logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi

O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi

Yuklangan vaqt:

11.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1907.9091796875 KB
Ko'chirib olish
LOGO O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi Reja: 1. O'rta Osiyoda IX X asrlardagi me'morchilikdagi o'zgarishlar 2. Bu davrga xos meʼmorchilik madaniyati LOGO O’rta asr jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi va Islom dini mafkurasi madaniy hayotning me’morchilik sohasiga ham kuchli ta’sir qildi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O’zgan va Marv kabi shaharlarda bu davrda ko’plab saroy, masjid, madrasa, minora, maqbara, tim va karvonsaroylar qurildi. Buxoro shahridagi Ismoil Somoniy maqbarasi, Namozgoh masjidi, Minorai Kalon hamda Vobkent va Jarqo’rg’ondagi minoralar va boshqa ko’plab binolar o’sha davr me’morchiligining yuksak namunalaridandir. Bu yodgorliklar me’morchilik sohasining rivoj topganidan dalolat beradi. Bu davrda yo’nilgan tosh, pishiq g’isht va suvga chidamli qurilish qorishmalaridan turli xil suv inshootlari: suv omborlari – bandlar, ko’priklar, sardobalar va korizlar barpo etiladi. Bu davrda yo‘nilgan tosh, pishiq g‘isht va suvga chidamli qurilish qorishmalaridan turli xil suv inshootlari: suv omborlari – bandlar, ko‘priklar, sardobalar va korizlar barpo etiladi. Bunday inshootlarning o‘lchamlari matematika nuqtayi nazaridan g‘oyat puxta ishlangan. Masalan, X asrda Nurota tizmalaridagi Pastog‘ darasi to‘sib barpo etilgan Xonbandi suv omboriga 1,5 mln metr kub suv to‘plangan. To‘g‘on granit toshi va suvga chidamli qurilish qorishmasidan qurilgan. Xonbandi suv omborini qurishda suvning vertikal va gorizontal bosim kuchi hamda bu hududlarda tez-tez sodir bo‘ladigan zilzilalarning silkinish kuchlari ham hisobga olingan X asr suv omborining to‘g‘oni – Xonbandi. Bu, shubhasiz, XVII asr mashhur fransuz fizigi Blez Paskal tomonidan suvning bosim kuchi to‘g‘risida yaratilgan kashfiyotdan qariyb 7 asr muqaddam movarounnahrlik muhandislarga ma’lum ekanidan dalolat beradi. X asrdan boshlab binokorlikda sinchkori imoratlar keng tarqalgan. Yakkasinch va qo‘shsinchli binolarning tagsinchlaridan tortib ustunlari- yu sarrovlari va to‘sinlarigacha yog‘ochlarni biriktirish uslubida qurilib, sinchlarning orasi xom g‘isht yoki guvalalar bilan urib chiqilgan. Bu tuzilishdagi imoratlarni qurish hozirgacha saqlanib keladi. Afrosiyob, Varaxsha, Buxoro va Poykand shahar xarobalaridagi turarjoy qoldiqlaridan ma’lum bo‘lishicha, X–XI asrlarda ham paxsa va xom g‘ishtdan qurilgan imoratlar shahar me’morchiligida asosiy o‘rinni egallagan.  Xonbandi suv ombori Naqqoshlik, o‘ymakorlik va xattotlik IX–XII asr boshlarida me’morchilik bilan birga naqqoshlik va o‘ymakorlik san’ati ham ancha rivoj topadi. Imoratning peshtoqi, eshigi va devorining ayrim qismlari turli mazmundagi bitiklar bilan qoplanar edi.  Bu davrda xattotlik xalq san’atining muhim va keng tarqalgan sohalaridan biri edi. Hali kitob bosish dastgohi kashf etilmagani, qo‘lyozma kitoblarning nusxalari faqat qo‘lda ko‘chirilishi tufayli xattotlik san’ati ancha rivoj topdi. Turli uslubda husnixat bilan bitilgan xattotlik namunalari me’moriy naqshlarda ham hayotiy mazmun va estetik zavq beruvchi bezak sifatida ishlatiladi. XI-XII asrda minora qurilishi ham keng odat tus oldi. Buxor oning belgisi hisoblangan Minorai Kalonning barpo etilish v aqti va Raboti Malik karvonsaroyining qurilish davri Qoraxo niylar davriga to'g'ri keladi. Buxoroda 1127 yilda bunyod etil gan Minorai Kalon jahon me‘morchiligining me‘moriy – mux andislik san‘atining yuksak cho'qqisina chiqqan asrlar hiso blanadi. Minoraga noyob shakl berilgan bo'lib, poypeshi qir rador, tanasi konussimon shaklda, yuqoriga qarab torayib b oradi; muqarnasli qafasa (minora yoki gumbaz tepasidagi k o'shk) bilan tugaydi. Minorai Kalon (Katta minora), Arslonxon minorasi — Buxorodagimeʼmoriy yodgorlik.Poyi Kalonmeʼmoriy ansamblining bir qismi.Eski Buxoroning eng baland inshooti,balandligi 47.5 metr. Oʻz vaqtida Rossiya imperiyasining hujumi natijasida 26 ta bomba borib tekkan lekin qulab tushmagan. Mazkur inshoot meʼmor Usta Baqo loyihasi asosasida qoraxoniyhukmdorArslonxon topshirigʻiga binoan 1127-yilda bunyod etilgan. Hozirgi kunda minoraOʻzbekiston moddiy va madaniy meʼrosining koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan.Minorayi kalonda jami koʻtarilish uchun zinalar soni 105 ta boʻlgan. Balandligi 50 m., devorlarini qalinligi 0,8-0,9 m, poydevor chuqurligi 10 m gacha ketgan. Minora ichidagi 105 pog'onadan iborat bo'lgan aylanma zina – rotonda orqali uning tepasiga chiqiladi. Minraning tepasida ichidagi zinapoyani yoritish uchun 16 ravoqli darchalar o'rnatilgan, ular orqali atrofni kuzatish mumkin. Ushbu noyob inshootdagi shakllarning o'zaro monandligi, mutanosibligi, geometrik qoidalarga to'la rioya qilingan holda chiroyli va har tomonlama puxta ishlangan ushbu minora Buxoro me‘morchilik maktabining noyob asarlaridandir. Qadimiy Buxoro — Samarqand yoʻlining Choʻli Malikdagi yirik chegara va savdo bekatida qurilgan, hozirgi Karmana shaharchasi va Navoiy shahri yaqinida, Karmana tumanida. Bizgacha uning faqat peshtoq qismi (diametri — 12,6 m.) saqlangan. Janubiy minorasi 1950-yilgacha mavjud boʻlgan. Raboti Malik tarixda karvonsaroy vazifasidan tashqari, istehkom, qoʻrgʻon va savdo-sotiq markazi sifatida ham muhim oʻrin tutgan. Karmana va Tavois shaharlari oʻrtasidagi savdo yoʻlida joylashgan.Bugungi kunda Raboti Malik xarobasi davlat muhofazasiga olingan. Buxorolik tarixchi Hofiz Tanish Buxoriy Raboti Malikni qoraxoniylar sulolasidan boʻlgan Shamsulmulk qurdirgani haqida yozadi Binoning asosiy fasadi janubga qaragan. Fasadning markazida ulkan peshtoq mavjud, bu, saqlanib qolganlari orasida oʻrta asr meʼmorchiligiga oid eng qadimiy peshtoq hisoblanadi. Devorlarning ichki qismi 28x28x6,4 sm oʻlchamli xom gʻishtdan, ustki qismi 24x24x4 sm li pishgan gʻishtdan terilgan[9][10]. 1947-yilgacha saqlanib qolgan qismlar asosida xulosa qilinsa, butunicha peshtoq va burchakdagi minoraning tepa qismi toʻliq pishiq gʻishtdan terilgan. Minoraning asosi xom gʻishtdan tiklangan.  Rabot katta keng hovli (22,5x22,5 m) va atrofi oʻralgan 2 qavatli xona-hujralardan iborat boʻlib, ularga sopol quvurlar orqali suv oʻtkazilgan. Markaziy qismi toʻridagi muhtasham saroy oldi bir qatorli ravoqli ayvon (7,5x13 m) 2 qanotiga joylashgan. 20 ta gʻishtin ustun ishlangan. XI-XII asrda masjid qurilishi ham keng rivojlandi va uning o'ziga xos tipi yuzaga keldi. Asosi kvadrat shaklidagi gumbazli bino kompozitsiyalar O'rta Osiyo yerlarida keng tarqaldi va mahalliy sharoitga karab ueiga xos fazilat va ko'rinish kashf etdi. Bu davrda peshtoq-gumbazli maqbaralar qurilishi ham rivojlandi. Peshtoqlari esa badiiy bezatilgan. Maschitlar qurildi, ularda ham yangi uslub va yunalishlar yuzaga keldi. Mag'oki Attori masjidi uncha katta bo'lmagan kvartal ichidagi inshoot hisoblanadi. U bino assimetrik qoidaga binoan tiklangan. Masjidning dastlabki holatidan faqat bosh fasad arxitekturaviy elementlari bilan birga saqlangan. Devorlari kesilgan va kesilmagan o'yilgan va o'yilmagan g'ishtlardan, ularning to'plamidan bezakli qilib ishlangan. Inshootni barpo etishda kesilgan terrakotali plitkalar bilan to'ldirilgan releyfli yechim qo'llanilgan. Arkaning kuchaytirilgan konstruksiyasi moviy sayqal holda ajratib ko'rsatilgan, inshootga yozuvlar ham tushirilgan. Bu topilma pardoz ishlarida ganchkorlik usuli ishlatilgan degan xulosaga olib kelgan. 1196-1211 yillarda qurilgan Vobkentdagi minora nisbatlarining nozik topilganligi va nihoyatda yuqoriga intiluvchan ajoyib konussimon shaklining mustaxkam va mag'rurligi bilan harakterlanadi. Quruvchi Sadr Burhoniddin Abdulaziz nomi minora bezagi ichida yozib koldirgan. Bu davrda marhumlar ruhini abadiylashtirishga qaratilgan maqbaralar qurilishi ham o'ziga xos shakllarni yaratdi. Ko'hna Urganch (Xorazm) dagi Faxriddin Roziy va Tekesh maqbarasi o'ziga xos xususiyatga ega. Garchi u O'rta Osiyoda keng tarqalgan peshtoq-gumbazli kompozitsiya tipiga kirsa ham, lekin u qirrali barabanga o‗rnatilgan chodirsimon gumbazdan tashkil topgan. Turkmanistondagi peshtoq-gumbazli binolar bezatilishida g'ishtning badiiy imkoniyatidan keng foydalanilgan. XI-XII asrlarda hokimiyat tepasiga Qoraxoniylar va Saljuqiylar keldi. Iqtisodiy –madaniy taraqqiyot natijasida shaharlar o'z qiyofasini o'zgartirdi. Yirik–yirik inshootlar qurila boshlandi. Ayniqsa, pishiq g'ishtdan ravoqlar va gumbazlar qurilishi an‘anaga aylandi. Bu davr me‘morchiligining yana bir xususiyati binolarda sirli va rangli koshinlardan foydalanilganligidir. Natijada, maxsus hunarmandchilik sexlari ochilgan. Qurilishda foydalaniladigan turli maxsus kasblar paydo bo‗lgan. Bu davr me‘morchiligi tarixda ―Binokor shoh nomi bilan kirgan bo‗lib, uning taraqqiy etishida Muhammad Sulaymon Tegin o'g'li Arslonxon katta hissa qo'shgan. Umuman olganda IX—XII asrga oid maqbaralar O'rta Osiyo hududida anchagina saqlanib qolgan. Bular jumlasiga Termiz yaqinidagi Sulton Saodat kompleksidagi, O'zgan, Miyona, Seraxs, Mari (Ko'hna Marv) dagi va boshqa maqbaralar kiradi. Shularning ichida ayniqsa Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi diqqatga sazo-vordir. 1175 yilda vafot etgan va Xuroson hokimi bo'lgan saljuqiy Sulton Sanjar o'zi hayotlik vaqtida qurdirgan, deb taxmin qilinuvchi bu bino devorlarining qalinligi 5 metrni tashkil etib, maqbaraning ichki tomonlari 17 metrni tashkil etuvchi kvadratdan iboratdir. Ichki balandligi 35 metrga teng bo-lgan bu imorat nihoyatda mahobatlidir. Kirish eshigi g'arb tomonda joylashgan. To'rtburchak qismining balandligi 15 m. Undan yuqoridagi gumbazga o'tuvchi sakkizburchak qismi tashqi va ichki tarafdan ravoqdor galereyani tashkil etadi. LOGO Ular o'zaro kesishgan toqlar ("linga zarba" usuli) majmuasidan iboratdir, g'isht va ganchdan iborat girih hamda chizma naqshlar bilan ziynatlangan. Gumbaz tashqi ko'rinishi moviy rangda bo‗lganligi haqida o'sha vaqtda yashab o'tgan mualliflarning ma‘lumoti saqlanib qolgan. Sirli koshinning qo'llanila boshlanishi mana shu davr ya‘ni XII asrdan boshlanganligini ko'pgina olimlar qayd etganlar. Yana diqqatga sazovor hol shuki, O'rta asrlarda O'rta Osiyo me‘morchiligida keng ishlatilgan ikki gumbazli. (ichki va ustki) konstruksiya ham dastlab XI—XII asrlarda Xurosonda uchraydi. Misol tariqasida Seraxsdagi Abul Fazl, Miyonadagi Abu Said, Tusdagi al G'azoliy maqbaralarini ko'rsatib o'tish kifoya. Shuningdek, butun dunyoga mashhur Marv (qadimda Xuroson markazi, hozirgi Mari va Bayram Ali shaharlari oralig'idagi xarobalar) yaqinidagi eng katta bir xonali imoratlardan hisoblanadigan Sulton Sanjar maqbarasi ham ikki qavatli gumbaz bilan yopilgan.  Sulton Sanjar maqbarasi - Marv(Turkmanis tondagi meʼmoriy yodgorlik (12-asr 40y.lari). XI-XII asrlarda bunyod etilgan maqbaralar ichida chodirsimon (shatrove) gumbaz bilan yopilganlari alohida ajralib turadi. Bu turdagi gumbazlar Pokiston, Hindiston va shu kabi mamlakatlarda "gumbazi turkistoni" deb nomlanishini e‘tiborga olib biz ham shu iborani qabul qilamiz. Gumbazi turkistoni bilan yopilgan maqba-ralar turkumiga Qadimgi Toroz (hozirgi Jambul) yaqinidagi XI asrda qurilgan Bobaji Xotun va Ko'hna Urganchdagi Faxriddin Roziy hamda Sulton Tekesh maqbaralarini misol keltirish mumkin. Bu binolar ham pishiq g'ishtdan qurilgan bo'lib ichki va sirtqi gumbazlardan iborat bo'lgan.  Foydalanilgan adabiyotlar 1. Maqsud, B. (2021). Buxoro bozorlari. panjakent-2021. treasury of. 2. Beshimov, M. (2020). BERUNIY “QADIMGI XALQLARDAN QOLGAN YODGORLIKLAR” ASARINING AHAMIYATI. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 6(2). 3. Beshimov, M. (2021). ТАРИХ ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРКУМЛАНИШИ. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 6(6). 4. Beshimov, M. (2022). ABDULVAHID MUNZIM-ENLIGHTENED POET, STATE AND PUBLIC FIGURE. International Journal of Philosophical Studies and S ocial Sciences, 2(6), 52-56. 5. Iskandarovich, R. O. (2022). Historical Architectural Complex of the Chor (Pers. Four) Bakr Ensemble. Telematique, 6886-6890. 6. Темиров, Ф., & Умаров, Б. (2021). БУХОРО АМИРЛИКДА ОИЛА, НИКОҲ ВА МЕРОС ҲУҚУҚИНИНГ АМАЛДА ҚЎЛЛАНИШИ. Scientific progress, 2(1), 1201-1207. 7. T. F., & UMIDA, X. (2022). PUBLISHING AND LIBRARY ACTIVITIES OF THE TURKESTAN JADIDS. International Journal of Intellectual Cultural Heritage, 2(1), 26-31. LOGO Thank you E'tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

O‘rta Osiyoning antik davr me’morchiligi (mil. av. IV –mil. IV asrlar)
O’rta Osiyoning temir davri me’morchiligi
O’rta Osiyoning bronza davri me’morchiligi
IX- XII asrlar manbalari
O’rta Osiyoning VII-IX asr tarixiga oid manbalar