logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Xattotlik

Xattotlik

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2530.0966796875 KB
Ko'chirib olish
Xattotlik arabcha — husnixat yozuvchi, kalligrafiya — yozuv (xat) sanʼati, kitob koʻchirish hamda meʼmoriy inshootlar, badiiy buyumlarning kitobalirini yaratish kasbi. Yozuvning paydo boʻlishi natijasida yuzaga keldi. Ayniqsa, arab yozuvining keng tarqalishi tufayli rivojlanishi jadallashdi. Sharqda, jumladan, Oʻrta Osiyoda kitob bosish vujudga kelguniga qadar qoʻlyozma kitob tayyorlash, ularning nusxalarini koʻpaytirish (matn koʻchirish) bilan xattotlar shugʻullangan. Xattotlok maktablari  Buxoro  Hirot  Xorazim  Farg’ona Samarqand  Toshkent Kitobat san’ati • Eng qadimgi kitoblardan " Avesto " qoʻlyozmalari; sugʻd tilida yaratilgan " Vessantaraka jataka " asari (uning varaqlari turli mamlakatlar — Rossiya, Fransiya, Angliyada saqlanadi); sopol yuzasidagi bitiklar, charm oʻramlari, metall buyumlardagi yozuvlar, qogʻoz varaq taxlamalari (taxtachalar orasiga olib tizimchalar bilan bogʻlangan turi) va boshqalar. Temuriy shahzoda Boysungʻur Mirzo (1397— 1433) Hirotda tashkil qilgan kutubxonada musavvir, naqqosh va boshqa ustalar bilan bir qatorda 40 dan ortiq xattotlar qoʻlyozma kitoblar tayyorlash, yaroqsiz holga kelganlarini taʼmirlash bilan mashgʻul boʻlgan. Xattotlik Markaziy Osiyoda Temuriylar, Shayboniylar va soʻnggi sulolalar (ashtarxoniylar, mangʻitlar) davrida yuksak darajada taraqqiy etgan. Amir Temur davrida Mavlono Shamsuddin Munshiy, sangtarosh va xattot Oltun juda mashxur boʻlgan. Alisher Navoiyning shaxsiy kutubxonasida 11 ta yirik sanʼatkorlar (Sultonali Mashhadiy, Abduljamil Kotib, Darvesh Muhammad Toqiy va b.)samarali ijod kilgan. Kitobsozlik tehnikasi • 1.Qog’ozrez(qog’oz tayyorlovchi) • 2.Xattot(ko’chiruvchi) • 3.Muzahhib(oltin suvi yurituvchi) • 4.Lavvoh(sarlavha va jadvallarni ziynatlovchi) • 5.Rassom(qo’lyozmaga miniatyura ishlovchi) • 6.Sahhof(muqovasoz) • LAVH • SIYOHDON(DOVOD) Moʻzahhib suyultirilgan oltin va boshqa turli ranglar yordamida qoʻlyozmani ziynatlagan va " shams", "lavha", "sarlavha", "zarvaraq" "xotima" naqshlar bilan bezagan. Almoida surasi “Ey iymon keltirgan odamlar! sharob ichmoq, qimor o’ynamoq ,sanam yo’nmoq va zalam(odam shaklini yasash)shaytonning murdor ishlaridandir.Ulardan uzoqlashingki,najot topasizlar. Bilasizlarmi,shayton sharob ichmak va qimor o’ynamoq bilan sizning orangizda adovat va dushmanlik solmoq va sizni Ollohning zikri va namozidan uzoqlashtirmoq istaydi.” Alisher Navoiy va kitobat san'ati taraqqiyoti • «Majolisun nafois» tazkirasi tadqiqotchisi olima Suyima Ganiyevaning aniqlashicha bu asarda to`rt yuz ellik to`qqiz shoir, adib va tarixchi, olim Alisher Navoiy va kitobat san'ati taraqqiyoti va davlat arboblari xaqida ma'lumotlar keltirilgan tadqiqotchilarning kuzatishlariga qaraganda ijodkorlarning elliktasi Kitobat san'atiga daxldor ekanligini ko`rsatadi. • Shu bilan birga "Sab'ai sayyor"dagi etti xikoyaga ishlangan miniatyuralar asosida etti maqom har birining pardalarini aniqlab olish imkoninini mavjud ko`rinadi. Shundayki, adabiy manbaga ko`ra etti xikoyaning har biri muayyan rang bilan muqim bog`langan xolda bayon etiladi. Nizomiy Ganjaviyning "Xaft paykar" va Xisrav Dehlaviyning "Hash bihisht" dostonlariga ishlangan miniatyuralar hikoyalarda ko`zda tutilgan ana shu rang talablariga deyarli mos keladi. • Biroq Alisher Navoiyning "Sab'ai sayyor" dostoniga ishlangan miniatyuralarda o`zgacha vaziyatni ko`ramiz. Masalan, birinchi xikoya qora qasrda, unda hozir bo`lgan Bahrom va hind go`zali qora liboslarda, qadahdagi maylar ham, xullas barcha borliq qora rangda bo`lishi kerak edi. Biroq buning o`rniga "Bahrom qora qasrda" mo`'jaz tasvirida etti xil rangning o`zaro go`zal uyg`unlik kashf etganini ko`ramiz. Bu hol ayniqsa musiqachilar tasvirida yaqqol namoyon bo`ladi va turli o`zgarishlar bilan keyingi xikoyalarga ishlangan tasvirlarda ham zuhur etadi. Faraz qilishimizcha, adabiy manbadan bu alfozda "chekinishdan" maqsad xikoyalar zamirida mavjud botiniy musiqani, aniqroq aytganda, maqom pardalari va navolarini ranglar vositasida imkon qadar ifoda ettirish istagidan kelib chiqqan. Bu kabi murakkab ijodiy vazifani musavvirlar bevosita hazrat Navoiy ko`rsatmasi asosida amalga oshirgan bo`lsalar ham ajab emas. Shu asnoda miniatyura tasvirlarida ramziy mavjud maqom pardalarini aniqlashga urinib ko`ramiz. Rohaviy - Navo - Busalik - Rost - Iroq – Ushshoq -Zirofkand hikoyalar tartibi sayyora nomi hafta kuni rang tusi Birinchi hikoya Ikkinchi hikoya Uchinchi hikoya To`rtinchi hikoya Beshinchi hikoya Oltinchi hikoya Ettinchi hikoya Kayvon (Saturn) Quyosh Oy Mirrix (Mars) Atorud (Merkuriy) Mushtariy (Yupiter) Zuhra (Venera) shanba yakshanba dushanba seshanba chorshanba payshanba juma qora sariq yashil qizil moviy sandal oq    Birinchi xikoyaga ishlangan miniatyura " Bahrom qora qasrda " deb nomlanadi. Unda uch xolatni, uch darajani (quyi, o`rta va yuqori) anglatuvchi jixatlarini ajratib olish mumkin. Eng oldingi (quyi) saxnada tasvirlangan etti (kanizak va sozandalar) siymosi go`yo Rohaviy maqomining shartli timsollari sifatida ham xozir bo`ladi. Bunday yondoshuvimizga Alisher Navoiy dostonida qo`llangan ishorat tili ma'lum asos beradi. Etti siymoda zuhur etgan ranglarning jami ettita bo`lib, bunda qora rang ustuvor ahamiyat kasb etadi. Bu hol re-pardasi (qora rang) asosiy tayanch ekanligiga dalolat etadi. qolgan ranglarning tasvirda tutgan o`rniga qarab uning musiqadagi parda ahamiyatini ham anglash mumkindek tuyuladi.  Ikkinchi xikoya . " Bahrom oltin qasrda ". Shox sariq libos kiygan rumlik go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida musiqachilar ansambli. Bu o`rinda sariq rang bilan bog`liq "lya" pardasi ustuvor bo`lib, u Iroq maqomiga dastlabki tayanch asos sifatida xizmat qiladi. "Lya" tovushi xozirgi kunda ham Iroq nomi bilan ma'lum maqomlarning tayanch pardasi xisoblanadi.       Uchinchi xikoya . " Bahrom yashil qasrda ". Shox shaxrisabzlik go`zal bilan may ichish arafasida. Oldingi sahnada ayollar dastasi. Bu o`rinda qo`llangan ranglar uyg`unligi navo maqomi pardalarini in'ikos etadi. Asosiy tayanch tovush "mi" pardasiga to`g`ri kelgan.    To`rtinchi xikoya. " Bahrom gulgun qasrda " shox shafaq kiyimli go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida turli rangdagi musiqachilar tasviri. Ularning o`zaro uyg`unligi "si"dan boshlab tuzilgan ushshoq maqomi pardalarini zuxur etadi.    Beshinchi xikoya . " Bahrom moviy qasrda ". U nilufar libosli go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida musiqachilar dastasi. qo`llangan ranglar asosida "fa" tayanch pardasidan boshlab tuzilgan Busalik maqomi pardalarini aniqlash mumkin.       Oltinchi xikoya . " Bahrom sandal tusli qasrda ". Shox sandal tusli libos kiygan go`zal bilan may ichish arafasida. Quyida xonanda va kanizaklar tasviri. Jami ranglar nisbati "do" pardasidan tuzilgan Zirofkand pardalarini in'ikos etadi.  Ettinchi xikoya . " Bahrom oq qasrda ". Shox oq libosli go`zal bilan may ichish arafasida. Quyi sahnada musiqachilar dastasi va kanizaklar. Timsollar sifatida kelgan ranglar asosida sol pardasidan tuzilgan Rost maqomi pardalari aniqlab olish mumkin Kufiy-dastlabki arab yozuvi (islomdan oldingi) Suls-uchdan bir.Bu yozuv ko’proq ta’limda ishlatilgan. Rayhoniy-sahifalar bezagi va duo kitoblari uchun ishlatilgan. Nasx-”bekor qilish”. Hadislarda ishlatilgan. Taliq-”ilingan”.Hujjatlarda foydalanilgan Abjad hisobi Kamoliddin Behzod (1455—Hirot— 1536) buyuk miniatyurachi musavvir, Sharq uygʻonish davri yetuk sanʼatkori. Hirot miniatyura maktabi asoschisi; muzahhiblar yetakchisi, ustozi. "Ikkinchi Moniy" degan faxriy unvonga sazovor boʻlgan. Tarixchilardan Mirzo Muhammad Haydar, Doʻst Muhammad va Qozi Ahmadning maʼlumotlariga koʻra, Behzodni Sulton Husaynning kitobdori Mirak Naqqosh oʻz tarbiyasiga olgan. Behzod musavvirlikni Pir Sayd Axmad Tabriziydan oʻrgangan, oʻz ijodida musavvir Xalil Mirzo Shohruxiy badiiy uslubini davom ettirib, uni rivojlantirgan va kamolga yetkazgan. • Behzod musavvir sifatida tanilgach, Sulton Husayn saroyiga xizmatga chaqirilgan. 1487 y. Sulton Husayn farmoni bilan Behzod saltanat kutubxonasiga rahbar etib tayinlangan. Keyinchalik bu joy oʻz davrining badiiy akademyyasiga aylanadi. Uni mutaxassislar "Nigorxonayi Behyud" yoki "Behzod akademiyasi" deb ataganlar (qadimgi Hirot minniatyura moktabi). • Oʻzbekiston Prezidenta Islom Karimovning farmoni ( 1997 y. 23 yanvar)ga binoan Kamoliddin Behzod nomidagi Davlat mukofoti taʼsis etildi; Milliy rassomlik va dizayn institutita Behzod nomi berildi. OʻzR Vazirlar Mahkamasining qarori (1997 yil 23 dekabr)ga binoan, Toshkent, Samarqand sh.larida va xorijiy mamlakatlarda YUNESKO homiyligida Behzod tavalludining 545 yilligi keng nishonlandi (2000 y. noyabr), uning va izdoshlarining ijodini oʻrganish, merosiga oid ashyolarni toʻplashga hamda Toshkent shahrida Behzod nomidagi memorial bogʻ barpo etishga kirishildi. 2000 yil 23 noyabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat muzeyida Behzodga bagʻishlab Buyuk Britaniya, Turkiya, Hindiston, Ozarbayjon, Tojikiston va Oʻzbekiston sanʼatshunos olimlari ishtirokida xalqaro ilmiy konferensiya oʻtkazildi. Yubiley munosabati bilan Behzod hayoti va ijodiga bagʻishlangan bir qancha tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan, "Kamoliddin Behzod" hujjatli filmi yaratildi (2 qismli, 2000). Muhammad SHayboniyxon qalami tekkan surat Sultonali Mashhadiyning dastxati Qo’lyozma lar ISLOM XATTOTLIK NAMUNASI. OTNING TASHQI KO’RINISHIDA 12 MING IMOMNING NOMIDAN SURATLANGAN TO’PLAMI. • Ahmad Donish(1827-1897) • “ Agar meni uyda yo’qotishsa,tarixchilar oldidan topar edilar” • (Habibulla Solih 1998 yilda Istanbulda oʻtkazilgan Xalqaro xattotlar bellashuvida "Devoniy" xat uslubi boʻyicha kuchli oʻnlikdan oʻrin oldi. • 1999 y.da Xattotlikda yangi tarz naqshin bezak yozuvining alifbosini kashf kilib bu sohada yangilik) yaratgani uchun Lohurdagi Xalqaro xattotlar bellashuvida "Parvin raqam" ("Sharq yulduzi") unvoniga sazovor boʻldi. • Saʼdiyning "Boʻston" asari qoʻlyozmasi (1478, Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) rasmlari; Attorning "Mantiq uttayr" asari qoʻlyozmasiga (1483, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyida) 1487 y. chizilgan rasmlar; Navoiyning "Hamsa" qoʻlyozmasiga (1485, Oksforddagi Bodli kutubxonasi va Manchesterdagi Jon Reylands kutubxonasida) ishlangan 13 rasmning "Paygʻambar oʻz sahobalari bilan", "Xoja Abdulloh Ansoriy darvishlar bilan suhbatda", "Moniy Baxromga Diloromning rasmini koʻrsatmoqda" va b. miniatyuralar B.ga nisbat beriladi. Saʼdiyning "Boʻston" asarining Misr nusxasi (1488, Qohiradagi Milliy kutubxonada) rasmlari (qoʻlyozmani xattot Sultonali Mashhadiy koʻchirgan, naqshlarni Yoriy Muzahqib yaratgan) —12 rasmdan 6 tasida B. imzosi bor: "Sulton Husayn saroyida ziyofat" (qoʻsh rasm), "Doro va otboqarlar", "Masjiddagi bahs", "Olimlar suhbati", "Zulayhoning Yusufga iltijosi" nomli rasmlar B. tomonidan yaratilgan; Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" asari qoʻlyozmasining (1467, AQSH, Baltimordagi Jon Xopkins untida) xattot Sherali koʻchirgan nusxasidagi 12 miniatyuraning 8 tasi (15-a. 90-y. • lari) Behzod asaridir. • . Rasmlarda rasmiy qabul, jang lavhalari, qalʼa qamali bilan bir qatorda Samarqanddagi Bibixonim mayejidi qurilishini tasvirlovchi qoʻshaloq rasm ham mavjud; Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" asarining xattot Sulton Muhammed Hyp koʻchirgan nusxasiga (1528, Hirot, Tehrondagi Saltanat kutubxonasida) B. rasmlar chizgan; Nizomiyning "Hamsa" asari nusxasiga (1442, Londondagi Britaniya muzeyida) 1493—1535 y.lar davomida ishlangan 19 miniatyuradan 3 tasi mavjud • "Layli va Majnun qabilalari jangi", "Suvoriylar jangi" va "Bahrom Goʻrning ajdar bilan olishuvi". Bularda "Savarraxu alabd Behzod" degan yozuv bor. Nizomiyning "Hamsa" asari nusxasidagi (1494, Londondagi Britaniya muzeyida) 22 rasmdan 7 tasida B. nomi qayd etilgan; Amir Xusrav Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostoni qoʻlyozmasiga (1495t SanktPeterburgdagi SaltikovShchedrin nomidagi xalq kutubxonasida) B. "Layli va Majnun maktabda", "Doʻstlari va otasi Majnunga nasihat qilmoqsalar" nomli rasmlarni chizgan; Amir Xusrav Dehlaviyning "Layli va Majnun" dostonining Sulton Muhammad Hiraviy koʻchirgan qoʻlyozmasi (SanktPeterburg)da B.ga nisbat berilgan "Madrasadagi bahs", "Layli va Majnun maktabda", "Layli va Majnun sahroda", "Majnun Laylining iti bilan" va "Majnunning elchisi Layli huzurida" nomli miniatyuralar bor; Saʼdiyning "Guliston" asari qoʻlyozmasining (1486, Garvarddagi Fogg sanʼat muzeyida, sobiq Rotshild majmuasidan) xattot Sultonali Mashhadiy koʻchirgan nusxasiga B. 2 rasm ishlagan; Amir Xusrav Dexlaviyning "Hamsa" asari qoʻlyozmasidagi (1495, Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) 13 rasmning 4 tasida B. asarlariga xos xususiyatlar mavjud; "Sulton Husayn bogʻda" qoʻshaloq rasm (1485—90, Tehrondagi Guliston muzeyi, muraqqada); "Chol va yigit" rasmi (NyuYorkdagi Kevorkyan majmuasida); "Tuyalar olishuvi" rasmi (Tehrondagi Guliston muzeyida); Sulton Husayn portreti (Shvesiyadagi F. Martin majmuasida); Muhammad Shayboniyxon portreti (Timken Burnet majmuasida); Abdurahmon Jomiy portreti (Erondagi Rizo kutubxonasida); "Sulton Husayn va Alisher Navoiy" qoʻshaloqrasm (SanktPeterburgda). Bulardan tashqari, B. asarlari jahrn kuXavarnaq qasrining qurilishi (Nizomiyning "Hamsa" asariga Behzod ishlagan miniatyura). The end

O'xshashlar

O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi
Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari
Qoʻqon xonligi 2
Arab mamlakatlari tarixi
Amir Haydar faoliyati. Mamlakatdagi ichki urishlar. Amirlikning Xorazm xonligi bilan munosabatilari