O‘zbekistonda paleolit davri arxeologiyasining o‘rganish bosqichlari - Tarix - Slaydlar

O‘zbekistonda paleolit davri arxeologiyasining o‘rganish bosqichlari

Yuklangan vaqt:

19.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27417.518554688 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonda paleolit davri arxeologiyasining o‘rganish bosqichlari

Reja: 1. Ilk paleolit davri 2. O’rta paleolit davri 3. Sungi paleolit davri

PaleolitQadimgi tosh davri Ilk paleolit O’rta paleolit Sungi paleolit

Zamonaviy ma’lumotlarga ko’ra, dastlabki mehnat qurollarini yasagan ajdodlarimiz bundan 2,6 mln . yillar muqaddam Afrika qit’asida yashaganlar (Olduvoy davri). Paleolit davrining yuqori chegarasi yer tarixidagi muhim paleogeografik o’zgarishlar — so’nggi muzlik davrining oxiri va muzlik oralig’i (golosen) davrining boshlanishiga to’g’ri keladi. Bu davr bugungi kundan 10 ming yillar bilan ajralib turadi. Paleolit davrini bosqichlarga ajratish evolyusionist Gabriyel de Mortilye (1821 — 1898) tomonidan tosh buyumlarning xarakterli formalari va ularni tayyorlash usullariga ko’ra ajratilgan. U joy nomlariga ko’ra va ushbu joylardan yig’ilgan topilmalarga asosan, paleolitni: shell, ashel, muste, solyutre, oreneak madlen kabi bosqichlarga ajratgan . Hozirda paleolit davrini uch bosqichga: ilk, o’rta va so’ngi davrlarga ajratish qabul qilingan. Paleolit — “ barcha boshlamalarning boshlanishi ” davri. Aynan shu davrda san’at, din, oila, ijtimoiy tashkilotlarning ildizlari yashirinib yotadi. Biroq, aksariyat hollarda paleolit davri yodgorliklarida faqatgina ajdodlar tomonidan ishlov berilgan tosh buyumlargina saqlanib qoladi.

Umum maqbul topgan dastlabki arxeologiya davri shell deb ataladi. Bu nom Fransiyaning Shell shaharchasi yaqinida topilgan maskandan olingan. Bu davr taxminan 400 mingdan 100 ming yilcha burun o’tgan. Arxeologiya jihatidan chuqmor shell davriga xos quroldir. Bu ikki tomonlama kertib yasalgan chaqmoqtosh quroldir. Toshni kertib ishlash texnikasi eolit davrida tabiiy tosh bo’laklarini palapartish ishlashga nisbatan xiyla ilgari qarab bosilgan qadamdir. Bu texnika shundan iboratki, tosh ikki tomonidan simmetrik va muntazam berilgan zarblar vositasida palaxsalar ko’chirilgan, natijada muayyan shakldagi qurol hosil bo’lgan. Qo’l cho’qmorlari odatda chaqmoktoshdan yasalgan, chaqmoqtosh keyinchalik ham tosh qurollar uchun doimo eng ma’qul material bo’lgan. Chaqmoqtosh bo’lmagan hollardagina boshqa xil toshlar, birinchi navbatda, kvarsit, yashma, rogovik, xalsedon, obsidian kabilar ishlatilgan. Chaqmoqtoshning bunchalik keng qo’llanilganining sababi ma’lum. Bu toshga baravar keladigan boshqa xili yo’q. Unda eng muhim to’rtta xususiyat mujassamdir: I) qattiqlik, 2) o’tkir qirralar berishlik, 3) yupqa parrakchalarga qulay bo’lishlik, 4) tabiatda keng tarqalishlik.

Bu bosqich Fransiyadagi Mustye g’or makoni nomi bilan atalgan. Bu bosqich bir necha o’n ming yil davom etgan va bundan taxminan 40 ming yil burun tugagan. Chaqmoqtoshdan qurollar yasashning yangi texnikasi yorma texnika deb ataladi. Qurollar yasash uchun ishlatiladigan chaqmoqtoshning bosh tomoni ustalik bilan urib uchirilib tekis maydoncha hosil qilingan. Bu – zarb maydon deb ataladi. Bas, shunday maydon hosil bo’lgandan keyin uning chetlaridan avvalgi texnika vositasi bilan hosil qilish mumkin bo’lmagan yupqa tosh parrakchalar uchirib olishga imkon tug’ilgan. Tosh parrakchalar birin-ketin uchirib olinaverilib nihoyat tosh bo’lagidan boshqa uchirib bo’lmaydigan va tashqarisi tarashlangan uzaq qolgan. Bu o’zak nukleus deb, urib uchirish uchun ishlatiladigan yaxlit tosh esa ushatgich deb ataladi. Mustye davri uchun gardishsimon nukleuslar va uchburchakli tosh parrakchalar xarakterli bo’lgan. Bu uchburchakli yalpoq tosh parrakchalar har holda ancha yupqa bo’lib, yog’och yo’nish, teri oshlash, qurol va kiyim tayyorlashga yaraydigan qurol xizmatini o’tagan.

Uzoq vaqt davom etgan mustye davrida asosan ikki xil qurol: nayzasimon tosh qurol va tosh qirg’ich ishlatilgan. Bu qurollarning ikkalasi ham mustye davriga xos uch burchakli tosh parrakchalardan yasalgan. Nayzasimon tosh qurolning o’tkir tig’ uchburchakning uchi, tosh qirg’ichning yoysimon tig’i esa uchburchakning asosida bo’lgan negizidir. Mustye texnikasi o’chirib olingan tosh parrakchaning asl shaklini o’zgartirarlik darajasiga yetmagan, unga salgina ishlov bera olgan, xolos. Qurollar kalta va yalpoq bo’lgan.

O‘rta paleolit davri makonlari orasida Teshiktosh g‘or-makoni nafaqat O‘rta Osiyoda, balki, dunyoga mashhur yodgorliklardan biridir. G‘or-makon Boysun tog‘ining janubiy yonbag‘rida dengiz sathidan 1500 m. balandlikda joylashgan. G‘or- makonda qalinligi 1,5 m. dan iborat beshta madaniy qatlam aniqlangan. Makondan 2859 dona chaqmoqtoshli ohaktosh va qisman yashmasimon chaqmoqtoshdan yasalgan tosh qurollari topilgan. Teshiktosh g‘oridan topilgan hayvon suyaklarining ko‘proq qismi tog‘ kiyik-echkisi qisman bug‘i, ot, ayiq, giyena, leopard, quyon, kemiruvchilar va qushlarga tegishli. Teshiktoshliklar ko‘proq kiyik, keyingi o‘rinda boshqa hayvonlarni ov qilgan. Termachilik yordamchi xo‘jalik turini tashkil etib, mavsumiy xususiyatiga ega bo‘lgan . G‘or-makonining yuqori madaniy qatlamidan ibtidoiy odam bosh chanoq suyaklari topilgan. Suyaklar maxsus chuqurga dafn qilinib, atrofiga tog‘ echkisining bir juft shohi terib qo‘yilgan. Antropolog olim M.M.Gerasimov mayda bo‘laklarga bo‘linib ketgan suyaklarni qayta tiklab, o‘rta paleolit davrining ilk bosqichida yashagan 8-9 yoshdagi neandertal bolasiga tegishli ekanligini aniqlagan.

Zarafshon vohasida o‘rta paleolit davriga oid Omonqo‘ton g‘or-makoni, Go‘rdara, Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Olmabuloq va Xo‘jamazgil kabi ochiq joy makonlari o‘rganilgan. Ulardan topib o‘rganilgan moddiy ashyolar o‘rta paleolit davri tarixi to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar beradi. Omonqo‘ton g‘or-makoni o‘rta paleolit davrining noyob yodgorligi hisoblanadi. G‘or- makon Samarqand shahridan 45 km . janubda, Zarafshon tog‘ tizmasi yonbag‘ridagi Omonqo‘ton qishlog‘i yaqinida joylashgan. Omonqo‘ton g‘ori hududi tog‘ o‘rmonzor florasi va faunasiga xos yovvoyi hayvonlar, mevali daraxtlar va ozuqabop o‘simliklarga boy bo‘lgan. Yodgorlikdan chaqmoqtosh, kvars, diorit toshidan yasalgan qurollar va hayvon suyaklari topilgan. Tosh qurollari sanchqi, chopqi, kesish maqsadida ishlatilgan yupqa qurollar va nukleuslardan iborat. Suyak topilmalari arxar, ayiq, ibtidoiy buqa, tog‘ echkisi va mayda kemiruvchilarga tegishli. Arxar va qo‘ng‘ir ayiqlarning suyagi ko‘pchilikni tashkil etadi. Ayiq kabi yirtqich hayvonni o‘ljaga tushirish uchun ovchilar guruhidan uyushqoqlik va mahorat talab etilgan. G‘or-makon ibtidoiy sayyor ovchilarning ov mavsumida boshpana vazifasini o‘tagan.

Takalisoy g‘ori-makoni Omonqo‘ton g‘origa yaqin yerda joylashgan o‘rta paleolit davrining so‘nggi bosqichiga oid makon. Makondan kam sonli tosh qurollari: nukleus, uchrindi va kesish maqsadida ishlatilgan tosh qurollari topilgan. G‘or-makonda sayyoh ovchilar ov paytida vaqtincha yashagan bo‘lishi mumkin. Zarafshon tog‘ tizmasidagi o‘rta paleolit davriga oid yodgorliklardan biri Go‘rdara makoni hisoblanadi. Makon tog‘ning shimoli-sharqiy qismidagi baland qiyaligida joylashgan. Makondan nukleus, ishlov berilgan yupqa siniqlar va turli ulchamdagi uchrindilar topilgan. Qo‘tirbuloq makoni . Qo‘tirbuloq makoni Samarqand shahridan taxminan 100 km. janubi- g‘arbda, Zirabuloq tog‘i etagidagi buloq yonida joylashgan. Makon beshta madaniy qatlamga ega bo‘lib, undan chopper, chopping, nukleuslar, qirg‘ich, teshgich, nayza uchi va har xil uchrindilar topilgan. Suyaklar ot, buqa (tur), buxoro bug‘isi, qulon va kabi hayvonlarga tegishli. Suyaklarning yarmidan ortig‘i otga tegishli. Termachilik xo‘jalikning yordamchi tarmog‘ini tashkil etgan. Qo‘tirbuloq makonidan 1 km. sharqda, Zirabuloq chashmasi yonida shu nomli makon joylashgan. Makondan 1000 dan ortiq tosh buyumlari topilgan. Ular o‘lchami har xil nukleus, qirg‘ich, nayza uchi, pichoq va randa sifatida ishlatilgan tosh qurollaridan iborat. Tosh qurollari o‘rta paleolit davrining rivojlangan bosqichiga oid usulda yasalgan.

Ilmiy adabiyotlarda yuqori paleolit so‘nggi paleolit tuchunchasi bilan ham ishlatiladi. U 100-12 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. So‘nggi paleolit davrida ajdodlarimiz hayotida bir qator o‘zgarishlar sodirbo‘ld. Asosiysi ajdodlarimiz hayotida urug‘chilik tuzumi boshlandi. Endilikda to‘da to‘da bo‘lib yashamasdan urug‘, qarindoshlik aloqalari ularni birlashtira boshladi. Urug‘da hukmronlik ayollar qo‘lida bo‘lgan, chunki erkaklar doimo ovda bo‘lganlar, ayollar esa doimo uy yumushi bilan band bo‘lganlar. Bunday davr tarixda matriarxat, ya’ni onalar hukmronligi deb ataladi. Ijtimoiy hayotdagi bu o‘zgarish asosan insonning jismoniy va aqliy o‘zgarish i sababli ham sodir bo‘lgan. So‘nggi paleolit davrida hozigi zamon odami qiyofasi o‘xshash kromanon odami yashagan. Kromanon odami suyak qoldiqlari dastlab Fransiyaning Kromanon makonidan topilgani uchun shunday nom olgan.

So`nggi paleolit uzoq davom etgan qadimgi tosh asrining oxirgi bosqichi bo`lib, nisbiy tarzda mil. avv. 40-12 ming yilliklarni o`z ichiga otadi. Bu davr yodgorliklari mustye madaniyati yodgorliklari madaniyatiga nisbatan kamroq o`rganilgan. Hozirgi kunga qadar O`rta Osiyoda bu davrga oid 30 dan ziyod makonlar ochilgan. Samarqand (shaharning o`zida), Xo`jag`or (Farg`ona vodiysi), Shug`nov (Pomir etaklari), Ko`lbuloq (Toshkent viloyati), yodgorliklari shular jumlasidandir. Paleolit davriga xulosa yasab, shuni aytish mumkinki, bu davrda odamning paydo bo`lishi jarayoni (antropogenez) asosan tugadi. Qadimgi odamlar xo`jalik yuritishning eng oddiy yo`llaridan (terib-termachlab) murakkabroq ko`rinishlariga (ovchilik, baliqchilik)ga o`tdilar. Olov kashf etildi. Insoniyat to`da davridan urug`chilik tuzumiga o`tdi. Mehnat qurollari takomillashib, ularning turlari ko`paydi va sifati yaxshilanib bordi.

Olimlar bu davr odamini homo sapiens-aql idrokli odam deb ham ataydilar. Yuqori paleolit davri yodgorliklari O‘zbekiston hududida o‘rta paleolitga nisbatan kam topilgan. Bunga asosiy sabab, ajdodlarimiz turmushtarzida yuz bergan o‘zgarishlardir. Shuningdek, ajdodlarimiz tabiiy sharoitga moslashib, ijtimoiy hayotda bir qator yutuqlarni qo‘lga kirganlar. Havo yumshab, muzliklar erigach, ular g‘orlardan chiqib, vodiy va daryo bo‘ylarida chayla, yerto‘la va yarim yerto‘la qurib yashay boshlaganlar. Yashash joylarining yon tomonlari va ustiga hayvon suyaklarini tergach, hayvon terisi yoki qamish bilan yopganlar .

So‘nggi paleolit davrida qarindosh urug‘chilik va oila munosabatlarining tartibga solinishi natijasida kishilarning jismoniy vaaqliy rivojlanishida o‘zgarishlar yuz berdi. Insonlarning tashqi ko‘rinishida o‘zgarish yuz berishi bilan birga ularning tabiiy – geografik sharoitga moslashishi natijasida irqlar vujudga keldi. Evropoid, mongoloid, negroid. Evropoid irqi fanda kromonon odami nomini olgan. O‘zbekistonning ham Samarqand makonidan kromonon odamning qoldiqlari topilgan.

Yuqori paleolit davrida yuz bergan muhim o‘zgarishlardan yana biri, bu san’atning kelib chiqishidir. San’atning vujudga kelishi o‘sha davr odamlarining diniy qarashlari bilan bog‘liq bo‘lsada, ular qoldirgan haykalchalar va qoya tosh suratlari o‘sha davr ijtimoiy hayoti haqidabizga ko‘p ma’lumot beradi. O‘rta Osiyoning ko‘pchilik joyidan qoyatosh suratlari topilgan. Jumladan; Zarautsoy, Xurtakasoy, Bichikchashma, Sariyoz va boshqalar. Ularda karkidonlar, mamontlar, odam, ot, buqa, it, tulki, jayron, tog‘ echkisi, o‘q yoylarningtasvirlari bor.

Samarqand makoni soʻnggi paleolit davrining noyob yodgorliklaridan biridir. Obyekt 1939-yilda geolog N.G.Xarlamov tomonidan kashf qilingan. Samarqand shahri yaqinidagi qadimgi Siyobcha soyi atrofidan topilgan. Ikkinchi jahon urushi natijasida obyektni oʻrganish ishlari toʻxtab qolgan. 1958-yilga kelib, Vasiliy Shishkin va Yahyo Gʻulomov say-harakatlari natijasida SamDU dotsenti, arxeolog I. D. Lev boshchiligida oʻrganish ishlari boshlangan. Makonda arxeologlar I. D. Lev va I.Joʻraqulov 1969—1972-yillarda qazishma ishlari olib borganlar. 2002-yili Samarqand davlat universitetining arxeologiya kafedrasi ilmiy xodimlari boshchiligida yana qazishma ishlari olib borilgan. Samarqand makoni yodgorligining madaniy qatlamidan 7,5 mingga yaqin tosh qurollar topilgan. Ularning koʻpi chaqmoqtosh, diorit, xalsedon, rogovik, amfibolit kabi tosh jinslaridan tayyorlangan. Makondan turli xildagi qurollar topilgan; qirgʻichlar, sixlar, pichoqchalar, keskichlar, disksimon nukleuslar , uchrindilar, boltalar, ushatgichlar, yupqa paraqalar va boshqalar. Ushbu mehnat qurollarining koʻpchiligi hayvon terisini oshlash uchun ishlatilgan. 2002-yilda Galina Korobkova obyektdan topilgan tosh qurollarning oʻziga xos jihatlarini oʻrgangan. Ulardan, oʻzaklardan ajratib olingan tosh paraqalardan turli qurollar sifatida ishlatilgan. Tosh qurollarga qo’pol kertish usuli yordamida ishlov berilgan. Toshlar va suyaklardan sanchqilar yasalgan. Bu hududda kishilarning baliqchilik sohasi bilan shugʻullanganliklaridan dalolat beradi. Soʻnggi paleolitga oid 3 ta – yuqori, oʻrta va quyi madaniy qatlamlar aniqlangan. Ushbu madaniy qatlamlardan gulxan qoldigʻi, kul, hayvonlarning suyaklari, tabiiy boʻyoq (ohra), oʻsimlik va chayla ustunlari qoldiqlari topilgan. Samarqand yodgorligi makonining maydoni 100 kv m, toʻgʻri toʻrtburchak shaklida barpo etilgan

Angren so‘nggi paleolit davri yodgorligi 2001 yilda ushbu hududda Toshkent majmuasiga oid relefning yuzasida paleolit davriga oid Angren yodgorligi ochildi. Ushbu yodgorlikning industriyasi Ko‘lbuloqning yuqori qatlamlari tosh buyumlaridan farq qilmaydi. Ko‘lbuloqdan 5 km g‘arbroqda joylashgan Angren topilmajoyi industriyasi Ko‘lbuloqnikiga o‘xshashdir. Topilmajoyda aniqlangan 85 ta tosh buyumdan 45 tasi nukleuslardir va ularning barchasi gardishsimon bo‘lib, haddan tashqari ishlov berilgan. To‘plamning yo‘nilg‘ilari orasida plastinalar juda kam sonli, ( 5 ta parallel dorsalli uchirindiga 9 ta markazga intiluvchi radial dorsalli uchirindilar to‘g‘ri keladi); to‘plamda 16 ta mayda hajmli uchirindi va atipik plastinalar mavjud. Ularning ko‘pchiligi atayin sindirilgan va qisman ular nukleusdagi deffektlar sabab oxiriga yetmasdan sinib qolgan.

To‘daxotin makoni 2005 yilning avgustida O‘zbekiston-Rossiya paleolitchilar ekspedisiyasi Paltov daryosining o‘rta oqimida (Chotqol daryosining o‘ng sohili), Obiraxmat g‘ori atroflarida tadqiqot ishlarini olib bordi. Natijada daryo sohilidan 10 km balandroqda, uning o‘ng sohilidagi ikkinchi terassaning subgorizontal maydonidan, daryo sathidan 30 m balandlikda, ikki tomondan daryo va uning chap o‘zani bilan ajralgan, dala yo‘lining qayrilgan joyida yig‘ma arxeologik materiallarga ega ikkita punkt aniqlandi. Jom va Bulung‘ur topilmasi materiallari Jom tumani Samarqand viloyatining eng janubiy chekkasida joylashgan. 2000 yillarda Jomlik o‘lkashunos A. Yorqulov tomonidan topilgan. Bu yerdagi Qayrog‘och, Fermasoy va boshqa joylarda olib borilgan qidiruv ishlari natijasida tosh davrining turli bosqichlariga oid qator tosh buyumlar topilgan. Ushbu tosh buyumlar ishlanish texnikasi va tashqi patinizasiyalariga ko‘ra ikkita davrga: paleolit va neolit davrlariga ajraladi.

Bulung‘ur topilmasi. 2005 yilda O‘zbek-Fransuz ekspedisiyasi tomonidan aniqlangan. Bulung‘ur bilan Payariq kanalining ajralgan joyida joylashgan Kindikli shahar xarobasini o‘rganish vaqtida, shaharchadan 100 m lar g‘arbroqda, yer yuzasidan bir dona tosh pichoq topildi. Jizzax vohasi so‘nggi paleolit davri yodgorliklari Samarqand viloyati qadimgi tosh davri madaniyatlari qo‘shni Jizzax hududlariga ham tarqalganligi haqida gapirish mumkin. 2000 yilda Jizzax viloyati, Forish tumani, Chimqo‘rg‘on qishlog‘i hududidagi qum karerlarida qidiruv ishlarini olib borilishi natijasida, qayroqtosh uchirindidan ishlangan tosh o‘zak topilgan. Ushbu o‘zak ishlanish texnikasi va xomashyosiga ko‘ra Qo‘tirbuloq topilmajoyi materiallariga o‘xshashdir. 2013 yilning bahorida O‘zR FA Arxeologiya instituti va SamDU Arxeologiya kafedrasining paleolitchilar guruhi Jizzax viloyatining Forish tumani hududlarida qidiruv ishlarini olib bordi va bu yerdan bir qator yangi yodgorliklar topib o‘rganildi. Yangiqishloq. Azimbuloq.

E’tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Fargʻona soʻnggi paleolit davri

Janubiy O’zbekiston paleolit davri yodgorliklari

Toshkent vohasi so’nggi paleolit davri yodgorliklari

Paleolit davri - Oltuvay, Ashel, Muztey va soʻngi paleolit davrining oʻrganilishi va ahamiyati

Paleolit davrini oʻrganishda xalqaro hamkorlik