IX- XII asrlar manbalari - Tarix - Slaydlar

IX- XII asrlar manbalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

756.3701171875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: IX- XII asrlar manbalari

Reja: 1. Asosiy ijtimoiy- siyosiy voqealar 2. Huququy hujjatlar va yozishmalar 3. Arab tilida yozilgan manbalar 4. Arab tilidagi manbalarning xususiyatlari

Bag`dod halifaligining sobiq hududida tashkil topganlardan biri Samoniylar (819-999) edi. Unga Nuh ibn Asad (819-842) asos soldi. Bu davlat, ayniqsa X asrning birinchi yarmida Ismoil ibn Ahmad davridan (892-907) boshlab kuchaydi. Somoniylar Movorounnahr, Xuroson, Eron xozirgi Afg`onistonning katta qismi, shuningdek, Toshkent, Turkiston va Ispijob, Sayram ustidan o`z hukmronligini o`rnatdi. Bu sulola davrida markaziy davlat boshqaruvi bir muncha takomillashdi Amir davlatni 10 ta muassasasi (devon): devoni vazir (bosh mahkama), devoni mustavfiy (moliya ishlari mahkamasi), devoni sohib shuhrat (amir gvardiyasi ishlari bilan shug`ullanuvchi idora) devoni sohib barit (pochta ishlari mahkamasi), devoni mushrif (o`ziga hos davlat havsizligi ), devon addiya (amirning yer mulkini boshqaruvchi idora ), devoni muhtasib (shariyat ishlari mahkamasi), devoni vaqf (vaqf ishlarini nazorat qiluvchi idora ), devonni quzzod (qozilik mahkamasi ) yordamida boshqargan. Lekin, davlatning boshqarishda turk amallarni roli juda katta bo`ldi.

Faqat Somoniylar lashkarboshisi Abu Ibrohim Ismoil (Muntasir) 1001-yilgacha Qorahoniylar bilan kurashdi, lekin ulardan ustun kela olmadi. Qorahoniylar (X asrning 90 yillarida Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy qismida tashkil topgan feadal davlatga asos solgan sulola ) 996 -999 yillari Nasr ibn Ali (1012 yili vafot etgan ) boshchiligida butun Movaraunnahrni egalladi.

Xorazimni mustaqillikka erishuvi Xorazimshoh Otsiz (1127 -1156 ) nomi bilan bog`liq. U qisqa vaqt ichida Sirdayoning quyi oqimida joylashgan Jand shahrini va Mingqishloqni egalladi. Sulton Sanjar Xorazmni yana bo`ysundirishga harakat qildi, lekin bunga erisha olmadi. X –XII asrlarda O`zbekistonda ilm fan adabiyot rivoj topdi, Buhoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv, Urganch kabi shaharlar kengaydi va rivojlandi.

O`zbekistonning qadimgi va o’rta asrlar tarixini o’rganishda ilmiy tekshirish instutlarining kutubxonalarida,davlat tarixi arxivida, o`lkashunoslik muzeylarida saqlanayotgan rasmiy hujjat va yozishmalarni ahamiyati benihoya kattadir. Lekin ularni topish, o`rganish va o`z o`rnida foydalanish o`ta qiyin bo`lib, tatqiqotchidan chuqur bilim maxsus malaka, qund va sabot-matonat talab qiladi. Huquqiy hujjatlarni ham, jamiyatda katta nufuzga ega bo`lgan shaxslar o`rtasida olib borilgan yozishmalarni ham bir yerdan, aniqrog`i bir yoki ikki asar ichidan, bir muzey, arxiv va fondlar ichidan, qo`lyozma kitob va chop etilgan asarlar qidirib topish mumkun.

Bu davrda mahsus kotib va dabrligi qancha katta e’tibor berilgani Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “to`rt maqoli” asarida bayon etilib, ayrim maktublar namunalari keltirilgan. Musulmonchilik hujjatlari Burhoniddin Marg`inoniyning “Hidoya ” asarida keyincha o`zini rasmiy tafsifini topdi Huquqiy hujjatlar- podshoh va xonlarning farmonlari , yorluiqlari, inoyatnomalar, rahnom,olar vasoqalar, vaqfnomalar va bopshqalar O`zbekistondagi tarix va o`lkashunoslik muzeylarida, mahsus ilmiy tekshirish institutlari va universitetlarni kutubhonalarda, shuningdek, davlat tarix arhivida ham hamda shahsiy majmualarda saqlanadi ammo IX –XII asrga oid hali alohida to`planib o`rganilganicha yo`q.

Ushbu Arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matematik Muxammad Muso al – Xorazmiydir (VIII asr oxiri IX asr birinchi yarmi). Biz uni birinchi o`rta osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. “ Kitob at- tarix” Chunki, al- Xorazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “kitob at tarix ” (“tarix kitobi”) asarini yozgan. Bu kitobni Abu Rayhon Beruniy o`zining “Osor ul - boqiya ” asarida ham eslatadi. Asar halifalik tarixiga oid ma`lumotlardan iborat bo`lgan. Muxammad Muso al – Xorazmiy

Mazkur asrar ham al –Xorazmiy tomonidan yaratilgan bo`lib yunon olimi Ptolameyning jug`rofiyaga oid kitobini arab tiliga tarjima qilgan va uni o`zining yangi ma’lumotlari bilan boyitgan “kitob surat al-ard ” (“Yer tasviri kitobi”) asarida Kaspiy dengizi yoki Xorazm dengizi haqida qimmatli malumotlar bor. Ushbu tarixiy jug`rofiyaga oid asrdagi o`rta osiyoga oid malumotlar katta ilmiy ahamiyatga ega “ Kitob surat al- ard ”

“ Kitob futuh al – buldon” (“mamlakatlarning zabt etilishi”) IX asrda o`tgan yirik geograf va tarihchi olim Blazuriyning asaridir. Blazuriy ikki yirik asar “Kitob futuh al- buldon” va “Kitob al –ansob ash- sharif” (“ Sharofatli kishilarning nasablari haqida kitob” ning muallifidir.) “ Kitob futuh al- buldon ”ning qisqartirilgan taxriri yetib kelgan, holos. Arabcha matni de Guye tarafidan 1866 yili Leydenda chop etilgan. Uning ingilizcha tarjimasi (tarjimonlar Hitti va Murgoten) xam bor. Balazurining ushbu asarining to`liq nushasi Yoqut va Ibn al- Asir asartlari uchun manbalaridan biri bo`lib xizmat qilgan. “ Kitob futux al- buldon ”

“ Devoni lug`at at- turk” (“Turkiy so`zlar lug`ati” ) – 638 sahifadan iborat turkiy –arabiy lug`at- Mahmud Koshg`ariy nomi bilan mashhur bo`lgan XI asr yirik tilshunos olimining noyob asaridir. Olimning to`liq ismi Mahmud ibn al – Husayn ibn Muhammad al – Koshg`ariy bo`lib, Qorahoniylar xizmatida bo`lib turk beklardan birining oilasiga mansub. U 1029 -1038 –yillar orasida taxminan Barsg`onda tug`ilgan, lekin umrining ko`p qismini Bolasog`un, Qoshg`ar, Bog`dod va boshqa shaharlarda o`tkazgan.“ Devonu lug`at at – turk ” “ Devonu lug`at at- turk” asrining usmonli turkcha 1939 -1941- yillarda B.Ataliy, inglizcha 1982 -1984 yillarda bir guruh tarjimonlar tomonidan amalga oshirilib, chop ettirilgan. Mahmud Koshg`ariy

Abulqosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad Zamahshariy Xorazmlik olimning ko`p tillik “ Muqaddimat ul- adab ” asari yuzlab qo`lyozmalarida, jahonning turli kutubxona va fondlarida saqlanmoqda. Olim lug`atni Xorazmshoh Olouddavla Otsiz (1123 -1156)ning buyrug`i bilan 1137- yilda arab tilida tuzgan va turkiy tilga tarjima qilgan. “ Muqaddimat ul- adab ”

Adabiyotlar. 1.Sa`dullayev A. S. Qadimgi o`zbekiston tarixi manbalaridan. –Toshkent, 1996. 2.Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.- Toshkent, 1968. 3.Abdumajid Madraimov Gavhar Fuzailova- Toshkent, 2008.

O'xshashlar

XIII – XIV asrlar manbalari

VI-VIII asrlar manbalari

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi

IX-XII-asrlarda sharq uygʻonish davri

O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi