Rossiyadagi inqilobiy voqealar Turkiston o’lkasiga ta’siri - Tarix - Slaydlar

Rossiyadagi inqilobiy voqealar Turkiston o’lkasiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

688.5888671875 KB

Ko'chirib olish

Rossiyadagi inqilobiy voqealar Turkiston o’lkasiga ta’siri

1917-yil iyul-oktabr voqealari muvaqqat hukumatning mag’lubiyati  Rossiya bolsheviklari dohiysi V. Lenin Shveysariyada muhojirlikda yashar, Rossiyadagi inqilobiy voqealar xususida ham gazetalar orqali xabar topgan edi. Germaniya hukumati uni o'z mamlakati va Finlyandiya orqali Petrogradga jo'natishga rozilik berdi. 1917-yilning 3-aprel kuni kechqurun V.Lenin Petrogradga yetib keldi. Rossiyaga kelgan zahoti u mavjud tuzumni «sotsialistik inqilob» yo'li bilan ag'darish dasturini ilgari surdi. Lenin tomonidan qo'yilgan vazifa inqilob yo'li bilan yangi hokimiyat o'rnatish va bu hokimiyat vositasida cheklanmagan huquqlarga ega bo'lgan proletariat diktaturasini qaror toptirish edi. Amalda u bolsheviklar partiyasining mutlaq hukmronligini o'rnatishni, iqtisodiyotda esa barcha korxonalar, zavod va fabrikalarni davlat ixtiyoriga o'tkazish, shuningdek, yerlarni mulkdorlardan olib, dehqonlarga bo'lib berishni nazarda tutar edi.

 Davlat hokimiyatining Lenin tomonidan ilgari surilgan proletariat diktaturasi shakli totalitar hokimiyatning yorqin namunasi edi. Lenin shunday deb yozgandi: «Proletariat diktaturasi qonunga emas, ko'pchilikning zohiriy irodasiga emas, balki to'g'ridan - to'g'ri zo'ravonlikka tayanadi. Zo'ravonlik - hokimiyatning qurolidir». Lenin shunday derdi: «Inqilobda eng asosiysi - hokimiyat, u qo'lga kiritilgach, hech qanday qonunning va ko'pchilik irodasining hojati yo'q».

Turkistonda siyosiy-demokratik tashkilotlarning vujudga kelishi hamda ularning faoliyati  Taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan tashkil qilingan "Turon" jamiyati tashabbusi bilan 1917 yil 14-martda vujudga kelgan yirik milliy tashkilotlardan biri-"Sho'roi Islomiya" edi. Tashkilot nega bunday nom oldi? 1917 yilda Sovetlar (sho'rolar) tashkil qilish-g'oyasi keng tarqalgan edi. Joylarda "Hamma hokimiyat Sovetlarga" degan shior ostida namoyishlar o'tkazila boshlandi. Odamlar "Endi xalq Sovetlar orqali o'z taqdiri va kelajagini hal eta oladi", deb o’ylay boshladi. Tashkilotning 1917 yil 14 martdagi yig'ilishda shunday taklif kiritildi: "Nega rus ishchi va askarlarida o'z sho'rolari (Sovet ma'nosida) bor, biz musulmonlarda esa xech qanday sho'ro yo'q. Keling biz ham bugungi majlisda tashkilotimiz nomini "Musulmonlar sho'rosi" yoki chiroyli qilib aytganda "Sho'roi Islomiya" deb aytaylik. Shunday qilib, Toshkent shahrining mahalliy aholisi o'zi saylangan va unga ishonch bildirgan milliy tashkilotga ega bo'ldi.

 1917-yil 14-martda “Sho‘royi Islomiya”ning majlisi Toshkentda boldi. Unda tashkilot faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi 15 kishidan iborat rayosat saylandi. Rayosat tarkibidan Munavvar Qori Abdurashidxonov (yetakchi), Abduvohid qori, Mirkomilboy Mo’minboev, Ahmadbek hoji Temirbekov, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev, Salimxon Tillaxonov singari sinalgan yurt rahnamolari o’rin olgan edilar “Sho’roi Islomiya” musulmon aholining vakolatli organi (musulmonlar kengashi) sifatida uning irodasini ifoda etdi, manfaatlarini himoya qildi. O'lkaning turli joylarida “Sho’roi Islomiya”ning quyi sho’balari tuzilib, ular mahalliy aholi orasida qizg’in faoliyat yuritdilar. Sho’roi Islomiya” ta'sirida joylarda turli nomlarda tashkilotlar vujudga keldi. 15- martda Munavvar qori hovlisida I idora majlisi bo'lib o'tdi, unda doimiy rais, kotib, sarkotib, xazinador va ularga muovin saylandi. Munavvar Qori Abdurashidxonov

"Sho'roi Islomiya" tashkiloti o'z oldiga qo'ygan asosiy maqsad va vazifalarni muvaqqat qonunning quyidagi bandlarida bildirgan:  1. Turkiston musulmonlari orasida siyosiy, ilmiy va ijtimoiy jihatdan zamonaga muvofiq islohot fikri tarqatmoq.  2. Butun Turkiston musulmonlarini bir fikr va bir maslakga kelturmoqga tadbir va harakatlar qilmoq.  3. Mamlakatlarning usul idoralari haqida ma'lumot yig'ib, Ta'sis majlisiga hozirlanmoq.  4. Turkistonning har bir shahar, qishloq va ovullarida mitinglar yasab, siyosiy, ilmiy va ijtimoiy xutbalar o'qitmoq.

"Sho'roi Islomiya" tashkiloti o'z oldiga qo'ygan asosiy maqsad va vazifalarni muvaqqat qonunning quyidagi bandlarida bildirgan:  5. Eski ma'murlarni o'rindan oldirib, o'rniga yangi ma'murlar qo'ymoq yo'llarini xalqqa ko'rsatmoq.  6. Turkistondagi turli millatlar orasida bo'lgan va bo'ladurg'on ixtilof va shubhalarni bitirib, bir-birlariga yaqinlashtirib, birlashtirmoq uchun tadbir va harakatda bo'lmoq.  7. Turli millat va firqalarning komitetlari ila aloqada bo'lib, o'z vakillari vositasi ila musulmon extiyojlarini ul komitetlarga bildirmoq va lozim topganda ulardan yordam so'ramoq.

 Aprel oyining boshlarida o'lkaning boshqa shaharlarida ham “Sho'roi Islomiya” tashkilotlari barpo etildi. Ularning asosiy vazifasi- kelajakda Turkiston avtonom (mustaqil) jumhuriyatini barpo etish edi. “Shuroi Islomiya” tashkiloti "Najot", “Shuroi Islom”, "Kengash", "Xurriyat", "El bayrog'i" va "Ravnaqul islom" singari nashrlarida o'zining ijtimoiy-siyosiy qarashlari hamda qarorlarini keng omma orasida tashviq etdi.

 "Shuroi Islomiya" a'zolari bo'lmish turkistonlik milliy demokratik ruxdagi taraqqiyparvar ziyolilarimiz Rossiyada 1917 yil fevral inqilobidan so'ng avj olgan umumdemokratik harakatda mustaqil Turkiston uchun kurashdi. Taraqqiyparvar islohotchilar matbuot va mitinglarda Turkistondagi ijtimoiy tengsizlik, mehnatkash ommaning og'ir ahvoli haqida kuyinchaklik bilan so'zlab, uning ijtimoiy sabablari, ildizlarini anglashga va xalqqa tushuntirishga harakat qilishdi.

 Fevral voqealaridan keyin Turkistonda ruhoniylar orasida ham uyg'onish sodir bo'ldi. Ular ham umummusulmon birligi g'oyasiga tayanib, 1917- yilning aprel oyi boshlarida "Shuroi Islomiya"ga qo'shilib, tashkilot tarafidan uyushtirilgan tadbirlarda qatnashdilar. Biroq shu yilning yozida jadidlar (yangi islohotlar tarafdorlari) va qadimlar (eskilik tarafdorlari) orasidagi munosabat keskinlashdi, natijada qadimlar "Ulamo" jamiyatini tuzib, Turkistonda feodal tuzumni tiklash va uni shariat asosida boshqarish vazifasini o'z oldiga maqsad qilib qo'ydilar.

 1917 yilning 7-15 aprel kunlari ishchi va soldat deputatlari sovetlarining I Turkiston o'lka s'ezdi bo'lib o'tdi. Undagi jami 263 delegatning deyarlik barchasi yevropaliklar vakillari edi. O'lka hokimiyati to'g'risidagi masala muhokamasida bir qancha delegatlar musulmonlarning yagona hokimiyat barpo etish to'g'risidagi istaklarini hisobga olishni talab etdi. S'ezd demokratik respublika tuzishni yoqlab chiqdi-yu, lekin Turkiston xalqlari uchun o'lkaga muxtoriyat berish, milliy tengsizlikni tugatish singari masalalarga o'z munosabatini bildirmadi. Bu masalalar 9-16 aprelda bo'lib o'tgan Turkiston o'lkasi ijroiya qo'mitalari s'ezdida ham ko'rildi. Uning 171 delegatidan 99 tasi yevropalik edi. Unda delegatlar markazlashtirilgan respublikaga qarshi chiqqan bo'lsalar ham, lekin muxtoriyat faqat madaniy va siyosiy yetuk xalqlarga berilishi mumkin deb hisobladilar. Ayrim delegatlar esa muxtoriyat milliy bo'lmay, balki hududiy bo'lishi kerak deb hisoblar edilar. S'ezd rezolyutsiyasida ham hududiy muxtoriyat yoqlab chiqildi.

 Mana shu ikki s'ezdda ham o'lka xalqlarini mensimay, ularga ishonchsizlik bildirdilar. 1917-yil 16-aprelda Toshkentda bolib o‘tgan Umumturkiston musulmonlarining birinchi qurultoyida Turkiston o'lkasi mahalliy aholisi vakillaridan 150 kishi ishtirok etdi. Qurultoy hay’ati tarkibida Mustafo Cho'qayev, Munavvarqori Abdurashidxonov, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayev, Sherali Lyapin, Toshpolatbek Norbo‘tabekov, Sobirjon Yusupov, Ahmad Zaki Validiy, Sodiq Sattarov, Islom Shoahmedov, Serikboy Akayev, Ahmad bek Qo‘yboqarov, Abdurahmon Ovazayev, Mulla Abduljabbor Mahmudovlar a’zo edi. Qurultoy ishida muvaqqat hukumatning Turk iston qo‘mitasi rahbari N.Shchepkin va qo'mita a’zolari A.Davletshin, S.Maqsudiy, M.Tinishboyevlar ham ishtirok etdilar.

 Qurultoy Turkistonning bo’lajak davlat qurilishi masalalariga ham katta e’tibor berdi. Munavvarqori Abdurashidxonov, Mustafo Cho‘qayev va Sadri Maqsudiylar milliy-hududiy boshqarish g‘oyasi talabiga qarshi chiqdilar. Ularning fikricha musulmonlar yer-suv ishlarini boshqarishni o‘zlari uddalay olmaydi. Shu bois hozircha madaniy-ma’rifiy masalalardagina muxtoriyatga erishishning o‘zi yetarlidir. Umuman ushbu masalada yakdillik bolmadi: Turkiston, Qirg‘iziston, Kavkaz va Qrim musulmonlari vakillari qurultoyda federativ jumhuriyat tarafdorlari bo’ldilar. Shu boisdan ular o‘zlarini “federalistlar”[1] deb atadilar, Volga bo‘yi musulmonlari vakillari esa unitar, ya’ni yagona bir butun qo‘shni respublika tarafdori boiganliklaridan ular tarixda “unitaristlar”[2] nomini oldilar.  [1] Federal – ayrim mustaqil davlatlarning birlashuvidan tashkil topgan yaxlit bir davlat.  [2] Unitar – faqat ma’muriy-hududiy qismlarga bo’linadigan yagona davlat tuzilmasi.

 Qurultoy qatnashchilari demokratik va federativ tamoyillar asosida tayyorlanadigan Rossiyaning bo’lajak konstitutsiyasida musulmonlar uchun teng huquqlar ishlab chiqishga chaqirdilar. Mazkur Konstitutsiyada barcha viloyatlar qatorida Tur kiston o‘lkasiga ham muxtoriyat huquqini beradigan Rossiya federativ Demokratik Respublikasi g‘oyasini ilgari surdilar. Bu g‘oyani amalga oshirish uchun Turkiston xalqiga ittifoq, hamkorlik va birlik kerakligini qurultoy qatnashchilari yaxshi bilar edilar. Turkiston o’lkasi musulmonlarining birinchi qurultoyi, markaziy rahbar organ - Turkiston o‘lka musulmonlari sovetini tashkil etish to‘g‘risida g‘oyatda muhim qaror qabul qildi.

 Mustafo Cho’qay- Markaz raisi, Munavvar Qori- rais muovini, Ahmad Zakiy Validiy- kotib, Behbudiy, U. Asadullaxo’jaev va boshqalar a'zolar etib saylandilar. Markaziy sovet zimmasiga o‘lkadagi barcha tarqoq, bir-biri bilan bog’lanmagan, nizom va dasturga ega bo’lmagan jamiyat va tashkilotlami birlashtirish vazifasi qo'yilgan. Bunday jamiyat va tashkilotlar Turkiston o’lkasida juda ko‘p bolib, har biri o‘zicha mustaqil faoliyat ko‘rsatar edi. Zaki Validiy To‘g‘on faqat Toshkent shahrining o‘zida 20 ga yaqin jamiyat va tashkilotlar bo'lganligini ko‘rsatgan edi. Andijonda shunday jamiyatlar soni 47 taga yetgan.

O'xshashlar

Jadidchilik harakatining Turkiston Ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga ta’siri

Turkiston muxtoriyati

Birinchi Jahon urushi va Rossiyadagi davlat to’ntarishlari

Turkiston general gubernatorligida ijtimoiy iqtisodiy hayot

Jaxon dinlarining sivilizatsiyaga ta’siri