Janubiy O’zbekiston paleolit davri yodgorliklari - Tarix - Slaydlar

Janubiy O’zbekiston paleolit davri yodgorliklari

Yuklangan vaqt:

19.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22289.685546875 KB

Ko'chirib olish

Janubiy O’zbekiston paleolit davri yodgorliklari

Reja: 1. Surxondaryo hududidagi paleolit davriga tegishli yodgorliklarni o’rganishning boshlanishi 2. Teshik-tosh g’ori makoni tarixi 3. Teshik-tosh g’ori va unga yondosh hududagi yodgorliklar

O’zbekiston paleolit davrini tizimli o’rganish 1938 yilda A.P. Okladnikov tomonidan Teshik-tosh g’orining ochilib, o’rganilishi bilan boshlangan. Teshik-tosh g’ori o’rganilgunga qadar ham sobiq ittifoqning yetakchi mutaxassislari tomonidan Markaziy Osiyoda, xususan, O’zbekistonda tosh davri yodgorliklari mavjudligi ta’kidlangan edi. Jumladan, 1924 yilda V.A. Gorodsov paleolit davri yodgorliklari Afg’onistonda ham, Markaziy Osiyoda ham bo’lishi mumkin, degan taxmin bilan chiqqan edi. P.P. Yefimenko “Paleolit SSSR” to’plamida nashr etgan qisqacha bayonnomasida 1931 yilda shunday yozgan edi: “Turkistonda hanuzgacha paleolit davriga oid bironta topilma yo’q, garchi, biz Markaziy Osiyoning tog’oldi hududlari haqida yaxshi bilamiz, shu munosabat bilan bu yerda qidiruv ishlarini tizimli yo’lga qo’yishimiz lozim”. Bir vaqtning o’zida O’zbekistonning tosh davriga oid topilmajoylari va alohida topilmalar haqidagi ma’lumotlar to’planib bordi. U 1931-1934 yillarda Sherobod kanali hududidagi qurilishlar maydonida tadqiqotlar yo’lga qo’yildi (Surxondaryo viloyati) va bu ishlarda G.V. Parfenov, D.G. Taranenko, X.A. Abdalayev va boshqalar ishtirok etgan.

Tosh davri izlari g’orlardan, ungurlardan va qoyali harsang ayvonlardan qidirildi, negaki, o’sha davrning tasavvurlari bo’yicha qadimgi odam aynan shu joylarda yashagan degan xulosaga kelingan edi. Tilga olingan tadqiqotchilar tomonidan Katta-Qo’rg’on, Teshik-tosh, Kamar (L. Vyatkin nomidagi ungur) kabi yangi yodgorliklar ochildi, Sherobod daryosining o’ng sohilidagi Gumdugona va Nondugona kabi daralarda tadqiqotlar olib borildi. Ushbu tadqiqotlar natijalari asosida 1938 yilda hududda arxeologik qazish ishlarini o’tkazishga qaror qilindi va ularga rahbar etib N.Ya. Marr nomidagi Moddiy madaniyat instituti tayinlandi.

A.P. Okladnikov

A.P. Okladnikov hamda V.D.Zaporojskayalarga O’zbekiston madaniy yodgorliklarini asrash va o’rganish qo’mitasi (O’zSSR XKS qoshidagi Uzkomtaris ) tomonidan O’zbekistonning janubiy-g’arbiy qismini arxeologik o’rganish bo’yicha M.Ye. Masson boshchiligidagi Termiz arxeologik eksedisiyasi tarkibida ushbu ishlarda ishtirok etish topshirildi. A.P. Okladnikov guruhi tomonidan Eski Termiz hududidan tosh qurollar yig’ib olindi, biroq ushbu topilmalarni nisbiy sanalash imkoni bo’lmadi, negaki, ular juda kam sonli edi. Shuningdek, Katta- Qo’rg’on, Katta-Suvli-Kamar, Dukan-Xona, Temir-O’ldi, Teshik-tosh, Amir-Temir kabi yodgorliklarda qazish ishlari olib borildi.

Bu davrda qazish olib borilgan yodgorliklardan eng mashhuri Teshik-tosh g’oridir. Teshik-tosh g’ori 1938 va 1939 yillarda A.P. Okladnikov tomonidan o’rganilgan. Ikki yillik ishlar davomida "g’orning ichidagi 137 kv m. keladigan madaniy yotqiziqlarning barchasi qazib o’rganilgan”. A.P. Okladnikov bu yerdan sof qatlamlar bilan ajratilgan beshta madaniy qatlam aniqlagan. Teshik-tosh g’orining tosh buyumlari kolleksiyasi 2000 tadan biroz oshadi. Yodgorlikdan neandertal bola qoldiqlari aniqlangan. Birinchi madaniy qatlamning tagidan (yer sathidan 25 sm chuqurlikda) ezilgan bosh chanog’i bo’laklari bir xil sathda yotardi. Teshik-tosh odamining taksonomik holati borasida turlicha fikrlar aytilgan. Topilmani dastlabki aniqlash ishlari 1940 yilda G.F. Debes tomonidan amalga oshirilgan va u morfologik xususiyatlariga asoslangan holda Teshik-tosh bolasini neandertal tipiga oid deb topdi.

Shuningdek, ushbu qoldiqlar 8-9 yoshlardagi o’g’il bolaga tegishliligi ham aniqlangan edi. Ammo qabrdan topilgan bolaning yosh ekanligi V.P. Alekseyevga topilmani Sxul guruhiga kiritish imkonini berdi ( ilk zamonaviy odamlar ). Bu borada oxirgi nuqtani genetik tahlillar qo’ydi va ularga ko’ra topilmalar Homo neandertalensis tipiga kiritildi. Ushbu tadqiqotlar o’ta muhim ahamiyatga egaligi bilan ajralib turadi. Birinchidan, g’orning industriyasi katta ahmiyatga ega, negaki, uzoq vaqt u Markaziy Osiyoning mustye davri madaniyatlarini o’rganishda etalon bo’lib xizmat qilib keldi, ikkinchidan , yodgorlikda homo neandertalensis suyak qoldiqlari topilgan va aynan u o’rta paleolit davri uchun mustye madaniyatlarini ajratishga turtki bo’lgan. Uchinchidan, qabrning atrofi besh-olti juft echki shoxlari bilan o’ralgan bo’lgan va bu yodgorlikda ko’mish marosimlarining hukm surganligi haqida gapirish imkonini bergan.

Teshiktosh odami kalla suyagining hajmi katta (1490 sm3), uning qopqogʻi pitekantrop yoki sinantropnnknga nisbatan balandroq. Biroq hozirgi bolalarnikidan pastrokdir. M. M. Gerasimov kalla suyagi asosida Teshiktosh odamining yuz tuzilishini tiklagan (1949). 1973-yil antropolog V. P. Alekseyev Teshiktosh odamini toʻla oʻrganib, skelet qiz bolaga tegishli boʻlib, u inson evolyutsiyasining neandertal fazasiga mansub ekanligi va Yevropa yoki Old Osiyo guruhiga kirishini bildirgan.

1938-1939 yillarda A.P. Okladnikov Teshik-tosh bilan bir vaqtda Amir-Temir va Katta-Qo’rg’on g’orlarini ham tadqiq qildi. Ular bir- biriga yaqin shu nomli soyda, Teshik-toshdan 1,5 km shimolda va Machaydaryodan 1 km masofoda joylashgan. Har ikkala g’or ham kam sonli arxeologik materiallarni bergan va bu buyumlar mustye davriga oid deb topilgan. A.P. Okladnikov Amir-Temir va Katta- Qo’rg’onning madaniy qoldiqlarini Teshik-toshning madaniy qoldiqlari bilan o’xshash deb topgan. Ushbu yodgorliklar asosida A.P. Okladnikov hududda mustye madaniyatini ajratgan. Keyinchalik, V.A. Ranov Katta-Qo’rg’onni mustye madaniyatiga kiritishni noto’g’ri deb topdi.

Amir-Temir-1 g’ori. G’or Yuqori Machay qishlog’idann 2,5 km g’arbroqda (A=273°), shu nomli soyning yuqorisida joylashgan va mutloq balandligi 1740 m. G’orning kelib chiqishi karstli, tarhi do’g’asimon, uzunligi 70 m, eni 23 m ga yaqin. Og’zi shimoliy-sharqqa qaragan. Yodgorlik I.F. Lamayev tomonidan ochilgan va 1938-1939 yillarda A.P. Okladnikov boshchiligida o’rganilgan, 1939 yilda esa g’orda G.V. Parfenov tadqiqotlar olib borgan. Shu yillardagi g’orning qazib o’rganilgan maydoni 15 m² ni tashkil qilgan. Qazishmalar natijasida g’orda uchta madaniy qatlamlar aniqlangan va ulardan yuqori ikkitasi golosen va pastki bittasi mustye davriga oid deb topilgan (chuqurligi yer sathidan 1 m). Mustye davriga oid Amir-Temur g’orining faunasi Teshik-toshdagiga juda o’xshashdir. Har ikkala yodgorlikdan ham tog’ echkisining suyak qoldiqlari ko’plab uchragan.

Amir-Temir-1 g’ori

2003 yildagi yagona topilmadan tashqari, RFA SB AEI fondida hozirda g’orning quyi gorizontidan olingan materiallar saqlanmoqda va ular A.P. Okladnikovning qazishmalaridan olingan. Ularning soni 47 ta bo’lib, ulardan 25 tasi tosh siniqlari, 7 ta nukleussimon bo’laklar, 1 ta plastina, 7 ta uchirindi va 6 ta tosh qurollardan iborat. Ulardan 2 tasi qayroqtoshdan va 4 tasi galkalarning siniqlaridan ishlangan. Ushbu buyumlarning barchasi kulrang kremniylashgan oxaktoshlardan ishlangan. To’plamda bitta yirik plastinaning medial qismi mavjud, yelkasidagi yo’nilg’i negativlari ikkita va parallel ravishda joylashgan. Qirralari notekis va biroz yemirilgangan.

2002-2003 yillarda bahorgi-kuzgi mavsumlarda olib borilgan izlanishlar natijasida o’rta va so’nggi paleolit davrlariga oid Amir- Temir-1 va Teshik-tosh-2 kabi yangi g’or makonlar ochildi va tadqiq qilindi. Qo’lga kiritilgan natijalar qator ilmiy maqolalarda va dala tadqiqot ishlariga bag’ishlangan yillik ilmiy hisobotlarda to’liq aks ettirilgan. 2002-2003 yillardagi O’zbekiston-Rossiya xalqaro hamkor ekspedisiyasining vazifalariga stasionar qazish ishlari (Teshik-tosh-2 g’orida) hamda hududda qidiruv ishlarini olib borish kiritilgan edi. 2003 yilgacha Machaydarada ikkita yodgorlik haqida ancha to’liq ma’lumotlar berilgan.

Teshik-tosh-2 topilmajoyi Teshik-tosh g’oridan taxminan 100 m lar chamasi pastroqda, Zavtolosh darasi bo’ylab birinchi g’or bilan bitta qayirda, dengiz sathidan – 1875 m mutloq balandlikda joylashgan. U janubiy-sharqdan shimoliy-g’arbga qarab cho’zilgan ungur bo’lib, bo’yi 61,6 m va eni 15 m gacha bo’lgan qoyali yirik ayvon ko’rinishiga ega. Qazishmalar jarayonida g’orning qatlamlaridan 28 ta tosh buyum aniqlandi. Xomashyo sifatida qadimgi odamlar mahalliy oxaktoshning nisbatan kuchliroq kremniylashganlarini tanlab olganlar. Shunday bo’lsa-da, bu xomashyoning sifati past bo’lib, ko’plab ichki yoriqlar va bo’shliklarga hamda begona qo’shimchalarga ega. 2014 yilda O’zR FA Arxeologiya instituti va SamDU Arxeologiya kafedrasining paleolitchilar guruhi Boysuntog’ning Machay darasida joylashgan Teshik-tosh-2 g’orida tadqiqotlar olib bordi. G’orda O’zbekiston-Rossiya xalqaro hamkor ekspedisiyasi tomonidan amalga oshirilgan qazishmaning devorlari tozalab ko’rildi.

Bu borada guruh a’zolari boshqa bir dalilga e’tibor qaratishdi. Har ikkala g’orlar joylashgan Zavtolosh darasi 2001 yildagi tadqiqotlarda 5-m chuqurlikka ega edi. 2014 yildagi kuzatishlarda ushbu chuqurlik 9-10 m ni tashkil etdi va 2017 yildagi kuzatishlarda esa 12-15 m gacha chuqurlikkacha yetganligi aniqlandi. O’tgan 15 yil davomida daraning 10 m ga chuqurlashganligi ko’rinib turardi. Agar bunday ko’rsatgichlarni bir necha o’n minglab yillarga ko’paytiradigan bo’lsak, u holda o’z vaqtida Zavtolosh dara ushbu g’orlardan balandroq bo’lganligi ma’lum bo’ladi Turli chuqurliklarda joylashgan kam sonli topilmalar bu g’orning ibtidoiy odamlar bir necha marotaba tashrif buyurganligini, ammo bu tashriflar juda qisqa muddatli va tasodifiy bo’lganligidan guvohlik beradi.

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Toshkent vohasi so’nggi paleolit davri yodgorliklari

Fargʻona soʻnggi paleolit davri

Shayboniylar davri epigrafik yodgorliklari

O‘zbekistonda paleolit davri arxeologiyasining o‘rganish bosqichlari

Paleolit davri - Oltuvay, Ashel, Muztey va soʻngi paleolit davrining oʻrganilishi va ahamiyati