O’rta Osiyoning qadimgi bitiklari va epigrafik yodgorliklari - Tarix - Slaydlar

O’rta Osiyoning qadimgi bitiklari va epigrafik yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

17.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5328.0029296875 KB

Ko'chirib olish

O’rta Osiyoning qadimgi bitiklari va epigrafik yodgorliklari Reja: 1. Qadimgi Xorazm yozuvi 2. Qadimgi Baqtriya yozuvi 3. Qadimgi soʻgʻd va turkiy yozuvlar

 Kishilik o‘tmishini yozuvsiz ko‘z oldimizga kelti rish qiyin. Minglab yillar kesimida o‘zlaridan deyar li biror iz qoldirmagan uzoq ota-bobolarimiz bun dan besh ming yil oldin yozuvni yaratib, kelajak uchun o‘zlari to‘g‘risida biron narsa qoldira boshladilar. Boshlang‘ichi Misr, Mesopotamiya, Xitoy bo‘lgan yozuv madaniyati miloddan oldin - uning so‘nggi bir mingy illigining o‘rtalarida O‘rta Osiyoda keng yoyila boshla di. O‘sha chog‘larda – VI–IV asrlarga kelib oromiy yozuvi negizidagi eski eron va yunon yozuvlarini qo‘llana bo shlagan ota-bobolarimiz ushbu yozuvlarga tayanib, o‘zla rining ilk yozuvlarini yaratishga kirishdilar. Sug‘diy, xorazmiy, baqtriy kabi yozuvlar ularning ilk o‘rnakla ri edi. Ular orasida ayniqsa sug‘diy yozuv o‘zining keng hududlarda tarqalganligi va o‘zidan boy meros qoldir ganligi bilan o‘tmishda ayricha o‘rin egalladi.

Qadimgi Xorazm yozuvi (ot) — Oʻrta Osiyo xalqlarining eng qadimgi yozuvlaridan biri. Xorazmdagi Katta Oyboʻyir qalʼa shahar xarobasidan topilgan xum sirtiga yozilgan yozuv hozirgi paytda ushbu hududda topilgan yozuvlarning eng qadimgisi deb hisoblanmoqda. Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, bu yozuv miloddan avvalgi V–IV asrlarga tegishlidir. Miloddan avvalgi IV–III asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm yozuvi Qoʻyqirilgan qalʼadan topilgan sopol idishning sirtida saqlangan. Bu manba “aspabarak” — otliq, chavandoz maʼnosida tarjima qilingan. Xorazm yozuvi:

Olimlarning hisoblashicha, miloddan avvalgi III asrda oromiy alifbosi negizida mustaqil Xorazm yozuvi kashf etiladi va bu yozuv uzoq yillar mobaynida muomalada boʻladi. Xorazm tili qadimgi forsiy tilning Sharqiy Eron lahjasiga yaqin boʻlgan. Eramizning VI–VII asrlaridan boshlab bu til va yozuv asta-sekin isteʼmoldan chiqib, VIII–IX asrlarga kelganda umuman tushunarsiz oʻlik tilga aylangan. Qadimgi Xorazm tilidagi ba’zi bir soʻzlar hozirgi Xorazm shevasida saqlanib qolgan. Xorazm yozuvi yodgorliklari milodiy I–VIII asrlar oraligʻida zarb etilgan Xorazm shohlari tangalari, Tuproqqalʼadan topilgan Xorazmshohlarning arxivi, Toʻqqalʼa yodgorligidan topilgan ossuariylar sirti, Mizdahkon yodgorliklari majmuasidagi Govurqalʼadan topib oʻrganilgan.

Xorazm podshosi Artav tangasi, I asr

Xorazm qalʼalari, miloddan avvalgi V asrdan milodiy VI asrgacha

Avesto eng qadimgi yozma manba ■ Avesto dingina emas, dunyoviy bilimlar, tarixiy voqealar, o’zi tarqalgan o’lkalar, elatlarning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti, madaniy va ma’naviy qarashlari, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari haqidagi manbalardandir. Unda bayon etilgan asosiy g’oya diniy e’tiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomli payg’ambar nomi bilan bog’langan.

Devoriy rasmlar, Xorazm, Tuproq qalʼa, milodiy II-III asrlarQoʻyqirilganqala

Baqtriya yozuvi — miloddan avvalgi IV asr oxirigacha qadimgi Baqtriya hududida oromiy yozuvi ishlatib kelingan. Keyin Baqtriyada mahkama tili va yozuvi yunoncha boʻlgan. Miloddan avvalgi I–II asrlar chegarasida oromiy va qadimgi yunon alifbosiga asoslanib, Baqtriya yozuvi yaratiladi. Bizgacha yuzdan ortiq baqtriya yozuvi namuna va soʻzlari yetib kelgan. Baqtriya yozuvi topilmalari asosan miloddan avvalgi I asr va milodiy I asrlarga taalluqlidir. Baqtriya tili va yozuvi uncha yaxshi oʻrganilmagan.

Surx Kotal yozuvi (SK4) eron tili boʻlgan baqtriya tilida yozilgan birinchi muhim hujjatdir. U yunon yozuvidan foydalanadi. U Kushon hukmdori Huvishka davrida, milodiy 2-asrda yozilgan. Kobul muzeyi

Sugʻd alifbosi – milodiy I—IX asrlarda mavjud boʻlgan, oromiy yozuvi asosida shakllangan harf- tovush yozuvi; u bir manba – oromiy yozuvidan tarqalganligiga koʻra suryoniy yozuviga yaqin turadi, lekin ular parallel holda mustaqil shakllanib, rivojlanganlar. Zarafshon daryosining vodiy va yuqori oqim qismlarida joylashgan Sugʻd (Sugʻdiyona) viloyatida qoʻllangan. Sugʻdiy yozuv miloddan avvalgi III—II asrlarda shakllangan boʻlib, Markaziy Osiyo madaniyati tarixida muhim rol oʻynadi. Bu yozuv ijtimoiy va madaniy hayotning hamma sohalarida keng qoʻllangan.

Sugʻd yozuvlari namunalari Markaziy Osiyo mintaqasidan, jumladan, Afrosiyob, Panjikent, Mugʻ togʻi, Yerqoʻrgʻon, Sharqiy Turkiston, Turkmaniston, Pokiston, Moʻgʻuliston, Janubiy Qozogʻiston va boshqa joylardan topilgan. Bu esa, sugʻd yozuvining mintaqalar boʻylab keng tarqalganligining isbotidir. Mutaxassislarning fikriga koʻra, sugʻd yozuvi dastlab mil.avv. III—II asrlarda paydo boʻlgan. Sugʻd yozuvlari dastlab Zarafshon vohasidan topilgan kumush tangalarda uchragan. Bu tangalar mil.av. II—I asrlarga taalluqli edi. Tangalarda sugʻd yozuvlari keng tarqalgan davr mil.av. I asrdan to milodiy IV asrlargacha toʻgʻri keladi, deyish mumkin. II—VIII asrlarga taalluqli bullalar ham topilgan boʻlib, ularda ham sugʻd yozuvlari bitilgan. Bullalarning biri Kalkutta muzeyida, ikkinchisi Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Soʻgʻd yozuvi

Sugʻd yozuvlari mashqlari Turkmanistonda Gaur-Qaladan topilgan. 1974-yilda Qarshi yaqinida Yerqoʻrgʻondan sugʻd yozuvli bulla topilgan. Bulla loydan konussimon muhr koʻrinishida yasalgan. Unda „oʻlmas“ soʻzi oʻqiladi. 1979-yilda Pokistonda Hind daryosi yuqori qismida Shatial degan joyda qoya yozuvlarini topishgan. Yozuvlarning katta qismini sugʻd yozuvlari tashkil qilgan. Yozuvlar xronologiyasi V-VII asrlar bilan belgilangan

Tol novdasi ustida yozilgan hujjat. 1976 yilda Afrasiyob qadimga shaharchasida topilgan. Chag’anion elchisining kiyimida yozilgan sug'diy yozuvi. Inv. raqam-KP-6251/. Afrasiyob qadimgiy shaharchasi. Devoriy surat. 23 – qazilma manzili, 1- xona, g'arbiy devor, 27-rasm. Topilgan sana 1965 yil. Afrasiyob dtvoriy suratdagi g’arbiy devorga Chag’anion davlatidan kelgan elchilarning birining kiyimida, yozilgan 16 ta qisqa satrdan iborat vertikal yozuv

1906-yilda Steyn boshchiligidagi ingliz ekspeditsiyasi Sharqiy Turkistonning Dunxuan yaqinidan sugʻd yozuvida yozilgan „Eski xatlar“ matnlarini topgan. „Eski xatlar“ toʻplamida 9 ta xat joy olgan boʻlib, ular Sharqiy Turkistondagi savdo faktoriyalarida yashagan sugʻdliklarning Samarqand, Dunxuan va boshqa joylardagi oʻz yaqinlariga va qarindoshlariga yozgan maktublaridir. Matnlar tarixiy- filologik nuqtai nazardan tahlil qilinib, IV asrda yozilgan degan xulosaga kelingan. 1956-yilda mongol arxeologi Dorjsuren Mongoliyaning Bugʻut qishlogʻidagi IV-VIII asrlarga taalluqli qabrlarni kovlayotganda toʻrtburchak toshga sugʻd yozuvi bitilgan yodgorlikni topgan. Tosh yodgorligining balandligi 1,98 sm, eni 70 sm, qalinligi 20 sm boʻlgan. Topilmaning uch tomonida sugʻd tilidagi sugʻd yozuvi, orqa tomonida esa braxma yozuvi yozilgan edi. Bu topilma tarixda Bugut yozuvi nomi bilan maʼlum. Bugut yozuvi epitafiya – qabr toshiga yozilgan matn boʻlib, uni Muxan (Mugʻon yoki Muqon) xoqon (553—572-yillar) akasi Maxan tekin vafoti munosabati bilan yozdirgan.

Kumush kosa 1961 yil yozida quduq qazishpaytida. Samarqand viloyati Chilek qishlog‘ida topilgan. Elchilar zalidan devor rasmidagi xonim tasviridagi so'g'diycha yozuv. Afrasyob qadimgi sahristoni, topilgan sana 1965 yil. Janubiy devor, 5-qism. Shakl-6. 3-qism. Inventar № KP- 6251/3. Afrasiyobning janubiy devori. Birinchi xonim savlatli qora-kulrang otda o'tirgan. Ayol egarda o'tirgan, oyoqlari bir tomonga osilib turadi.

Q O Z O G ʻ I S T O N L I K O L I M A . O M O N J O L O V T U R K L A R D A H A M M I L O D D A N AV VA L G I I M I N G Y I L L I K D A A L I F B O PAY D O B O ʻ L G A N D E G A N F I K R N I I L G A R I S U R A D I . B U F I K R G A K E L I S H I G A 1 9 7 0 -Y I L I O L M A O TA D A N T O P I L G A N M I L O D D A N AV VA L G I V – I V A S R L A R G A O I D Q A B R VA Q A B R I C H I D A G I K U M U S H K O S A C H A D A G I Y O Z U V S A B A B B O ʻ L G A N . B U B I T I K R U N Y O Z U V I N I E S L ATA D I ( N . R A H M O N . T U R K XO Q O N L I G I . T O S H K E N T , A B D U L L A Q O D I R I Y N O M I D A G I X A L Q M E R O S I N A S H R I YO T I , 1 9 9 3 . 3 1 - 3 2 - B E T L A R ) .

T U R K I Y- R U N YO Z U V L A R I G A T E G I S H L I F I K R - M U L O H A Z A L A R « I S S I Q YO Z U V I » D A N O L D I N R O Q , 1 9 5 4 Y I L D A F R A N S U Z A R X E O L O G I A . M A R I K T O M O N I D A N B I R I D I S H PA R C H A S I D A B I T I L G A N YO Z U V A S O S I D A Q I L G A N TA D Q I Q O T I D A N B O S H L A N D I . B U B I T I K I L K B O R « N O M A ’ L U M YO Z U V» N O M I N I O L G A N . 1 9 6 6 Y I L D A G . A . P U G A C H E N KO VA H A M XO L C H AYO N D A N N O M A ’ L U M YO Z U V L AV H A S I N I T O PA D I . B U YO Z U V H A M A N C H A VA Q T G A C H A O ‘ Q I L M AY , N O M A ’ L U M L I G I C H A Q O L D I . 1 9 6 7 Y I L D A F R A N S I YA L I K G E O L O G A . B U T N E R A F G ‘ O N I S T O N H U D U D I D A G I ( Q O B U L D A N 7 0 K I L O M E T R S H I M O L I Y- G ‘ A R B D A ) D A S H T I N AV U R Q OYA S I G A O ‘ Y I B B I T I L G A N K AT TA H A J M D A G I N O M A ’ L U M YO Z U V N A M U N A S I N I T O P G A N . 1 9 6 9 Y I L D A J . F Y U S M A N B U B I T I K N I O ‘ Q I S H G A K I R I S H A D I . U N I N G F I K R I C H A , B U B I T I K M I L O D I Y B I R I N C H I A S R G A T E G I S H L I B O ‘ L I B , U U C H T I L D A , YA ’ N I Y U X A R O S H TA , Y U N O N C H A G R A F I K A A S O S I D A G I B A Q TA R C H A VA N O M A ’ L U M T I L D A YO Z I L G A N E D I .

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ① Karyshkovskiy P.O. Sarmatiya va Tauridaning qadimiy yozuvlarini to'plash uchun materiallar // Qadimgi tarix xabarnomasi . 1966 yil. № 2. ② L.Oranski y I. M., Vvedeniye v iranskuyu filologiyu, M., 1960. ③ Diringer D., Alfavit, Per. s angl., M., 1963. ④ Fridrix I., Istoriya pisma, Per. s nem., M., 1979. ⑤ Is’hoqov M. M., Alimova R. R. Arxivshunoslik / Darslik. Toshkent, 2020. 77-bet. ⑥ Is’hoqov M. M., Alimova R. R. Arxivshunoslik / Darslik. Toshkent, 2020. 77-bet. ⑦ Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. 8-jild: Solnoma— Toʻytepa. T.:"Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti", 2004. 177-bet. Abduvahob Madvaliyev maqolasi.

O'xshashlar

Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari

O’rta Osiyoning o’rganilish tarixi

O’rta Osiyoning temir davri me’morchiligi

O’rta Osiyoning bronza davri me’morchiligi

Epigrafik yodgorliklarni o’rganishda qadimgi yozuvlarning o’rni va ahamiyati