Oʻzbekiston arxeologiyasi va xalqaro hamkorlik - Tarix - Slaydlar

Oʻzbekiston arxeologiyasi va xalqaro hamkorlik

Yuklangan vaqt:

19.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2220.982421875 KB

Ko'chirib olish

Oʻzbekiston arxeologiyasi va xalqaro hamkorlik

Mavzu: Xorazm arxeologik- etnografik kompleks ekspeditsiyasining ilmiy tadqiqotlari natijalari(S.P. Tolstov, A.V.Vinogradov ilmiy izlanishlari). Reja: 1. Xorazm arxeologik- etnografik ekspeditsiyasi tashkil etilishi 2. Tadqiqot bosqichlari va xronologiyasi 3. Ekspeditsiyasi natijalari va ahamiyati

Xorazm ekspeditsiyasiga 1937-yil atoqli sovet arxeologi va etnografi Sergey Tolstov tomonidan asos solingan va u ekspeditsiyasiga qariyb qirq yil davomida rahbarlik qilgan. Xorazmni „Markaziy Osiyo Misri“ deb atagan va butun umrini uning moddiy va nomoddiy merosini oʻrganishga bagʻishlagan. Sergey Tolstov Xorazmga ilk bor 1929-yilda Moskva davlat universitetida yaqin doʻsti, atoqli olim, mashhur etnograf L. Potapov bilan birga oʻqigan kezlarida kelgan. Oʻsha paytdan boshlab oʻzining ilmiy taqdirini mana shu noodatiy, betakror mamlakat bilan bogʻlagan.

Ekspeditsiyaning tadqiqotlari 1937-yilda boshlangan, ammo Ikinchi jahon urushi davrida toʻxtatilgan. Urushdan keyingi yillarda Xorazm vohasining keng hududlarida dala tadqiqotlari qayta boshlaib, shu davrdan oʻnlab yillar hamkorlikda ishlagan ekspeditsiya asosiy jamoasi tuzilgan. 1942- yilda Toshkentda S. P. Tolstov „Qadimgi Xorazm“ mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan, keyinchalik bu dissertatsiya monografiya sifatida nashr etilgan va oliy davlat mukofoti bilan taqdirlangan. S.Tolstov

Ekspeditsiyaning 1962-yilgacha boʻlgan dala faoliyati xaritasiEkspeditsiyaning 1962-yilgacha boʻlgan dala faoliyati xaritasi

Ikkinchi jahon urushigacha ekspeditsiyaning asosiy faoliyati dastlabki tadqiqotlar va vaqti-vaqti bilan olib boriladigan qazish ishlaridan iborat boʻlgan. Urushdan keyin Xorazmning keng hududlarini tadqiq qilish va mintaqadagi muhim obidalarda keng koʻlamli qazish ishlari davom ettirilgan. Ikkinchisiga Tuproqqalʼa (eramizning II—III asrlariga oid saroy), Jonbos qalʼa (Neolit davri manzilgohi va Ahamoniylar qal’asi) kabi yodgorliklar kiradi; Qoʻyqirilgan qalʼa (aylana shaklidagi qal’a, miloddan avvalgi IV asr – milodiy IV asrga oid); Quyisoy madaniyatining bir necha qismlari (Koʻzaliqir va boshqalar) va Jetiosor madaniyati (milodiy 1-ming yillik) va oʻrta asrlar Koʻhna Urganch shahri (eramizning X – XIV asrlari). Har tomonlama oʻrganilgan manzilgohlarning aksariyat qismini turar-joylar tashkil etgan boʻlsa-da, ekspeditsiya koʻplab qabr va maqbaralarni, jumladan, sak-skiflar davriga oid Tagisken va Uygʻarak kabi boy va muhim qabrlarni ham qazib olgan.

Keyinchalik bu ish koʻlami ortib va yangi uslubiy asosda rivojlana boshlagan. Xorazm ekspeditsiyasi SSSRdagi eng koʻzga koʻringan va eng yaxshi jihozlangan arxeologik ekspeditsiyalardan biriga aylangan, bu yerda birinchi marta tor doiradagi ishlar turli darajalarda, keng koʻlamli texnika va usullardan foydalangan holda amalga oshirilgan. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimida, Qoraqum va Qizilqum choʻllarida hozirgi Oʻzbekiston, Turkmaniston va Qozogʻistonga tegishli boʻlgan hududlarda qazish ishlari olib borilgan. Ekspeditsiya baʼzan sakkiztagacha ortib, artefaktlar ulkan hududda qidirilgan. Tadqiqotda arxeolog va etnograflardan tashqari, geologlar, geomorfologlar, tuproqshunoslar, arxitektorlar, topograflar va antropologlar majburiy ishtirok etishgan. Bu yerda arxeologik dala tadqiqotlari va qazishmalarning standart usullaridan tashqari, jahon amaliyotida ilk bor ming yillar davomida qumlarda yoʻqolib ketmagan qadimiy qal’alar xarobalarini keng koʻlamli aerofotosuratga olish ham qoʻllangan. Parvozlar 1946-yildan beri kamida ikkita biplanda amalga oshirilgan. Bu arxeologik maqsadlar uchun maxsus olingan aerofotosuratlarning eng yirik Yevroosiyo arxivini yaratishga olib kelgan. Bundan tashqari, topograflar butun mintaqaning qadimiy sugʻorish tizimlari xaritasini tuzganlar.

Aerofotosurat olish jarayoni

Akademik Tolstovning ilmiy yutuqlari uning asarlarining oʻn olti jildligi va ekspeditsiya materiallarining sakkiz sonida, bir nechta monografiya va ilmiy toʻplamlarda oʻz ifodasini topgan. Bundan tashqari, „Qadimgi Xorazm“ fundamental monografiyasi – Markaziy va Oʻrta Osiyo tarixini oʻrganishga oid fundamental asar nashr etilgan.  Tolstov 1976-yil dekabr, vafotigacha Xorazm ekspeditsiyasining direktori boʻlgan; uning oʻrniga Aleksandr Vinogradov va keyinchalik M. A. Itina kelgan. Ekspeditsiya SSSR Fanlar akademiyasining Etnografiya va antropologiya institutida (Rossiya Fanlar akademiyasining Etnologiya va antropologiya instituti nomini oʻzgartirgandan keyin) joylashgan boʻlib, bu yerda Tolstov faoliyat yuritgan, shuningdek 1942—1965-yillarda direktor lavozimida ishlagan.

Ikkinchi jahon urushi oldidan oʻzining ekspeditsiyasi uchun S. P. Tolstov oʻzi oʻqigan Moskva davlat universiteti arxeologiya fakultetining oʻsha paytdagi va sobiq talabalari jamoasini toʻplagan. Ulardan A. I. Terenojkin (sak-skiflar davri mutaxassisi), M. A. Orlov (meʼmor) va Ya. G. Gʻulomovni (toshkentlik oʻzbek arxeologi) eslashimiz mumkin. Urushdan keyin N. M. Vakturskaya (kulolchilik boʻyicha mutaxassis), Yu. A. Rapoport (eʼtiqod va din boʻyicha mutaxassis), O. Vishnevskaya, M. A. Itina (bronza va temir asrlari mutaxassislari), A. E. Nerazik (ilk oʻrta asrlar aholi punktlari boʻyicha mutaxassis), L. M. Levin, B. I. Vaynberg (numizmat), A. V. Vinogradov (paleolit boʻyicha mutaxassis) va B. A. Andriyanov (qadimgi sugʻorish boʻyicha mutaxassis va aerofotosuratdan foydalangan)

VINOGRADOV ALEKSANDR VLADIMIROVICH (24.1.1931, Vladimir viloyati Sobinskiy tumani, Maloe Ivankovo qishlogʻi – 25.8.2004, Moskva), sovet va rus arxeologi, sharqshunos olimi. Temiryo‘lchi oilasida tug‘ilgan. M. V. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetining tarix fakultetini tamomlagan (1953), 1954 yilda u erda aspiranturaga o'qishga kirdi (ilmiy rahbar S. P. Tolstov ). 1957 yilda “ Kelteminar madaniyati ” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi . SSSR Fanlar akademiyasining Etnografiya institutiga ishga kirdi, Xorazm arxeologiya- etnografik ekspeditsiyasi (XAEE) xodimi, 1972 yildan katta ilmiy xodim, 1986–1991 yillarda. – etnoarxeologiya sektori mudiri (hozirgi Rossiya Fanlar akademiyasi Etnologiya va antropologiya institutining Yevroosiyo arxeologiyasi markazi ), keyin nafaqaga chiqqan.

1949 yilda Xabarovsk arxeologiya muzeyida ( Qoraqalpoq ASSR va Qozog'iston SSR hududidagi Janubiy Orolbo'yi mintaqasida , shu jumladan Toprak-Qal'a , Oltin-Asar) talabalik amaliyoti paytida dala arxeologik tadqiqotlarida qatnasha boshladi, keyinchalik Vinogradov o'zining asosiy ilmiy faoliyatini bog'ladi. Turli yillarda u 1986–1991 yillarda HAEE otryadlarini boshqargan. - ekspeditsiya boshlig'i. U arxeologik, paleogeografik, tuproqshunoslik, paleobotanika, paleoantropologik va boshqa ma’lumotlar sinteziga asoslangan tadqiqot muammolarini hal etishda dala ishlarida ham (Tolstov tomonidan tashkil etilgan Xarkov arxeologiya muzeyi an’anasi) ham, nashrlarda ham kompleks yondashuvni ishlab chiqdi. Vinogradov Ichki Qizilqumda 1000 ga yaqin neolit davri va manzilgohlarini aniqlagan ; Oʻrta Osiyoning choʻl zonasidagi Tumek- Kichidjik ( B.I.Vaynberg tomonidan kashf etilgan xuddi shu nomdagi Kuyusoy qabristoni hududida joylashgan; Toshhovuz viloyati, Turkmaniston) neolit davriga oid birinchi qabristonni oʻrgangan .

Jonbos IV — O'zbekistonda birinchi topilgan neolit davriga (miloddan avvalgi 4—3-ming yillik) oid Kaltaminor madaniyatining eng nodir va muhim yodgorligi. Yodgorlik Qoraqalpogiston Toʻrtko'l tumanida joylashgan. Uni 1938—1940, 1945-yillarda Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tekshirgan. Jonbos IV da maydoni 300 m² boʻlgan chayla qoldigʻi topilgan. Chayla kattagina urugʻ jamoasining yashash joyi boʻlib xizmat qilgan va unda qariyb 100—120 nafar kishi yashagan. Kuygan qamish va xoda qoldiqlariga qaraganda chayla ustunli, oval shaklida boʻlib, qamish bilan yopilgan. Unda bitta katta va yigirmadan ortiq kichik oʻchoq oʻrni qayd etilgan. Oʻchoqlar girdi va chayladan baliq (choʻrtan, zogʻora, laqqa), hayvon (toʻngiz, jayron, Buxoro bugʻusi), qush suyaklari va tuxum poʻchoqlari hamda bir qancha mayda tosh qurollar topilgan. Tosh qurollar orasida tosh bolta va ponalar, keskich, oʻroq hamda oʻq-yoy paykonlari uchraydi. Topilgan sopol idishlarning tubi yumaloq boʻlib, sirtiga chizma naqsh berilgan

Tuproqqalʼa eramizning I—II asrlarida Xorazm hukmdori Artav (Artaban) tomonidan qurilgan. Qalʼaning tashkil etilishi, ehtimol, janubi-gʻarbdan 14 km uzoqlikda joylashgan Aqchaxon-Qalʼaning tark etilishidan keyin sodir boʻlgan

Artav (Artaban) – Xorazm hukmdori va Tuproqqalʼaning asoschisi. Byustiga toj kiygan hukmdor Nike. Taxminan eramizning I—II asrlari Shahar xarobalari 1938-yilda Sergey Tolstov rahbarligidagi Xorazm ekspeditsiyasi tomonidan oʻrganilgan. Saroyning qurilgan sanasi Kushon imperiyasi hukmdorlari Vima Kadfiz va Kanishka tangalari, shuningdek, Xorazm shohi Artav (Artaban) tangalari topilganligi orqali aniqlangan. Saroyda zardushtiylik xudolarini ifodalovchi devoriy rasmlar topilgan. Tuproqqalʼa va butun Xorazmiya milodiy II asrda maʼlum vaqt Kushon imperiyasi nazorati ostida boʻlgan boʻlishi kerak, chunki qalʼadan Vima Kadfiz va Kanishka tangalari topilgan, lekin ulardan oldingi va keyingi bir qator Xorazm hukmdorlarining tangalari topilmagan.Boshqa tadqiqotchilar tanga zarb qilinganligi toʻgʻrisidagi dalillarni tahlil qilib, kushonlar Xorazmni nazorat qilmaganligini koʻrsatadilar Artav (Artaban) – Xorazm hukmdori va Tuproqqalʼaning asoschisi. Byustiga toj kiygan hukmdor Nike. Taxminan eramizning I—II asrlari

Qoʻyqirilganqal’a – Toʻrtkoʻl shahridan 12 km shimoli sharqda joylashgan. Rejalashtirilishi aylana shaklda, devor bilan oʻrab olingan, umumiy hajmi – 86,5 m 0,6 ga. Yodgorlikning markaziy qismida ikki qavatli inshoot qurilgan, aylana holda, 44.4 m, inshootdan 14,5 m uzoqlikda ikki qatorli mudofaa devor qurilgan. Devor oʻz navbatida toʻqqizta burjga ega, kirish qismi sharqiy devorda joylashgan. Darvoza bir necha aylanma yoʻlaklarga ega boʻlib, „Labirint“ga ega toʻgʻriburchak shaklda yon tomonga oʻsib chiqishi 18 m, ikki yon tomoni yarim aylanali burj bilan kuchaytirilgan umumiy hajmi 0,3 ga. Qal’a xandak bilan oʻrab olinib, kengligi 15 m, chuqurligi 3 m.

Markaziy inshootning birinchi qavati 8 xonadan iborat boʻlib, uning balandligi 8,5 m. Tashqi devor avval paxsadan, keyin toʻrt tomoni teng xom gʻishtdan tiklangan, qalinligi 7,2 m. Uy xonalarini ajratgan devor 0,6 – 1,9 m paxsa keyin xom gʻishtdan qurilgan. Uy xonalari balandligi 3,6 m. Ikkinchi qavat yopiq yoʻlak orqali davom etib, devorlari nayza oʻqi shinaklarga ega. SHarqiy tomondan pandus orqali markaziy inshootga kirilgan boʻlib ikkinchi qavatda joylashgan. Burjlar yon tomonga emas, balki inshoot devoridan birmuncha yuqoriga oʻsib chiqqan. Darvoza tashqi devorning sharqiy tomonida joylashgan. Yodgorlik S. P. Tolstov rahbarligida Xorazm ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan topilib, 1951 – 1957-yillarda qazish ishlari olib borildi va olingan ashyolarga qarab, birinchi qavat mil. avv IV asrlarga oidligi aniqlangan. Devor yaqinidan kengiligi 10 metr keladigan xandak utgan. Yodgorlikda madaniy hayot milodiy IV asrda barham topgan.

Tagisken, Qozogʻiston SSRning Qizil-Oʻrda viloyatidagi Sirdaryoning qadimgi kanali - Inkardaryo yaqinidagi shu nomdagi platodagi qabriston. SSSR Fanlar akademiyasi Xorazm ekspeditsiyasi tomonidan topilgan (1959) va qazilgan (1960—63). 2 ta kompleksga ega. Shimoliy T. — 9—8-asrlardagi qabila boshliqlari nekropoli. Miloddan avvalgi 1-mingyillikda rahbarning qarindoshlari va sheriklarining dafn inshootlari biriktirilgan loy g'ishtli maqbaralarda dafn etilgan. Dafn buyumlari: oltin va bronza. sirgʻalar, kmushuk, bronzadan yasalgan munchoqlar, oʻq uchlari, kulolchilik buyumlari – qolipga solingan va kulol charxida (silliqlangan, oʻyilgan geometrik naqshlar bilan) qilingan. Moddiy madaniyat soʻnggi bronza davri mahalliy madaniyat anʼanalarini va Oʻrta Osiyo janubi oriy madaniyati bilan bogʻliqligini koʻrsatadi. Janubiy T. — 7—5-asrlarga oid sak qabilalariga mansub qoʻrgʻon. Miloddan avvalgi 1- mingyillik yer usti dafn inshootlari va chuqurlarga ko'milgan (cho'kindi va murdani yoqish). Qabrlarda ot jabduqlari, bronzalar, o‘q uchlari va metalllar, tosh qurbongohlar, uzun qilichlar, loydan yasalgan idish-tovoqlar va boshqalar bor edi. Oltin lavhalar va qoplamalar, shuningdek, ot jihozlarining bronza buyumlari skif hayvonlari uslubida qilingan . .

Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi oʻzbek tarixshunosligining kelgusi yillardagi rivojlanish yoʻnalishini belgilab bergan boʻlib, ekspeditsiyaning kashfiyotlari ushbu Xorazm vohasi tarixi haqidagi oldingi qarashlarni ham oʻzgartirib yubordi. Tolstovning ekspeditsiyalari SSSRda arxeologiya fanini sezilarli darajada rivojlantirishga imkon berdi va uning oʻzi Etnografiya institutiga (hozirgi Rossiya Fanlar akademiyasining Mikluxo-Maklay nomidagi Etnologiya va antropologiya instituti) asos soldi.  Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyas olimlari Amudaryo, Sirdaryoning quyi oqimi va Zarafshon vodiysida yashagan o‘zbek, turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning o‘tmishini chuqur o‘rgandilar. Ular ko‘p jildli asarlar, to‘plamlar, monografiyalar, risolalar, jumladan, „Qadimgi Xorazm“, “Xorazm sivilizatsiyasi izidan”, “Qadimgi Oks va Yaksart deltalari boʻylab” kabi monografiyalar yaratishdi. 400 dan ortiq kattava kichik kitoblar, broshyuralari, S.P.Tolstovning ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalarining ksariyati dunyoning turli tillariga tarjima qilindi. Ekspeditsiyasi ahamiyati

Foydalanilgan adabiyotlar: ① Сергей Наумов. Узбекистан: В Хорезме отметили столетие русского археолога С. П. Толстова, 2007 ② Неразик, Е. Е., Лапиров-Скобло, М. С., Трудновская, С. А. & Вайнберг, Б. И. (1981). Городище Топрак- кала (раскопки 1965—1975 гг.) (ТХАЭЭ, т. 12). Москва. ③ Yatsenko, S.A. (2007). «The biggest expedition. Studying the ancient Iranian world: Chorasmian Expedition of S.P. Tolstov». Transoxiana 12. Yatsenko 2007 (accessed 4 April 2010). ④ Tolstov, S.P. (1945). «In the deserts of Khwarizm». The Asiatic Review XL no. 144; Tolstov, S.P. (1950). «Die archäologisch-ethnographische Expedition der Akademie der Wissenschaften der UdSSR nach Choresm vom Jahre 1947». Sowjetwissenschaft, Gesellschaftswiss., Abt. 1. ⑤ Tolstov, S.P. (1956). «The prehistoric cultures and primitive irrigation systems of ancient Chorasmia» // Bulletin of the Institute of Archaeology, Univ. of London 13 (for 1955-56); Гулямов, Я. Г. (1957). История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Ташкент; Андрианов, Б. В. (1969). Древние оросительные системы Приаралья. Москва. ⑥ Итина, М. А. (1997). «К 90-летию С. П. Толстова и 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции» // Российская археология 1997 no. 4. 189—199; Рапопорт, Ю. А. & Семенов, Ю. М. (2004). «Сергей Павлович Толстов: выдающийся этнограф, археолог, организатор науки» // Выдающиеся отечественные этнологи и антропологи XX в. / Отв. ред. В. А. Тишков & Д. Д. Тумаркин. Москва.

E'tiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

Arxeologiyada xalqaro ilmiy hamkorlik

Paleolit davrini oʻrganishda xalqaro hamkorlik

Oʻzbekiston-Germaniya xalqaro ekspeditsiyasining tadqiqotlari (Qoʻshrabot)

O’zbekiston antik davri yodgorliklarining o’rganilishi va xalqaro hamkorlik

Qadimgi Peru va Mezoamerika arxeologiyasi