VI-VIII asrlar manbalari - Tarix - Slaydlar

VI-VIII asrlar manbalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

512.59765625 KB

Ko'chirib olish

VI-VIII asrlar manbalari

Reja: 1. Muhim siyosiy voqealar 2. Qadimgi turk manbalari 3. Xitoy manbalari 4. So`g`d tilidagi manbalar

Muhim siyosiy voqealar V-VI aslarda O’zbekiston tarixi Eftaliylar va Eftalilar davlati tarixi bilan bog’liqdir. Tarixiy manbalar, shuningdek, arxeologik qazishlar bergan ma’lumotlarga qaraganda Eftalilar saklar va massagetlarning avlodlaridir. Eftaliylar juda katta hududda o’z hukumronliklarini o’rnatganlar. Ularning davlatiga Sharqiy Turkistondan Kaspiy bo`ylarigacha bo`lgan yerlar qarar edi. Eftaliylar milodning 457-yilida Chag`aniyon, Toxariston va Badaxshonni bo`ysundirishga muvaffaq bo`ldilar. Eron shohi sosoniy Feruz (459-484) Eftaliylarga qarshi uch bor yurish qildi, lekin uning barcha yurishlari mag`lubiyat bilan tugadi. Buning ustiga Eron Eftaliylarga o`lpon to`lab turishga majbur bo`ldi. Shundan keyin Eftaliylar Marv Qobulni, oradan ko`p vaqt o`tmay, Sharqiy Turkistonni ham bo`ysundirishga muvaffaq bo`ldilar. Eftaliylar Turon, Eronning sharqiy tumanlari, Afg`oniston, Shimoliy Hindiston hamda Sharqiy Turkiston ustidan hukm yurgizdilar.01 02 1516 1D 0D 0605 15 1F 09 0D 15 1C 1D 1508 20 12 12 0D 35

Natijada Turk hoqonligi Amudaryo va Orol dengizigacha cho`zilgan o`lkalar ustidan o`z hukmronligini o`rnatdi. VI asrning uchinchi choragida turklar Shimoliy Xitoyda joylashgan Chjau va Si davlatlarini ham bo`ysundirdilar, 576 yili Bosporni(Kerch) egalladilar, 581 yilim esa Hersonni qamal qildilar. VI asr o`rtalariga borib Turk hoqonligi zaminida ilk katta yer egaligi munosabatlari shakllana boshladi563-567-yillar turk xoqoni Istemi(Dizovul)Eron hukmdorlari bilan ittifoq tuzib,Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga qarashli yerlarni bo`ysundirishga muvaffaq bo`ldi.

Bu davrda soliqlar ko`paydi, mehnatkash halqning ahvoli og`irlashdi. Xitoy imperatorlari bundan ustalik bilan foydalandilar va Sharqiy turk hoqonligi ustidan o`z hukmronligini o`rnatishga muvaffaq bo`ldilar. G`arbiy turk xoqonligining xalqi xoqon Shabolo Xilishi hukmronligi yillari 10 toifaga bo`lingan. G`arbiy turk xoqonligi harbiy siyosiy jihatdan bir muncha qudratli edi. VII asrning o`rtalarida unga Sharqiy Turkistondan to Kaspiy dengizigacha bo`lgan yerlar qarardi. Sharqiy turk hoqonligi Markaziy Osiyoda xoqon Shibi davrida (609-619) Suy imperiyasi bilan ko`p urushdi va o`z mustaqilligini saqlab qoldi. Xoqon Xelu (620-630) davrida ham bu kurash davom etdi. O`sha yillari turklar Xitoyga 67 marta bostirib kirdilar .

Qadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir hamda Mo`g`ilistonda, Oltoy hamda O`zbekistonda topilgan runiy bitiklar alohida qiymatga ega. Bu yozuvlarning yetti guruhi- Lena – Baykalbo`yi bitiklari Yettisuv, Mo`g`uliston, Oltoy, sharqiy tukiston, o`rta osiyo bitiklari ma’lum. Bu bitiklar O`zbekiston xalqlarining arablar istelosi arafasidagi ijtimoiy siyosiy hamda ma’daniy hayotini o`rganishga yordam beradi.

U Yenisey havzasidagi qabrtoshlardan toshga o`yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuv haqidagi ma’lumotlar birinchi marta o`tgan asrning birinchi choragida “Sibirskiy vestnik” jurnalida e’lon qilindi. 1889 – yili fin olimlari Yeniseydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini tuzdilar. Yenisey bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi S.U.Remezov (tahminan 1642-1720-yy) tarafidan XVII asr ohirida Yenisey havzasi (hozirgi Xakas avtanom viloyatiga qaraydi ) topilgan. Undan keyin bu haqda shvetsiyalik harbiy asir F.Stralenberk (Tabbert) ma’lumot beradi.

Kul tegin bitigi Bilga xoqonning (716-734) inisi Kultegin sharafiga yozilgan . Rus arxeolog va etnograf olimi N.M.Yadrinsey tomonidan 1889- yili topilgan. Bilga xoqon bitigi Kultegin bitigi topilgan. Bu obida 735-yili bitilgan. Mo`g`ulistondan topilgan bitiklar orasida To`nyuquq , Kul tegin , Bilga xoqon va Ongin muhum o`rin tutadilar . To`nyuquq bitigi Ulan – Batordan 66 km janubi sharqda , Bain Sokto manzilida joylashgan va ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish xoqonning (681-691) maslahatchisi, sarkarda To`nyuquqqa atalgan va 712-716 yillari yozilgan. 1897-yili rus olimi D.A.Klemens va uning xotini Yelizaveta Klemenslar tarafidan ochilgan.

Ongin bitigi Mo`g`ilistonning Koshu Saydan vodiysidan topilgan va kimga atalganligi aniqmas. Ba’zi fikrlarga qaraganda yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotin sharafiga qo`yilgan (735-y.), boshqa fikrga qaraganda Qopag`on xoqonga (691-716-yy.) yana bir ma’lumotga qaraganda Bilga xoqonning xarbiy boshliqlaridan Alp Eletmish (731-yilda o`lgan) sharafiga qo`yilgan. Obida 1892- yili V.V.Radlov tarafidan va 1957- yili J. Kloson tomonidan nashr qilingan .

Xitoy manbalarida bo`lib o`tgan voqealarning vaqti o`rni bir-biriga qarshi turgan qo`shinlarning umumiy soni aniq ko`rsatiladi . Qadimiy O`zbekistonning uzoq o`tmishdagi ijtimoiy- siyosiy tarixini o`rganishda quyidagi Xitoy manbalari muhim ro`l o`ynaydi .”Shi Sizi ” (“Tarixiy esdaliklar ”) Xitoy tarixshunoslarining otasi hisoblanadigan Sima Syanning 130 bobdan iborat asaridir. Uning “Shi Szi” nomli asarida Xitoyning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi I asr boshlariga qadar o`tgan tarixi bayon etilgan. Asarda O`zbekiston, uning 123-bobida xususan Farg`ona va uning qadimiy xalqi hayoti haqidagi qimmatli ma’lumotlar mavjud.

“ Syan Xan shu” (“Avvalgi Xan sulolasining tarixi”) yirik tarixchi olim Byan Gu (39-92) asaridir. Tarixchi Anlin (Shensi viloyati ) shaxrida G`arbiy Xan sulolasi (milloddan avvalgi 206-milodning 220-y.) xizmatida turgan yirik mansabdor va tarixshunos oilasida tug`ilgan, 47-55-yillari Loyanda oliy ta’lim olgan, 58-82-yillari o`z asarini yozgan.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. O`zbekiston: miliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura 1 jild. –Toshkent: O`zbekiston, 1996. 2. Ahmedov. B. A O`zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent : o`qituvchi, 2001. 3. Sa`dullayev A.S Qadimgi O`zbekiston tarixi manbalaridan Toshkent 1996.

O'xshashlar

XIII – XIV asrlar manbalari

IX- XII asrlar manbalari

VI- VII asrlarda Turon xalqlarining madaniyati

O‘rta Osiyoning IX-X asrlar me’morchiligi

Tarixiy manbalar