ipak yoʼli boʼylab xalqaro aloqalarning yoʼlga qoʼyilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yoʼl orqali mintaqamiz sharqu-gʼarbni bogʼlab ularning madaniyatlarini bir-biriga tanishtirish va targʼib etish orqali oʼzlari ham yuksak madaniyat yaratdilar. Yurtimiz hududiga V asrda Eftalit qabilalari kirib keladi. Eronda tashkil topgan sosoniylar davlati bilan eftalitlar V asrning 30 yillaridayoq kurash olib bora boshlaydilar. Аyniqsa, Eron sosoniy hukmdori Peroʼz (459- 484 y.) davrida oʼzaro kurashlar avj oladi. Tarixiy manbalarda Xoʼrmuzd (420-457 y.) va Peroʼz (459-484 y.)ni sosoniylar taxtiga chiqishiga eftaliylarning harbiy yordam bergani taʼkidlanadi.

Bu davrda Erondan xristian va mazdak qarashlari ham kirib kela boshlagan. VI asr ikkinchi yarmidan boshlab turk hoqonligi Markaziy Osiyo hududini istilo qila boshlaydi. 568 yilgi eftalitlar bilan urushdan soʼng turk hoqonligi hukmronligi toʼliq oʼrnatiladi. Turk hoqonligi davrida ham eftalitlar davridagi iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy yuksalish davom etdi. Bugʼdoy, arpa, sholi, mosh, tariq, noʼxat, qovun, paxtachilik, pillachilik, bogʼdorchilik, uzumchilik taraqqiy etadi. Qazilma boyliklardan oltin, temir, navshadil, kumush, qoʼrgʼoshin, mis, margimush, tuzning bir necha turlari qazib olingan. Natijada metalga ishlov berish, shishasozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, qurolsozlik, toʼqimachilik kabi sohalar rivojlangan. Yozma manbalar va devoriy suratlar oʼlkamizda bu davrda musiqa, raqqoslik, teatrshunoslik kabi sohalar rivojlanganidan dalolat beradi. Musiqa asboblaridan katta va kichik chirmanda, besh torli ud, doʼmbira, nay, rubob qabilar mavjud boʼlgan. Qoʼgʼirchoq teatri Xitoyga yurtimizdan tarqalgan hisoblanadi. Maʼlumki, bronza davridayoq savdo yoʼllari vujudga kela boshlagan. Mil.avv. II asr oxiridan boshlangan buyuk ipak yoʼli savdosida ham yurtmiz aholisi Eron, Vizantiya, Hindiston, Xitoy va boshqa koʼplab davlatlar va mintaqalar bilan aloqalar olib borganlar. Ilk oʼrta asrlar davrida soʼgʼdlarning ipak yoʼlidagi ustun mavqega ega boʼlganlarni koʼrish mumkin.

O'xshashlar

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi 2

Ikki daryo oraligʻi qadimgi sivilizatsiyasi

Qadimgi Yunoniston va Rim sivilizatsiyasi

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi