Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari - Tarix - Slaydlar

Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5223.5546875 KB

Ko'chirib olish

Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari Reja: 1. Shayboniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot 2. Qabrtosh bitiklari. 3. Memoriy inshootlardagi bitiklar.

Shayboniylar davlati xozirgi Oʻzbekiston, Tojikiston, janubiy Qozogʻiston, shimoliy Afgʻoniston va janubiy-sharqiy Turkmaniston hududlarida mavjud boʻlgan davlat. Mamlakat aholisi haqida ishonchli maʼlumotlar yoʻq. Taxminlarga koʻra, mamlakatda oʻrtacha bir necha million kishi yashagan. Tadqiqotlarga koʻra, XVI asr boshlarida Movarounnahrga koʻchib kelgan koʻchmanchi oʻzbeklarining soni 300 mingdan 500 ming kishigacha boʻlgan. Milliy tarkib juda aralash edi. Shaharlarda asosan forsiyzabon aholi istiqomat qilgan. Aksariyat dehqonlar (dehqonlar) ham turkiyzabon va forsiyzabon edi. Ularning bir qismi o‘zini o‘zbek, tojik, turkman, qozoq, fors, arab deb atagan.

Shayboniylar davlati gullagan davrida

Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniyxon (1451-1510 yillar)

Shayboniylar ham Movarounnahr aholisining aksariyati kabi islomning sunniy mazhabiga amal qilganlar. Davlatda turli tariqatlar, xususan, yassaviya va naqshbandiya tariqati bilan bir qatorda so‘fiylik tarafdorlari ham ko‘p bo‘lgan. Shayboniylar oʻzlarini „haqiqiy islom himoyachisi“ deb hisoblar va 1501-yilda qoʻshni Safaviylar davlatida hukmron boʻlgan shialik diniga dushman edilar. Diniy qarama-qarshiliklar tufayli Shayboniylar va Safaviylar davlatlari deyarli har doim bir-biri bilan adovat va raqobatda boʻlgan. 1510—1570-yillarda bu davlatlar va sulolalar oʻrtasida bir necha oʻnlab toʻqnashuv va janglar boʻlib oʻtgan. Safaviylar Shayboniylar hukmronligiga chek qoʻyib, Movarounnahrda shia islomini oʻrnatishga harakat qilgan boʻlsalar, Shayboniylar esa, aksincha, Xurosonda sunniylikni saqlab qolishga harakat qilib, oʻzlarini himoya qilganlar. Shayboniylar davrida diniy hayot

Mamlakatning turli markazlarida ip- gazlamalar (bo‘z, olacha, zandanachi, chit), ipak-gazlamalar (oltin va kumush bezakli yo‘l-yo‘l parchalar, atlaslar, baxmallar, kimxob, tafta va zarbof), yarim ipak gazlamalar va boshqalar ishlab chiqarilgan. Bu matolarga xorijda ham talab katta edi. Bo‘yoqchilik, kiyim-bosh (to‘n, ko‘ylak, ro‘mol, poyabzal va boshqalar), kulolchilik (turli- tuman idishlar, tandirlar, g‘isht va qurilishda ishlatiladigan koshinli g‘ishtlar va h.k.), yog‘ochga ishlov berish, kemasozlik, teriga ishlov berish, metallar – temir, mis, birinj, cho‘yan, kumush, oltin kabilardan turli-tuman uyro‘zg‘or buyumlari, mehnat qurollari, binolar qurilishida ishlatiladigan turli temir moslamalar va buyumlar, zebi- ziynat asboblari, harbiy qurol- aslahalar ishlab chiqarish ham rivojlangan edi.

 Shayboniylar uchun (Movarounnahrdagi boshqa ozbek sulolalari uchun bolganidek) bu goyalar qabilaviy separatizm kuchli ananalari mavjud bolgan sharoitda birlashtiruvchi omil sifatida ancha maqbul bolib koringan. Har holda, Shayboniyxon Movarounnahrni batamom egallab olganidan song «Imom az-zamon, xalifat ar-Rahmon» («Zamonaning imomi va Rahmdil [Allohning] ning xalifasi») unvonini qabul qildi va V.V. Bartold tabiri bilan aytganda, «davlatni diniy qonun-shariat ruhida boshqarishga» urinishini oshkora etdi («Istoriya kulturnoy jizni», s. 269). Shayboniyxon va uning Movarounnahrdagi izdoshlarining qabrlaridagi bitik (epitafiya) lar aynan shu va shu qabildagi unvonlar bilan boshlanadi. Ayni vaqtdagi, epitafiyalarda albatta «..merosxorlik asosida xoqon bolgan..» iborasi qollanilib, u marhumlarning Chingizxon avlodiga tegishliligi anglatgan. Mana shunday ibora va unvonlarning qoshilib uygunlashuvida, aftidan, oliy hokimiyatning qonuniyligi masalasida yuqorida eslatilgan ikki oziga xos goyaning jipslashib ketganini korish mumkin.

Shayboniylar daxmasiga dafn etilgan bazi shaxs ismlarining qisqacha royxati va ularning vafot etgan sanalarini qayd qilgan; bu tadqiqotchi daxmani dastlabki joylashgan yeridan kochirish ishlarida ishtirok etgan. Shayboniylar qabrtoshlarining boshqa biror nashri hozirgacha malum emas. Ilmiy adabiyotda shu sulola bazi vakillarining dafn etilgan joylari tavsifinigina uchratish mumkin.

Movarounnahr Shayboniylar davri madaniyatining barcha sohalari ichida epigrafik yodgorliklar eng kam organilgan. Bu birinchi navbatda qabrtoshlardagi bitiklarga tegishlidir. Shu davrgacha mazkur sulola tarixini organishda qabrtoshlardagi epigrafika kopincha chetlab otildi. 1897 yili rus sharqshunosi N.I. Veselovskiy Shayboniyxon qabridagi epitafiya tarjimasini (fotosuratsiz) nashr ettirdi Oradan ikki yil otgach, P.N. Axmerovning Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasidagi yozuvlar haqidagi maqolasi paydo boldi. Unga Suyunch Xojaxon va uning avlodlari qabrtoshlaridagi bitiklardan lavhalar kiritilgandi. P.N. Axmerov tomonidan matnni oqish va tarjima qilishda kop noaniqliklar va xatolarga yol qoyilgan edi. Asl matnlarda oqilishi qiyin bolgan katta bolaklar izohlanmasdan tushirib qoldirilgan, bu esa, oz navbatida, bazi tadqiqotchilarni adashtirgan

Muhammad Shayboniy qabrtoshi. Sankt- Peterburg. Ermitaj

Daxmaning har bir tomoni uzunligi 10—11 metrlar boʻlib, ustida 36 qabrtosh mavjud boʻlgan. Dastlab Mehr Sulton xonim koʻrsatmasi bilan Shayboniyxon madrasasi hovlisining oʻrtasida joylashgan qabrlar alohida oilaviy daxma — baland marmar sufa koʻrinishiga keltirilgan. Bibixonim masjidiga olib boriladigan yoʻl ochilganda daxma 70— 80 metrlar janubi sharqqa koʻchirilgan. Uning egallab turgan maydoni ancha qisqargan. 1960—1962- yillarda shaharni qayta taʼmirlashda daxma ikkinchi marta — Registon maydoniga koʻchirilgan.

Bahouddin Naqshband majmuasidagi Daxmai shohon — Shohlar daxmasi (Podshohlar xilxonasi)Daxmai shohon tadqiq etilishi natijasida unda XVI asrga va Abdullaxon IIga tegishli "Abdullaxon daxmasi" aniqlangan

Shayboniylarning kopchilik qabrtoshlaridagi yozuvlar xati (suls, nasx yoki shu uslublar birikmasi) xattotlik sanatining oziga xos va yorqin namunalari bol'a oladi. Shuni aniq aytish mumkinki, Shayboniylarning aksariyat qabrtoshlari avvalgi Temuriylar davridagi nafis xusnixat va sangtaroshlik sanatining eng yaxshi ananalarini davom ettirgan Samarqand ustalari tomonidan ishlangan. Shunday qilib, qabrtoshlardagi bitiklar yagona xattotlik maktabi va sangtaroshlik ustaxonasining bir asrdan ortiq vaqt mobaynidagi rivojlanishini kuzatish imkonini beradi. Masalan, XVI asr birinchi yarmida ishlangan bir guruh qabrtosh (uchdan yettigacha) yozuvlarini solishtirilsa, ular bir xattot tomonidan bajarilganligini aniqlangan.

Matnlar so'z uslubi va mazmuni ham (besh-olti oziga xos epitafiyalarni hisobga olmaganda) avvalgi Temuriylar davri ananalariga monand. Aksariyat holatlarda matnlar tili arabcha bolib, shu janrda keng qollaniladigan vasf, uslubiy ibora, Quroni Karim oyatlari, hadislarni oz ichiga oladi. Qabrtoshlarning yuza va yon tomonlarida mazkur epigrafika janri uchun ananaviy bolib qolgan al-asmo al-husno (Allohning ismi sifatlari), ba'zida - Quroni Karim oyatlari (ayniqsa, Oyat al-Kursiy) uchraydi. Keyingi davr qabrtoshlarida fors tilidagi marsiyalar paydo bola boshlaydi.

MODARIXON MADRASASI BU MADRASA DEVORI 16-ASR BUXORO ME'MORLIGIGA XOS BO'LIB, DEVORNING IKKI CHEKKASI PISHIQ G'ISHT BILAN, O'RTASI ESA SINIQ G'ISHTLAR BILAN TO'LDIRILGAN. MADRASA BINOSI 1997- 1998-YILLARDA QAYTA TA'MIRLANGAN. BUNDAN 455 YIL MUQADDAM, YA'NI 1566-YILDA BUNYOD ETILGAN. U ABDULLAXON TOMONIDAN, ONASI SHARAFIGA 1567-YILDA QURIB BITKAZILGAN.MODARIXON MADRASASI BUXORODAGI ABDULLAXON MADRASASI QARSHISIDA JOYLASHGAN. IKKALASI QO'SHMADRASAMAJMUASINI TASHKIL QILADI. ABDULLAXON MADRASASI SHARQ AN’ANALARINI O’ZIDA MUJASSAMLASHTIRGAN, GUBAZLI USLUBDA, BEZAKLAR QO’LLANILGAN HOLDA QURILGAN. MODARIXON MADRASASI BILAN BIRGALIKDAGI KO’RINISHI “QO’SH” USLUB NAMUNASI HISOBLANADI.

M A D R A S A D A R V O Z A S I X O T A M K O R I U S L U B I N I N G N O Y O B N A M U N A S I – G I R R I X S H A K L L I M A Y D A Y O G ’ O C H P A R C H A L A R I D A N T E R I L G A N . M E ’ M O R I Y O B I D A N I N G O ’ Z I G A X O S T O M O N L A R I D A N B I R I S H U N D A K I , T U Z I L I S H I O D A T D A G I M A D R A S A L A R D A N A N C H A F A R Q Q I L A D I . M A D R A S A O ’ Z R O ’ P A R A S I D A G I M O D A R I X O N M A D R A S A S I G A Q A R A B B I R O Z E G I L G A N H O L A T D A Q U R I L G A N . M O D A R I X O N M A D R A S A S I A B D U L L A X O N N I N G O N A S I G A A T A B Q U R I L G A N L I G I N I H I S O B G A O L S A K , O ’ Z I G A X O S O N A G A B O ’ L G A N H U R M A T R A M Z I D I R . A B D U L L A X O N D A V R I M E ’ M O R C H I L I G I N I N G Y E T U K N A M U N A S I B O ’ L G A N B U M A D R A S A B U X O R O M E ’ M O R C H I L I G I N I N G X V I A S R D A E R I S H G A N B A R C H A I J O D I Y Y U T U Q L A R N I N A M O Y I S H E T A D I . M O D A R I X O N M A D R A S A S I O ' Z V A Q T I D A I L M U M A ' R I F A T M A S K A N I S I F A T I D A T A N I L G A N .M o d a r i x o n m a d r a s a s i

Qoʻsh madrasa ansambli Me’moriy obida Sharq an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan, gubazli uslubda, bezaklar qo‘llanilgan holda qurilgan. Modarixon madrasasi bilan birgalikdagi ko‘rinishi “qo‘sh” uslub namunasi hisoblanadi. Madrasa darvozasi xotamkori uslubining noyob namunasi – girrix shaklli mayda yog‘och parchalaridan terilgan. Me’moriy obidaning o‘ziga xos tomonlaridan biri shundaki, tuzilishi odatdagi madrasalardan ancha farq qiladi. Madrasa o‘z ro‘parasidagi Modarixon madrasasiga qarab biroz egilgan holatda qurilgan. Modarixon madrasasi Abdullaxonning onasiga atab qurilganligini hisobga olsak, o‘ziga xos onaga hurmat ramzidir. Abdullaxon davri me’morchiligining yetuk namunasi bo‘lgan bu madrasa Buxoro me’morchiligining XVI asrda erishgan barcha ijodiy yutuqlarni namoyish etadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1.Modarixon madrasasi tarixi va me’morchiligi haqida. (ilmlar.uz) 2.Qo’sh madrasa ansambli. (meros.uz) 3.Muhammad Ali Baljuvoniy, Tarixi Nofeiy asari. (kitobxon.com) 4.Abu Bakr Muhammad Narshaxiy, Buxoro tarixi asari. (qomus.info) [1] Abu Bakr Muhammad Narshaxiy, Buxoro tarixi asari. [2] Muhammad Ali Baljuvoniy, Tarixi Nofeiy asari

O'xshashlar

O’rta Osiyoning qadimgi bitiklari va epigrafik yodgorliklari

Toshkent vohasi so’nggi paleolit davri yodgorliklari

Shayboniylar 2

Buxoro yodgorliklari

Shayboniylar davlat boshqaruvi