Paleolit davrini oʻrganishda xalqaro hamkorlik - Tarix - Slaydlar

Paleolit davrini oʻrganishda xalqaro hamkorlik

Yuklangan vaqt:

19.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5089.736328125 KB

Ko'chirib olish

B A J A R D I : M A V L O N O V A G Oʻzbekiston paleolit davri arxeologiyasi

R E J A : 1 . I L K P A L E O L I T D AV R I Y O D G O R L I K L A R I 2 . O ʻ R T A P A L E O L I T D A V R I Y O D G O R L I K L A R I 3 . S O ʻ N G G I P A L E O L I T D AV R I Y O D G O R L I K L A R I Mavzu: Paleolit davrini oʻrganishda xalqaro hamkorlik

Ilk paleolitda madaniy muhitning mavjudligi alohida joylar bilangina chegaralansa so’nggi paleolitda esa madaniyat tizim sifatida shakllanadi. So’nggi paleolitning boshlari gominid evolyutsiyasi yakunlanib zamonaviy “aqlli odam” turi paydo paydo bo’ladi. So’nggi paleolitda turli-tuman tosh va boshqaqurollardan foydalaniladi. O’zbekiston hududida so’nggi paleolit davriga oid qoyaga solingan tasvir namunalari uchramasada ushbu davrga tegishli 30dan ortq manzilgohlar o’rganilgan, jumladan Samarqand manzilgohi, Ohangarondagi tosh qurollar, tayyorlangan “ustaxona”, Ko’k buloq va Oqtosh manzilgohlari.

Mavlon Jo‘raqulovYahyo Gʻulomov

Toshkent viloyati hududida Chatqol tog‘ tizmasi yonbag‘rida, Ohangaron daryosining o‘ng qirg‘og‘ida, «Geolog» shaharchasi dan 2 km shimoli- g‘arbda joylashgan. Koʻlbulo q

Ko‘lbuloq makoni Qizilolmasoyning Jarsoy o‘zani sohilidagi Ko‘lbuloq yaqinida (1962) topilgan. M.R. Qosimov (1963–83) keng tadqiqot ishlari olib borgan. 600 kv. metrdan ziyod maydon ochib o‘rganildi va 49 ta madaniy qatlam aniqlandi. Bu qatlamlardan 3 tasi so‘nggi paleolit, 21 tasi o‘rta va 23 tasi ilk paleolit davriga xos deb topildi. Ilk paleolit qatlamlaridan 3000 dan ziyod tosh qurollar, hayvon suyak qoldiqlari topildi.

Ko’lbuloqdan topilgan tosh qurollar

SELUNGUR GʻORI- Farg'ona vodiysi So'x tumanidagi qad. manzilgoh. S. gʻ. Farg'ona sh. Dan soliq. 100 km jan. gʻarbida, Haydarkonning gʻarbiy chekkasida. Bu ulkan gʻorning chuq. 120 m, 34 m va bal. 25 m. Arxeologik qazish ishlari 1980-yillar. dan buyon olib borilyapti. G'orda 20-40 sm qalinlikdagi beshta madaniy qatlam aniqlandi. Ular biron arxeologik qoldiqlarsiz toza qatlamlar (30–100 sm) bilan boʻlingan. Bu qilingan dalolat beradiki, ibtidoiy odamlar ushbu gʻorda 5-marta yashaganlar va vaqtvaqti bilan oʻz maskanlarini uzoq muddatga tark etishgan. Bu yerdan tosh qurollar, hayvon suyaklari qoldiqlari va arxantrop tipidagi odam qoldiqlari (10 ta tish va. yelka suyagining boʻlagi) ning boy kolleksiyasi topildi.

Selung’ur g’ori 1958 yili akademik A.P.Okladnikov tomonidan topib o’rganilgan. Olim u erda arxeologik qazilmalar o’tkazib, topilgan tosh qurollarga qarab, g’or yuqori paleolit davrida, ya’ni bundan 40-30 ming yil burun ibtidoiy odamlar tomonidan o’zlashtirgan degan xulosaga keladi. Ammo 1980 yildan boshlab A.P.Okladnikovning shogirdi, o’zbek arxeologi, O’zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi U.Ismoilov g’orni qayta o’rgana boshladi. U.Ismoilov g’orning bir necha joyida qazilmalar o’tkazib, toshdan ishlangan juda boy mehnat qurollari va hayvon suyaklarini topdi.

Selungʻurdagi suyak qoldiqlari

1994 yilda Qizilolmada O‘zbekiston-Rossiya xalqaro hamkor ekspeditsiyasi tadqiqot ishlarini olib bordi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Ko‘lbuloq va uning atrofini tadqiq qilish ishlari 1994 yilda akad. U.I. Islamov va RFA MMTI professori N.K. Anisyutkinlar boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan amalga oshirilgan edi. 1994 yilda Qizilolmasoyda (Angren daryosining o‘ng oqimi) genetik jihatdan eng qadimgi gorizontlar aniqlangan edi. Uning adirlarida tozalash ishlari amalga oshirildi va natijada, qizil rangli neogen qatlami bilan bog‘liq, ya’ni ilk pleystotsen davriga oid qatlamdan ilk bora ashel davriga oid tosh buyumlar aniqlandi. Ushbu ilk paleolit davri kompleksida 214 ta arxaik ko‘rinishdagi tosh buyum aniqlangan bo‘lib, ular orasida: chopperlar, qirg‘ichlar, tayyak tipidagi tig‘lar, tishsimon va kertikli qurollar ham aniqlangan. Shuningdek, ushbu to‘plamda ilk paleolit uchun xos bo‘lgan qalin tipli qurollarning mavjudligi diqqatga sazovordir. Bu yerda eng yorqin buyumlar yirik va massiv artefakt (75x115x62 mm) hisoblanib, u kremniydan ishlangan. Uning har ikkala yuzasi ham yupqa va keng yo‘nishlar yordamida yo‘nilgan va massiv tig‘ yoki chopqi shaklidagi ikkita ish qirra hosil qilingan. Qurolning ish qirrasi ikki taraflama retushlash yordamida ajratilgan va bu qisman ishlatilish oqibatida hosil bo‘lgan.

Obiraxmat g‘ori tadqiqotlari . Makon Toshkent shahridan 100 km sharqroqda joylashgan bo‘lib, 1962 yilda Ya.G‘. G‘ulomov boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan Tiyonshonning janubiy- g‘arbiy etaklaridagi Burchmullo qishlog‘i yaqinida Chorvoq suv ombori qurilishidagi qidiruv ishlari vaqtida topilgan (Rasm. 9). Obiraxmat g‘ori yirik yumaloq g‘ovak bo‘lib, og‘zi janubga qaragan: eni kirish qismida 20 m, chuqurligi – 9 m, tomining eng baland joyi 11,8 m. G‘orning ichidagi g‘ovak qatlamlarning qalinligi 10 m va ular 22 ta litologik qatlamlarga ajratilgan. G‘orning butun ichki maydoni bo‘ylab qalin qatlamlarning mavjudligi va ularda paleolit davri madaniy qoldiqlarining borligi bir necha o‘n minglab yillar mobaynida hududda yashagan ibtidoiy odamlar moddiy madaniyati evolyutsiyasini kuzatish imkonini beradi. Yodgorlik dastavval X.K. Nasritdinov tomonidan, M.M. Gerasimov hamda A.R. Muhamadjonovlar rahbarligida o‘rganilgan (1963 y.), va tadqiqotlar R.H. Sulaymonov (1964- 1965 yy.) tomonidan davom ettirilgan. Keyingi yillarda (1966-1986 yy.) Obiraxmat makonida T. Omonjulov va K.A. Kraxmallar tomonidan epizodik qazishmalar va kesmalarni tozalash ishlari amalga oshirilgan.

To’daxotin makoni. 2005 yilning avgustida O’zbekiston-Rossiya paleolitchilar ekspedisiyasi Paltov daryosining o’rta oqimida (Chotqol daryosining o’ng sohili), Obiraxmat g’ori atroflarida tadqiqot ishlarini olib bordi. Natijada daryo sohilidan 10 km balandroqda, uning o’ng sohilidagi ikkinchi terassaning subgorizontal maydonidan, daryo sathidan 30 m balandlikda, ikki tomondan daryo va uning chap o’zani bilan ajralgan, dala yo’lining qayrilgan joyida yig’ma arxeologik materiallarga ega ikkita punkt aniqlandi.

 To’daxotin 1 makoni (41,58º shimoliy kenglik, 70,17º sharqiy uzunlik; mutloq balandligi 1495 m) vodiy bo’ylab II terassa bortidan yuqoriroqda joylashgan. Ana shu joyda 2-terassa bilan vodiyning pastki chuqurlik joyi bilan oraliq maydon saqlanib qolgan (eni 50 - 70 m). Ushbu yarim terassaning qirrasi yirik yemirilgan g’o’lalar bilan o’ralgan va uning terassadan balandligi 1 - 3 m.  To’daxotin 2 makoni (Dodekatыm 2) (41º34′20,4″ shimoliy kenglik, 70º09′48,9″, mutloq balandligi 1496 m) To’daxotin 1 makonidan 140 m g’arbroqda, ikkinchi terassaning qirg’og’ida joylashgan. Qazib o’rganilgan maydondagi g’ovak qatlamlarning umumiy qalinligi 3 m ga yetadi. Yuqori 130 sm lik qatlam kulrang-qo’ng’ir qumloqdan iborat (115 sm chuqurlikda qo’ng’ir qatlamcha uchraydi uning orasida chirigan qo’ng’ir organik material aralashgan va qalinligi 2 sm).

 Yodgorlikda dastavval artefaktlarga ega 8 ta qatlam ajratilgan bo’lib, 2006 - 2007 yillardagi aniq planigrafik va stratigrafik tadqiqotlar bu yerda 5 ta madaniy qatlamlar mavjudligini ko’rsatdi. Ushbu qatlamlarning eng ustkisi chim tuproq qatlam bo’lib, u paleolit davri buyumlari bilan birga ancha keyingi davrlarga oid artefaktlarni ham berdi.

 Makon industriyasining xomashyoviy tarkibiga ko’ra, taxminan bir xil miqdorda mahalliy (oxaktoshli kremniy, kremniylashgan ohaktosh) hamda chetdan keltirilgan tosh materiallardan (kremniy, xalsedon, qayroqtosh, kvarsit, kvars va diabaz) foydalanilgan. Eng ko’p qo’llanilgan materiallar kremniy (ham mahalliy va ham chetdan keltirilgan), xalsedon, qayroqtosh va kvarsitlar hisoblanadi.  To’daxotin 2 makoni barcha qatlamlarining industriyasida mayda va mikroplastinkalar ishlab chiqarishda bir xil texnologik sxemalardan foydalanilgan, ko’pincha qo’lga kiritilayotgan tanovorlarning bo’yi va eni nukleuslarning ishlanish darajasiga bog’liq bo’lgan. Bundan tashqari, plastinka va mikroplastinkalardan ishlangan qurollarning ikkilamchi ishlov berilishi va tiplarining xarakteri amalda bir-birlaridan farq qilmaydi.

Dodekatim-2 dan olingan tosh artefaktlar: 1 4, 9, 11 12 yadroli; 5 mikronuqta; 6 qirg'ich; 7 - oxirgi qirg'ich; 8, 10 - to'mtoq qirrali plitalar

 To’daxotin industriyasiga eng yaqin (geografik va texnik-tipologik jihatdan) analogiyalarni XX asrning 60 - 80-yillarida ochilgan va intensiv o’rganilgan Toshkent vohasidagi Ko’lbuloqning yuqori qatlamlarida kuzatish mumkin. Birlamchi chaqmoqlash texnikasi prizmatik va yonlama nukleuslardan mayda plastinkalar hamda karenesimon nukleus-qirg’ichchalardan mikroplastinkalar ishlab chiqarishga qaratilgan. Tosh qurollari orasida retushlangan plastinkalar va mikroplastinkalar, mayda iskanasimon qurollar va qirg’ichchalar ustunlik qiladi. Industriyalarni qiyoslash kontekstida Ko’lbuloqning yuqori paleolitga oid qatlamida uchburchak mikrolitning topilishi katta qiziqish uyg’otadi va u ishlanish texnikasi hamda morfologik jihatdan To’daxotin 2 makoni geometrik mikrolitlariga juda o’xshashdir.

 Angillak g‘or-makoni. G‘or-makon Qoratovning janubi-sharqiy tomonidagi Oyoqchisoyning yuqorisida, uning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan. G‘or- makon ayvonsifat ko‘rinishga ega bo‘lib, janubi-sharq tomonga qaragan. Qazishma davomida ko‘p sonli tosh qurollari, hayvon suyaklari va odam oyog‘i kaft suyagining bir bo‘lagi topilgan. Tosh qurollari kvars va qayroqtoshdan yasalgan. Ularning o‘lchami ancha kichik. G‘or-makon hududida sun’iy kulba qoldiqlari aniqlanmagan. Angillak g‘orida yashagan ibtidoiy odamlar g‘or ayvoni atrofida barpo qilgan yengil kulbada yashagan bo‘lsa kerak. Oxirgi arxeologik qazish ishlarining natijasiga asosan tadqiqotchilar g‘or-makonni mustye davri bilan sanalagan

Qoʻtirbuloq makoni – 1) mustye davriga oid qad. manzilgoh (mil. av. taxminan 33-ming yillik). Samarqand viloyati Kattaqoʻrgʻon shahridan 20 km gʻarbda, Charxin qishlogʻi yaqinidagi Qoʻtirbuloq nomli buloq atrofida joylashgan. Manzilgoh 1971—1972-yillarda Yu.F.Buryakov boshchiligidagi Oʻrta Zarafshon ekspeditsiyasi tomonidan aniqlangan. Dastlab 1971—90 yillar davomida manzilgohda N.X.Toshkenboyev arxeologik qazuv ishlarini olib bordi. Keyingi yillarda manzilgohda Q.Shimchak boshchiligidagi Oʻzbekiston-Polsha qoʻshma ekspeditsiyasi, Oʻzbekiston-Rossiya qoʻshma ekspeditsiyalari ish olib borgan.

Samarqand hududida topilgan eng qadimiy yodgorliklardan biri Omonqo‘ton g‘or makoni hisoblanadi. Omonqo‘ton g‘ori 1947-yilda arxeolog David Levtomonidan topilgan. Omonqo‘ton g‘ori ochilgan paytlarda MDH davlatlari hududida 166 ta paleolit davriga oid yodgorliklar aniqlangan edi. Samarqand davlat universiteti peolitchilar guruhi paleolit davri yodgorliklarini o‘rganishning ancha taraqqiy qilgan uslublarini yaratganlar. O‘sha davrlardayoq arxeologik tadqiqotlarda geologiya, paleontologiya va etnografiya kabi fanlarning ma’lumotlaridan foydalanilgan.

Arxeolog B.Sayfullayev boshchiligidagi guruh 2011 yilda Yaypan tumanidagi Jonobod qishlogining yuqori chekkasida joylashgan qayroqli-toshloq hududlarda arxeologik qidiruv ishlarini olib bordi. Natijada, ushbu qayroqli-toshloqlar hali ona zaminimiz paydo bo`lgunga qadar vujudga kelganligi va bu joylar ulkan Tetis dengizining bir bo`lagi bo`lganligi aniqlandi. Bu yerdan topilgan chig`anoqlar qoldiqlari ham ushbu fikrni tasdiqlaydi.

Samarqand makoni – soʻnggi paleolit davriga oid yodgorlik (mil. av. 40—12 ming yillik). Samarqand shahrida, uncha katta boʻlmagan Chashmasiyob soyining oʻng qirgʻogʻida joylashgan. 1939-yilda N. G. Harlamov tomonidan ochilgan. Shundan soʻng turli yillar (1958-yildan 1967-yilgacha)da D.N.Lev, M.J.Joʻraqulov, B.X.Botirov, Yu.P.Xolyushkin va V.A.Xolyushkina kabi tadqiqotchilar tomonidan oʻrganilgan.

2002-yilda Galina Korobkova obyektdan topilgan tosh qurollarning oʻziga xos jihatlarini oʻrgangan. Ulardan, oʻzaklardan ajratib olingan tosh paraqalardan turli qurollar sifatida ishlatilgan. Tosh qurollarga dagʻal kertish usuli yordamida ishlov berilgan. Toshlar va suyaklardan sanchqilar yasalgan. Bu hududda kishilarning baliqchilik sohasi bilan shugʻullanganliklaridan dalolat beradi. Soʻnggi paleolitga oid 3 ta – yuqori, oʻrta va quyi madaniy qatlamlar aniqlangan. Ushbu madaniy qatlamlardan gulxan qoldigʻi, kul, hayvonlarning suyaklari, tabiiy boʻyoq (ohra), oʻsimlik va chayla ustunlari qoldiqlari topilgan. Samarqand yodgorligi makonining maydoni 100 kv m, toʻgʻri toʻrtburchak shaklida barpo etilgan

 1. M.Jo’raqulov. O’rta Osiyo ibtidoiy davr arxeologiyasi Toshkent 1984.  2. N. Xolmatov. O’rta Osiyo arxeologiyasi:tosh,eneolit va bronza davri. Samarqand 2021  3.«Toshkent» ensiklopediyasi. 2009 yil  4.Деревянко А.П., Исламов У.И., Кривошапкин А.И. Местонахождения Додекатым на Чирчике. АО. Ташкент. 2006.  Ibragimov. R.Z Oʻrta Osiyo arxeologiyasi Toshkent 2020 6. arxeologiya.comFoydalanilgan adabiyotlar :

O'xshashlar

Arxeologiyada xalqaro ilmiy hamkorlik

Oʻzbekiston arxeologiyasi va xalqaro hamkorlik

O’zbekiston antik davri yodgorliklarining o’rganilishi va xalqaro hamkorlik

Fargʻona soʻnggi paleolit davri

Shanxay hamkorlik tashkiloti