O’rta Osiyoning bronza davri me’morchiligi - Tarix - Slaydlar

O’rta Osiyoning bronza davri me’morchiligi

Yuklangan vaqt:

11.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7240.7587890625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: O’rta Osiyoning bronza davri me’morchiligi Reja : 1. Oʻrta Osiyo bronza davri madaniyati oʻrganilishi 2. Janubiy Turkmaniston bronza davri meʼmorchiligi 3. Baqtriya-Margʼiyona arxeologik madaniyati memorchiligi 4. Zarafshan vohasi bronza davri Sarazm misolida01 14

Oʼrta Osiyo bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati oʼrganilishi tarixi mavjud. Ilmiy adabiyotlarda bronza davri yodgorliklarining tadqiqoti 3 bosqichga boʼlinadi. Bunda XIX asrning oxiri - XX asrning 80- yillarini oʼz ichiga olgan tadqiqotlarning dastlabki yillarida davrga oid yodgorliklar topilgan va lokalizatsiya qilingan. R.Pompelli, G.Shmidt, B.A.Kuftin, V.M.Masson, I.N.Xlopin, V.I.Sarianidi,A.A.Asqarovlarning tadqiqotlari bu davrda amalga oshirilgan.

XX asrning 60- yillaridan e‘tiboran Namozgoh, Sopolli va Dashli, Tazobogʼyob, Zamonbobo, Chust, Vaxsh bronza davri jamoalarining madaniyati tadqiq etilgan.Bu tadqiqotlarda jamoalar moddiy madaniyati, me‘morchiligi,xoʼjaligi, hunarmandchilik asoslari, diniy e‘tiqodlari, qabrlari, antropologiyasi tahlil etilgan. Ayniqsa, Namozgoh, Sopolli va Dashli madaniyatlarining oʼrganilishi katta kashfiyotlarga olib kelgan. V.I.Sarianidi 1976 yildan boshlab bu tadqiqotlar natijalarini umumlashgan nom bilan Baqtriya-Margʼiyona arxeologik kompleksi (BMAK) deb atadi. BMAK arxeologik kompleksi tadqiqotida V.I.Sarianidi, A.Asqarov, T.Sh.Shirinov, N.A.Avanesova, Sh.Shaydullaevlarning izlanishlari muhim ahamiyat kasb etdi. J,E. Togʼaev ―Bronza davri tarixiy rekonstruksiyasi masalalari (Janubiy Oʼzbekiston misolida), A.Sh.Shaydullaev ―Sopolli madaniyati gliptikasi va sfragistikasi haqida asarlar yozildi. Oʻrganilishi

Viktor Sarianidi Ahmadali Asqarov Nona Avanesova

I.N.Xlopin - Sovet va rus arxeologi, tarix fanlari doktori. 1930 yil 7 iyunda Sankt- Peterburgda tug'ilgan 1994 yil 7 dekabrda vafot etgan (64 yoshda), Sankt-Peterburg. Ilmiy maslahatchi: Boris Piotrovskiy

B.A. Kuftinni xronologiyasiga muvofiq Nomozgoh IV, V, VI bosqichlari janubiy Turkmanistonda bronza asri hisoblanadi. Namozgoh IV ilk bronza, Namozgoh V- rivojlangan bronza, Namozgoh VI – soʼnggi bronza bronza davri boʼlib, mil.avv.II minginchi yillikning 2-yarmiga oiddir. Janubiy Turkmaniston bronza davri yodgorliklari gʼarbda Qizil Arvat, sharqda Tajan daryosi va Quyi Murgʼob daryosi boʼylab tadqiq etilgan. Bu yodgorliklar Namozgoh, Anovtepa, Oltintepa, Oqtepa, Hapuztepa, Tekkemtepa, Gonurtepa, Togʼoloqtepa, Keleli kabilar hisoblanadi.

Namozgohtepa qishlogʼining maydoni 70 gektarlar atrofida boʼlib, Kahka temir yoʼli stansiyasidan 7 kilometrlar chamasi gʼarbda joylashgan. Uning balandligi 20 metrlar atrofida boʼlib, bu yodgorlikdagi koʼp xonali uylarning barchasi xom gʼishtlardan qurilgan. Ularni yonlarida xoʼjalik xonalari ham mavjud boʼlgan. Bu qurilish xonalarining hovlilari ham boʼlib, hovlilarga uy-joy xonalarining eshiklaridan kirilgan. Manzilgoh maydonidan metallurgiya va kulolchiikka oid qoldiqlar topilgan. Shuni aytish kerakki kulolchilikda ishlatiladigan tuproq jahonning hamma erida ham borligi deyarli barcha xalqlarda kulolchilikning keng tarqalishiga imkon bergan.

Kulolchilik buyumlari

Otintepa yodgorligi ni arxeologlar Qadimgi Sharq shaharlari xilidagi shahar deb atashadi. Oltintepa madaniyati taraqqiyoti darajasini Mesopatamiyadagi Uruk davridagi shahar madaniyati taraqqiyotiga yaqin deyishadi. Oltintepa yodgorligi mozorlari 2 xil boʼlib, bir xillari bir kishiga moʼljallangan yolgʼiz mozor boʼlsa, ikkinchilari maxsus kamera turidagi kollektiv mozorlardan iborat edi. Ochilgan mozorlarning hammasi turar joylar doirasida, xona sathining taglarida joylashgan. Nomozgoh IV davriga xos xususiyatlardan biri bu davrda, Oltintepa kabi yirik qishloqlari bilan bir qatorda ancha kichik hajmdagi qishloqlari ham mavjud boʼlgan

Nomozgoh IV qatlamida «Zikkurat» - pogʼonali minora koʼrinishidagi ibodatxona qurilishining qoldiqlari topilgan. Arxeologlarimizning aniqlashlaricha bu ibodatxona qurilishi Nomozgoh V davriga kelib qayta quriladi. Uni balandligi 12 metrgacha uzaytirilgan. Ostki qismi esa 55 metrgacha choʼziladi. Bu hashamatli minora koʼrinishidagi ibodatxona fasadi ortida katta uzun yoʼlakli qurilish inshoati boʼlib, bunda bir birlaridan oʼtishga qulay boʼlgan qatorasiga solingan xonalar boʼlgan. Ana shu xonalardan biri sigʼinish joyi boʼlib, unda muqaddas oʼchoq va diniy urfodatlar bilan bogʼliq boʼlgan idishlar topilgan. Ana shu xonaning devori yonidan uncha katta boʼlmagan altar joylashgan. Bu yerdan juda koʼplab bezaklar: kumushdan yasalgan qadama bezaklar, oltin marjonlar, shuningdek qimmatbaho toshlardan yasalgan turli bezaklar, oltindan yasalgan buqa va qoʼyni kallalari kabilar topilgan.

Sopollitepa yodgorligidan 150 dan ortiq 8 ta kvartallarga boʼlingan uy-joy qoldiqlari va 138 ta mozor komplekslari ochilgan. Yodgorlikning qal‘a qismi kvadrat shaklida boʼlib, maydoni 82x82 m, atrofi uch qator mudofaa devorlari bilan oʼrab olingan. Devorlarning qalinligi 2 metrdan ortiq. Devorlar murakkab me‘moriy reja asosida qurilgan. Qadimgi muhandislarning goʻyasiga koʼra, dastlab mudofaa tizimi tuzoq usulida ishlangan boʼlib, aniq oʼlchamdagi dahlizsimon bloklarga boʼlingan. Tashqi bloklar dahliz tipidagi xonalar orqali qal‘a ichidagi uy-joy komplekslari bilan birlashtirilgan. Ichki bloklar mudofaa tizimida qalqon rolini oʼynagan. Tashqaridan qaraganda goʼyo ular qal‘a ichiga olib kiruvchi darvozalarni eslatadi. Ular kvadrat shakldagi qal‘aning har tomonida bittadan joylashgan. Aslida qal‘aga kirish darvozasi bitta, uning janubiy tomonida joylashgan. Qal‘a maydoni toʼliq ochilgach, uning rejasi ma‘lum boʼldi.

Rejaga koʼra, qal‘aning ichki maydoni bir-birlaridan tor koʼchalar bilan ajratilgan 8 ta kvartallardan iborat boʼlgan. Dastlab uy-joy komlekslari qal‘a ichki devoriga yopishtirib qurilib, kuzatilgan uchta qurilish davomida ular qal‘a markaziy maydoni bilan bogʼlangan tor koʼchalar boʼylab kengayib borgan. Qazishmalar jarayonida ma‘lum boʼldiki, mudofaa devorlari, dastlabki uy-joy komplekslari materik (ona yer) ustiga qurilgan, keyingi bosqichga tegishlilari esa, hech bir fundamentsiz, madaniy qatlam ustiga qurilgan. Bu manzara qalinligi 2,5 metrgacha boʼlgan madaniy qatlamlar stratigrafiyasida yaxshi kuzatiladi.

 Jarqoʼton yodgorligi

 Yodgorlikning bizgacha yetib kelgan tarixiy topografiyasiga koʼra, u ikki qismdan iborat: mudofaa devorlari bilan oʼralgan koʼhandiz, unga tutashib ketgan ―shahriston. Ularning janubida, qadimgi ariq izining orqa tomonida, bir necha tabiiy tepaliklarga joylashgan qadimgi nekropol (qabriston) joylashgan. Shahriston maydonida bir necha katta va kichik hajmdagi tepaliklar kuzatiladi.  Uning 3 gektardan kam boʼlmagan koʼhandiz (arki a‘lo) maydonidan shahar sardorining (hokimi) monumental saroy qoldiqlari, metall eritish va metalldan mehnat va harbiy qurollar ishlab chiqarish ustaxonasi, uy- joy komplekslari ochib oʼrganilgan. Uning qalin mudofaa devori, qal‘aga kirish darvozasi ochilgan.  Jarqoʼton yodgorligining shimoliy qismida umumiy maydoni 3 gektarni tashkil etgan Arki a‘lo joylashgan. U somon qoʼshilgan xom gʼishtdan ishlangan qalin mudofaa devori bilan oʼrab olingan. Devorning qalinligi 3 metr, uning mudofaa qudratini oshirish uchun ma‘lum masofada kvadrat shaklda qurilgan burjlar bilan mustahkamlangan.

Qazishmalar natijalariga koʼra, Ark maydonidan turor-joy massivlari, chilangarlik, kulolchilik ustaxonalari, koʼchalar, Ark maydonining janubi- gʼarbiy qismidan shahar hukmdorining qarorgohi uchratildi. Qarorgoh monumental mudofaa devorlari bilan oʼrab olingan. U kvadrat shaklda, razmeri: 42x42 m. Bino tashqi devorining qalinligi 4 m. Devor tashqi tomondan 13 ta kvadrat shaklda qad koʼtargan mudofaa burjlar bilan mustahkamlangan. Binoga kirish darvozasi uning janubiy devorining qoq oʼrtasida, ikkita burj oraligʼida joylashgan. Arki a‘lo ark maydonida ochilgan 3 ta turor-joy massivlari orasida oʼzining mahobatli koʼrinishi bilan boshqalardan tubdan ajralib turadi. Hukmdor qasri ichidagi xonalar juda oddiy, ular tashqi devor osti boʼylab joylashtirilgan. Saroyning oʼrta qismida esa yaqin 20 kvadrat metr joyni egallagan supa borligi aniqlandi. Tarix taqozasiga koʼra, monumental bino hovlisida supaning boʼlishi ushbu saroyni shahar hukmdorining qarorgohi ekanligidan dalolat edi.

Jarqoʼton shahristoni. Jarqoʼtonning shahriston deb atalgan qismi arki a‘lodan janubga tomon choʼzilib ketgan 15 gektar yaqin tepaliklardan iborat. Shulardan 6 tasida katta va kichik hajmdagi qazishmalar oʼtkazilgan. Ayniqsa, №5 va №6 tepalar qazilmalarining natijalari sermahsul boʼlgan. Tepa №5 tub ma‘nodagi turor-joy massivi boʼlib chiqdi. 50 gektar yaqin xonalar va ularning poli ostidan, xonalarga kirish eshiklari ostonasi ostidan, ayrim xonalarning devorlari ostidan qabrlar ochildi. Ochilgan qabrlar Sopolli madaniyatining jarqoʼton bosqichiga tegishli boʼlib, dastlab Jarqoʼton shahrining shimoliy- gʼarbiy qismi oʼzlashtirilganligi aniqlandi. Bu joyda ochilgan uylar 1,5 metr qalinlikdagi platforma ustiga qurilgan boʼlib, ular koʼp xonali hovlilardan iborat boʼlgan. Har bir hovlida oʼchoqlarni joylashishiga qaraganda, kamida ikki uch juft oila yashagan koʼrinadi. Platforma ustiga qurilgan hovlilar dastlab mudofaa devori bilan oʼrab olingan.1F02 071F 02 11 210D 0B15 20 0E0225 0F 0F 12 11 1B 27 1A 21 140513

Jarqoʼton ibodatxonasi toʼrt burchak shaklda (44,5 x 6O m.),tomonlari yorugʼlikka moslashtirilib qurilgan. Chor atrofi xom gʼishtli qalin (4,5m.) mudofaa devorlari bilan oʼrab olingan. Funksiyasiga koʼra, u ikki qismdan, ya‘ni muqaddas sajdagoh va ibodatxona qoshidagi xoʼjalik-xizmat qismidan iborat boʼlgan. Kompleksning muqaddas sajdagoh qismi uning sharqiy tomonini (35 x 35m.) egallagan. U koridorlar, majusiy otashparast mubodlar xonasi, muqaddas kulxona, supali kutish zali, keng va baland tagkursi (Platforma) maydoni va uning ustida 4 kolonnali ayvon ostida bosh otashgoh. Ochiq hovli boʼlib, unda tor tosh yoʼlakcha va yoʼlakcha tomonlari boʼylab quduq va doira shaklida ishlangan altarlar joylashgan.

Sarazmda arxeologik tadqiqot ishlari bilan bevosita shug’ullangan A.Isakovning xabar berishiga qaraganda, bu joyda hayot uzliqsiz 1,5 ming yil (eneolit va bronza davrlarida) davom etgan. Yodgorlikning umumiy maydoni 100 gektarga yaqin. U katta-kichik va har xil balandlikdagi 10 ta tepaliklardan iborat.

Yodgorlikning ancha qismi o’tgan asrlarda aholining hovli-joy qurilishi va uning ustidan o’tkazilgan sug’orish inshootlari tufayli buzilib ketgan. Uning atigi uchdan bir qismigina saqlanib qolgan. 7 yil davom etgan arxeologik qazishmalar davomida 4 ta obyektda keng ko’lamli qazishma ishlari olib borildi va 10 ta punktda qadimgi qishloq hayotining davomiyligini o’rganish uchun shurflar qazildi. Natijada qadimgi qishloq hayotining 4 tarixiy bosqichi aniqlandi, har bir bosqichda yuz bergan tub o’zgarishlar kuzatildi.

Qadimgi Sarazmda o’rganilgan bu hilxona janubiy Sibirning Afanasyeva madaniyati hilxonalari singari doira shaklidagi tosh g’ov (diametri 15 m.) bilan o’rab olingan, uning ichiga 5 ta qabr joylashtirilgan. Tosh g’ovning markaziy qismidagi qabrga uch kishi (erkak, ayol va o’spirin) ko’milgan. Ayolga tegishli qabr ashyoviy dalillarga qaraganda, u o’z jamoasida katta ijtimoiy nufuzga ega bo`lgan.

Qurilish rejasida geometrik simmetriyaga qatiy amal qilingan, ya’ni ularning to’rttasi kvadrat (3x3 m.), a qolgan to’rttasi esa to’g’ri to’rtburchak (3x3,75 m.) shaklida. Ulardan ba’zilarida (3,4 xonalar) devor ichiga o’choqlar joylashtirilgan, bittasining markazida aylana shaklda altar (Mehrob) topilgan. Bu bino otashparastlarning ibodatxonasi bo’lganligiga shubha yo’q.44 05 3F 1A0F 24 12

Xullas, metallning kashf etilishi ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot jarayoni ilk shaharsozlik – urbonik sivilizasiyaning vujudga kelishiga tarixiy shart-sharoit yaratdi. Ammo mehnat qurollari ishlab chiqarish uchun bironza nodir va kamchil metall boʼlib qolaverdi. Shuning uchun ham mehnat qurollarini tayyorlash uchun avvalgidek tosh va yogʼochlardan keng foydalanildi. Bronza faqat temirning kashf qilinishi va xoʼjalikda foydalanishga kirishilishi tufayli turmushdan siqib chiqarilishiga olib kelgan.2D 0D250B 050A 0C 0D0C 14150B 141517 0B 2A02 2A0F 0C

1. Сарианиди В.И. В поисках страны Маргуш. М.: [б. и.], 1993. 2. Аскаров А.А. Сапаллитепа Монография. - Ташкент, "ФАН", 1973 г. 3. Аванесова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в погребальной практике сапаллинской культуры. (по материалам исследования могильника Бустан VI). ИМКУ, вып.30. Самарканд, 1999. 4. Аванесова Н.А Проблеме относительной хронологии и периодизации Сапаллинской культуры. // Ўзбекистон археологияси, № 1, Тошкент, 2010. 5. Аванесова Н.А. Проявление степных традиций в Сапаллинской культуре // «Цивилизации и культуры Центральной Азии в единстве и многообразии». Ташкент, 2010. 6. Аскаров А, Ширинов Т., Ранняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. Самарканд – 1993. 7. N.O‘. Xolmatov O‘rta Osiyo arxelogiyasi: tosh, eneolit va bronza davri. Darslik. Samarqand: 2021 8. Н.А. Аванесова Археология Средней Азии: Энеолит и бронзовый век. Учебник. Самарканд 2020FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

O'xshashlar

O’rta Osiyoning temir davri me’morchiligi

Misrning bronza davri arxeologiyasi

Marg’iyona bronza davri madaniyatlari

O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi

O’rta Osiyoning o’rganilish tarixi