logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Turkiston muxtoriyati

Turkiston muxtoriyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

572 KB
Ko'chirib olish
Mustaqil ishiMustaqil ishi Mavzu: Turkiston Mavzu: Turkiston muxtoriyatimuxtoriyati www.arxiv.uz REJA: 1. Fevral inqilobi va oktabr davlat to'ntarishining Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy hayotga ta'siri. 2. Turkistonda muxtoriyatchilik harakatining shakllanishi. Milliy davlatchilikni tiklash uchun kurash. 3. Turkiston Muxtoriyatining tor-mor keltirilishi. Istiqlolchilik harakatining kelib chiqishi, natijalari. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Rossiyadagi 1917 yilgi fevral inqilobi, 300 yildan ortiqroq hukmronlik qilgan Romanovlar sulolasining taxtdan ag'darilishi o'lkadagi taraqqiyparvar kuchlar tomonidan ham zo'r hursandchilik bilan qarshi olindi. Petrogradda Muvaqqat Hukumat tuzildi. Bu hukumat hokimiyatni Ta'sis majlisiga qadar boshqarib turishi kerak edi. Yangi hukumat imperiyaning barcha xalqlari uchun demokratik -siyosiy erkinliklar e'lon qildi. Ayni paytda mahalliy ilg'or ziyolilar ham zudlik bilan milliy jamiyat va nashrlar uchun harakat boshladilar 1917 yil mart oyining boshlarida o'lka musulmon ziyolilarining «Sho'roi Islomiya» jamiyati tuzildi. Bu tashkilotning vujudga kelishi tasodifiy bo'lmay, balki Turkiston xalqlari siyosiy fikrlari tadrijiy rivojlanishi ning qonuniy mahsuli edi. Uning tarkibini turli xil dunyoqarashdagi, biroq, milliy ozodlik g'oyalarini o'zlarining asosiy maqsadi deb bilgan o'lka ziyolilari tashkil qilar edi. Ushbu tashkilotning yuzaga kelishida Turkiston jadidlari muhim rol o'ynadilar. Tez orada turli shaharlarda «Sho'roi Islomiya»ning sho''balari tashkil topdi. Jadidlar ommani «Sho'roi Islomiya» atrofida jipslashishga da'vat etdilar. www.arxiv.uz Turkiston o'lkasiga muxtoriyat berish masalasi birinchi bor musulmonlar ning I Butun-Turkiston s'yezdida (1917 i. aprel) qo'yildi. Shuningdek, bu masala «Sho'roi Islom» Markaziy Qo'mitasi doirasida ham muhokama qilingan edi. «Kengash» gazetasining dalolat berishicha, Markaziy Qo'mita a'zolari muxtoriyatni shunday tushunishar edi: Turkistonning o'ziga maxsus idora va ijroiya muassasalari, ya'ni qonun ishlab chiqadigan parlamenti, ish yuritadigan hukumati bo'lishi lozim. Tashqi siyosat, moliya, yo'llar, harbiy ishlar Umumros siya Federasiyasi hukumatining ishi deb hisoblandi. Maorif ishlari, mahal liy yo'llar masalasi, mahalliy idoralar, adliya hamda yer masalalarining hammasi mahalliy muxtoriyat hukumati doirasidagi ishlar deb qaraldi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Muxtoriyat masalasi musulmonlar orasida 1917 yil may oyining boshida Moskvada bo'lib o'tgan Butunrossiya musulmonlarining birinchi s'yezdidan keyin yanada faolroq qo'yila boshladi. Biroq s'yezd rahbarlari har qancha harakat qilish ma sin, yagona fikrga kelish nihoyatda mushkul bo'ldi. Chunki, mamlakatning musulmonlar yashaydigan hududlari muxtoriyati xususidagi masala keskin bahs va tortishuvlarga sabab bo'lgan edi. Muxtoriyat xususidagi tortishuvlar, chiqishlar s'yezdni ikkiga bo'lib yubordi. Natijada, Rossiyaning Turkiston, Qirg'iziston, Kavkaz, Qrim va hokazo o'lkalari vakillari federativ respublika tarafdori bo'lganliklari uchun o'zlarini «federalistlar», Rossiyaning ichki guberniyalari va Volga bo'yi musulmonlari vakillari esa unitar (bir butun, qo'shma) respublika tarafdori bo'lganliklari uchun o'zlarini «unitaristlar» deb atadilar. Lekin, har qalay s'yezd demokratik ruhdagi qarorni qabul qilishga muvaffaq bo'ldi. Unda Ta'sis majlisiga saylovlar o'tkazish haqidagi qonun loyihasini tayyorlash bo'yicha maxsus komissiya tuzildi. Turkiston o'lkasidan Ubaydulla Xo'jayev ana shu komissiya tarkibiga a'zo bo'lib kirdi. www.arxiv.uz Xaqiqatdan xam, mustaqillik yillarida ma'naviyat va ma'rifatning ijtimoiy maqsadi aniqlab olindi, uning bajarishi lozim bo'lgan vazifalari belgilandi. Ana shunday sharoitda jamiyat fuqarolari tomonidan bildirilgan ijtimoiy extiyoj – ma'naviy-ma'rifiy soxalarda yangi asr va umuman, uchinchi ming yillikdagi bosh g'oya qanday bo'lishi aniqlandi.Xaqiqatdan xam, mustaqillik yillarida ma'naviyat va ma'rifatning ijtimoiy maqsadi aniqlab olindi, uning bajarishi lozim bo'lgan vazifalari belgilandi. Ana shunday sharoitda jamiyat fuqarolari tomonidan bildirilgan ijtimoiy extiyoj – ma'naviy-ma'rifiy soxalarda yangi asr va umuman, uchinchi ming yillikdagi bosh g'oya qanday bo'lishi aniqlandi.1917 yilda Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotidagi eng muhim masalalardan biri, bu Turkistonda yangi boshqaruv usulidagi davlatchilikni tashkil etish edi. O'sha tarixiy shart-sharoitlarda milliy davlatchilikka ega bo'lish g'oyasi turli tashkilot va partiyalarning o'zaro kurashida asosiy qurolga aylangan edi. Jadidlarning intilishlari Turkistonda federasiya asosida milliy-demokratik davlatchilikni barpo etishga qaratilgan edi. Jadidlar ning muxtoriyat (avtonomiya), davlatchilik to'g'risidagi g'oyalari o'sha paytdagi Rossiyada mavjud siyosiy-ijtimoiy va inqilobiy ahvol bilan bog'liq holda shakllanib keldi. Ular mustamlaka xalqlarning Rossiyadan butunlay mustaqil bo'lib chiqib ketishlarini hali kun tartibiga qo'yolmagan edilar. Chunki Rossiya dek qudratli imperiya changalidan asta-sekinlik bilan, oqilona nozik siyosat yurgizish orqali butunlay mustaqillikkka erishish mumkinligini jadid lar yaxshi anglaganlar. 12-14 iyul kunlari Skobelev shahrida Farg'ona viloyat musulmon tashkilotlari vakillarining navbatdagi s'yezdi bo'lib o'tdi. Ushbu s'yezdda 137 delegat ishtirok etdi. Anjuman barcha musulmon tashkilotlarini siyosiy jihatdan birlashishga chaqirdi. www.arxiv.uz Ushbu s'yezdning muhim ahamiyati, «Turk Adami Markaziyati» firqasining tuzish haqida qaror qabul qilinishi bo'ldi. Delegatlar tuzilajak firqaning nizomnomasi va maromnomasi loyihasi bilan qisqacha tanishtirildilar. Turkis ton ning ko'plab shaharlarida yangi partiyaning tashkiliy yig'ilishlari bo'lib o'tdi. Jumladan, 23 avgust kuni Andijonda «Havaskoroni maorif», «Turon», «Talabalar jamiyati» tashkilotlari vakillari tomonidan «Turk Adami Markaziyati» federalistlar firqasining Muvaqqat qo'mitasi tuzildi. 20 avgustda Marg'ilon shahrida 2 000 kishilik miting bo'lib o'tdi. Unda mahalliy «Sho'roi Islomiya» tashkiloti faollari yig'ilganlarni shaharda federalistlar firqasi sho''basini tuzishga chaqirdilar. Taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan ishlab chiqilgan firqaning maromnomasini o'lkada demokratik ko'rinishdagi davlat qurishning nazariy asosi edi deyish mumkin. Bu fikrni Maromnomaning quyidagi bandlari bilan izohlash mumkin: «Firqaning maqsadi: 1)Rusiyada mahalliy va milliy adami markaziyat (federasiya) asosi uzra Xalq Jumhuriyati tashkil etmakdur. 2) Firqa Turkiston, Qirg'iziston, Qofqoz va Boshqirdiston qit'alari ( o'lkalari) uchun va boshqa milliy va mahalliy muxtoriyat, Idil bo'yi ila Qrim totorlari uchun va boshqa Rusiyada yashaydurgon turk qavmlari uchun milliy muxtoriyat talab qiladur...4)Millatning yigirma yoshga yetub, aqliyat paydo qilg'on har bir fardi: er bo'lsun, xotun bo'lsun- sinf, din va mazhab ayirmasig'a boqmasdan saylamak va saylanmak haqina molikdur. 5)Yuqorida mazkur barcha muxtoriyatli qit'alar markaziy hukumat ila Vatan mudofaasi, pul chiqarmak, boj va xorijiy hukumatlar ila munosabatda bo'lmoq xususlarida aloqa va irtibotini (bog'liqlikni) muhofaza qilur. 6) Muxtoriyatli qit'alar dohiliy mas'alalar (idoriy, moliy, shar'iy, madaniy, adliy va maorif ishlari)da mustaqildur...». www.arxiv.uz 1917 yil fevral inqilobi bergan demokratik imkoniyatlar Turkiston xalqlari uchun katta ahamiyatga ega edi. Ayni shu kezlarda yurt mustaqilligi uchun harakatga milliy ziyolilarimiz astoydil intildilar. 1917 yil fevralidan keyin Turkistonda tez orada «Kengash», «Yurt», «Tirik so'z», «Hurriyat», «Ravnaqul Islom», «El bayrog'i» «Najot», «Ulug' Turkiston» kabi gazeta- jurnallar dunyo yuzini ko'rdi. Jadidlar matbuot sahifalarida chop ettirgan maqolalari orqali mavjud ijtimoiy jarayonlarga nisbatan o'zlarining siyosiy munosabatlarini bildirib bordilar. Demokratik Rossiya tarkibida muxtoriyat tashkil qilish uchun kurash 1917 yil davomida taraqqiyparvarlarning asosiy maqsad - intilishlari bo'ldi. Turkistonning ilg'or jadid ziyolilari va qadimgilari orasidagi ziddiyatlar milliy ozodlik kuchlari safida parchalanishga olib keldi. Tashkiliy jihatdan bu xol 1917 yil iyun oyining o'rtalarida «Sho'roi Islom» tashkilotidan ajralib chiqib, «Sho'roi Ulamo» jamiyati tuzilishida ifoda landi. «Sho'roi Ulamo» jamiyati a'zolari ruhoniyat tarafdorlari bo'lib maydonga chiqdilar. Ular o'z g'oyalarini targ'ibot qilish uchun «Al-Izoh» jurnalini chiqara boshladilar. Jurnal noshiri va muharriri Abdumalik Hoji Nabiyev bo'lib, uning birinchi soni 1917 yil 19 iyunda chiqqan edi. Jurnal sahifalarida asosan diniy masalalarga ko'proq, e'tibor berilib, ahloq, madaniyat, ijtimoiy hayot ruhoniyat nuqtai nazaridan targ'ibot qilindi. www.arxiv.uz 1917 yil kuzida davom etayotgan imperialistik urush natijasida mamlakatda ocharchilik, ishsizlik avj oldi, iqtisodning tanazzuli yanada chuqur lashdi. Bu esa o'z navbatida mehnatkash ommaning noroziligini kuchaytirdi hamda markaz va joylarda hokimiyatning inqiroziga olib keldi. Bunday vaziyatdan foydalangan Toshkent ishchi va soldat deputatlari Soveti (Tashsovet)ga kirgan bolsheviklar «Butun hokimiyat Sovetlarga» degan shiorni ko'tarib chiqdilar va tezda inqilobiy Qo'mita tashkil qilishni taklif etdilar. Biroq, mahalliy milliy tashkilotlar boshqa fikrda edilar. Markaziy «Sho'roi Islom»ning tashabbusi bilan 1917 yil 7—11 sentabrda Toshkentda bo'lib o'tgan II O'lka musulmonlar s'yezdida quyidagicha qaror qabul kilindi: «S'yezd hokimiyat ishchi, soldat va krestyanlar Sovetlariga o'tishiga qarshi chiqadi. Hokimiyat koalision bo'lishi va mamlakatning hamma kuchlariga tayanishi, bu degani umum xalq hokimiyati bo'lishi kerak». Mahmudxo'ja Behbudiy ham din va millatni ittifoq etishga, islohot o'tkazishga, ziyoli va taraqqiyparvarlarni, boy va ulamoni birlashtirishga da'vat etdi. U taraqqiyparvar ulamolarning xalq, orasida obro'si unchalik katta emasligi, shu bois qadimchi ulamolar bilan ittifoqsiz ish olib borish mumkin bo'lmay qolgani to'g'risida kuyunib so'zlagan edi. www.arxiv.uz Aynan shu nuqtai nazar 1917 yil 17—20 sentabrda ulamochilar tomonidan chaqirilgan umummusulmon s'yezdi vakillarining chiqishlarida ham o'z aksini topdi. S'yezd «Sho'roi Islom» va «Turon»ni tugatib, ular o'rniga yagona «Ittifoqi muslimin» siyosiy partiyasini tuzish haqida qaror qabul qiladi. Karorda «Sho'roi Islom», «Turon», «Sho'roi Ulamo»-barchasi xalq jamiyatlari bo'lib, birgalashib, yagona kuch sifatida ish qurish vaqti kelgani aloxida ta'kidlangan edi. Biroq, s'yezdning ahamiyati milliy-siyosiy tashkilotlarning ruhoniylar bayrog'i ostida birlashishga bo'lgan harakati bilan cheklanib qolmasdi. Eng asosiysi shunda ediki, uning jo'g'rofiy qamrovi keng bo'lib, s'yezdning 500 ishtirokchisi orasida Turkistondan tashkari O'ral va To'rg'ay viloyatlari vakillarining borligi, turkiy musulmon xalqlarning birligini yuzaga kel tirish, birgalikda yagona davlat tuzish uchun birinchi qadam qo'yilganligida edi. Turkiston xalqlari, ularning ijtimoiy-siyosiy tashkilotlari va milliy yetakchilari o'lkada erkinlik va mustaqillik uchun, uning demokratik Rossiya tarkibida muxtor respublika shaklidagi milliy davlat tuzilishi uchun fidokorona kurash olib borayotgan, shu bilan birga bularning hammasiga tinch vositalar bilan erishishga intilayotgan bir paytda Turkiston bolsheviklari o'zlarining garazli maqsadlari yo'lida urush va xo'jalik sohasidagi vayronagarchilik tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy va oziq-ovqat qiyinchiliklaridan foydalanib, hokimiyatni qo'lga kiritish uchun jon-jahdlari bilan hozirlik ko'rdilar. www.arxiv.uz 1917 yilning iyun oyidayoq bolsheviklar yetakchisi Lenin sovetlarning I Butunrossiya s'yezdida o'z partiyasining mamlakatdagi butun hokimiyatni qo'lga olishga tayyor ekanligini oshkora bayon qilgan edi. 1917 yil 26 iyuldan 3 avgustgacha bolsheviklar partiyasining Petrogradda bo'lib o'tgan VI s'yezdi hokimiyatni qurolli qo'zg'olon yo'li bilan qo'lga olishga ko'rsatma berdi. 1917 yil 27 oktabrda Petrograddan Oktabr to'ntarishi haqida, Muvaqqat hukumatning ag'darib tashlangani va sovetlarning II Butunrossiya s'yezdida bolsheviklar yetakchisi Lenin boshchiligidagi Xalq Komissarlari Kengashi saylangani haqida xabar olinishi qurolli qo'zg'olonning amalda ro'yobga chiqarilishi uchun turtki bo'ldi. 1917 yil oktabr-noyabr oyiga kelganda o'lkadagi siyosiy vaziyat keskin o'zgardi. Petrogradda hokimiyatni bolsheviklar tomonidan zo'rlik bilan qo'lga olinishi Turkiston taraqqiyparvarlarini o'z rejalarini o'zgartirishga majbur etdi. www.arxiv.uz Toshkentda 15-22 noyabr kunlari ishchi, soldat va krestyan deputatlari Sovetlarining III- o'lka s'yezdi bo'lib o'tdi. S'yezd so'l eser, bolshevik va maksimalistlardan iborat Turkiston Xalq Komissarlari Soveti (raisi- F.I. Kolesov) tuzilganligini e'lon qiladi. Hukumat tarkibiga mahalliy aholidan bironta ham vakil kiritilmadi. Turkiston Xalq Komissarlari Soveti dastlabki kunlardanoq o'zining shovinistik, yangicha ko'rinishdagi mustamlakachilik siyosatini olib bordi. Yangi hukumat mahalliy aholiga past nuqtai nazar bilan qarab, umumiy aholining 95% idan ortig'ini tashkil etuvchi yerli millat vakillarini hukumatga yaqinlashtirmaslik, ularning diniy va milliy urf-odat va an'analarini mensimaslik kabi siyosatni olib bordi. Bundan norozi bo'lgan o'lka taraqqiyparvarlari kutilayotgan Ta'sis Majlisidan umidlarini uzdilar hamda faoliyatlarini sharoitga moslashtirgan holda davom ettirdilar. «Sho'roi Islomiya» va boshqa mahalliy tashkilotlarning tashabbusi bilan 1917 yil 26-29 noyabr kunlari Qo'qonda o'lka musulmonlarining IV- favqulodda s'yezdi bo'lib o'tdi. S'yezd ishida Turkistonning barcha hududlaridan 300 dan, ortiq jumladan, rus tashkilotlari vakillaridan ham delegatlar ishtirok etdi. www.arxiv.uz Shu o'rinda mamlakat yurtboshisining «biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma'naviyati orqali bilamiz, tarixning tag- tomirigacha nazar tashlaymiz» , – degan fikrlarida juda mantiq va ma'no bor. Biroq, sho'rolar mustabid tizimi sharoitida o'zbek milliy madaniyati xaddan ortiq darajada ko'p zarar ko'rdi. Barcha mustamlakachilik kabi kommunistik mafkura maddoxlari xam o'zbek xalqini qul qilish uchun eng avvalo shu xalqning milliy madaniyatini yo'q qilishga zo'r berdilar. Ta'kid etish joizki, ma'naviy madaniyati yuksak, uning ildizlari baquvvat xalqning ijtimoiy ongidan shu xalq madaniyatini xech qachon tamomila yo'q qilish mumkin emas. To'g'ri mustamlakachiliklar natijasida o'zbek madaniyatiga katta zarar yetkazildi, uning ma'naviy ildizlarini qirqib tashlashga urinildi. Lekin ular buning uddasidan chiqa olmadilar. 27 noyabr kuni s'yezd Ta'sis Majlisining chaqirilishiga hech qanday umid qolmaganligi va yagona yo'l muxtoriyat e'lon qilish ekanligini e'tirof etgan holda, Turkiston Muxtoriyati tuzilganligini e'lon qildi. www.arxiv.uz Ta'kid etish joizki, ma'naviy madaniyati yuksak, uning ildizlari baquvvat xalqning ijtimoiy ongidan shu xalq madaniyatini xech qachon tamomila yo'q qilish mumkin emas. To'g'ri mustamlakachiliklar natijasida o'zbek madaniyatiga katta zarar yetkazildi, uning ma'naviy ildizlarini qirqib tashlashga urinildi. Lekin ular buning uddasidan chiqa olmadilar.IV-favqulodda s'yezdning 27 noyabr kuni qabul qilingan qarorida, jumladan, shunday deyiladi: «Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da'vat etgan xalqlarning o'z xuquqlarini o'zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e'lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta'sis majlisiga xavola etadi». Shundan keyin s'yezd «Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik aholi xuquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e'lon qiladi». 28 noyabrda tashkil topayotgan mazkur davlatning nomi «Turkiston Muhtoriyati» deb ataladigan bo'ldi. Hokimiyatni esa Ta'sis s'yezdi chaqirilgunga qadar Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi qo'lida bo'lishi ta'kidlandi. Muvaqqat hukumat tarkibiga quyidagi a'zolar saylanadi: 1. M.Tinishpayev — bosh vazir, ichki ishlar vaziri, II -chaqiriq Davlat Dumasining a'zosi, Muvaqqat hukumat Turkiston komitetining a'zosi, muhandis. 2. Islom Sulton Shoahmedov (Shagiaxmedov) — bosh vazir o'rinbosari, Butunrossiya Musulmonlari Kengashi Markaziy Qo'mitasining a'zosi, huquqshunos. 3. Mustafo Cho'qayev — tashqi ishlar vaziri, Turkiston Musulmonlar Sho'rosi Markaziy Qo'mitasining raisi, xuquqshunos. www.arxiv.uz www.arxiv.uz 4. Ubaydulla Xo'jayev — harbiy vazir, Butunrossiya musulmonlar kengashi MK, a'zosi, xuquqshunos. 5. Yurali Agayev — yer va suv boyliklari vaziri, agronom. 6. Obidjon Mahmudov — oziq-ovqat vaziri, Qo'qon shahar dumasining rais o'rinbosari, tog'-kon sanoati muhandisi. 7. Abdurahmon O'razayev — ichki ishlar vazirining o'rinbosari, xuquqshunos. 8. Solomon Abramovich Gersfeld — moliya vaziri, huquqshunos. Muvaqqat hukumat tarkibiga 12 a'zo o'rniga 8 kishi saylanganligining sababi yana to'rt kishi — yevropalik aholi vakillari ichidan nomzodlar ko'rsa til gach, qayd etilishi ko'zda tutilgan edi. www.arxiv.uz Sovetlarning III O'eka s'yezdi shovinistik qarorlariga qarama-qarshi o'laroq musulmon qurultoyi o'z ishining barcha bosqichlarida chinakam baynalmilalchilik tamoyili, o'lkaning ko'p millatli, shu jumladan yevropalik qismi aholisi manfaatlarini hisobga olishdan kelib chiqdi. Bunday insonparvarlik yondashuvi IV musulmon qurultoyi ochilgan paytdanoq namoyon bo'ldi. Jumladan, Mahmudxo'ja Behbudiy s'yezdning huquqiy asosga egaligi haqidagi nutqida shuni alohida ta'kidladiki, «S'yezdda Turkistonning yevropalik aholisi vakillari ishtirok etayotgani uchun ham s'yezd qarorlari yanada obro'lidir»[1]. M.Behbudiy s'yezd hay'atiga turli musulmon, rus, yahudiy va hokazo guruhlardan vakillar kiritili shi ni taklif etdi. Undan keyin so'zga chiqqan Qo'qin vakili Obidjon Mahmudov ham «hay'atga saylovlarda viloyat va ayrim diniy hamda milliy guruhlar bo'yicha emas, balki bilimdon va ishchan kishilarni tanlash asosida kirishish» zaruriyati haqida gapirdi[1]. Mahalliy xalq joylarda ushbu xabarni shodu-hurramlik bilan kutib oldi. S'yezdda hukumat organlari: Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumati va Milliy Xalq Majlisi tuzildi. Xalq Majlisi 54 kishidan tashkil topgan bo'lib, 1  3 o'rin yevropalik millat vakillari uchun ajratildi. 1918 yil 10-11 yanvar kunlari Andijonda «Muayyan ul-islom» jamiyati idorasida musulmon jamoat tashkilotlarining s'yezdi bo'lib o'tdi. Delegatlar tomonidan uyezd ma'muriyatidagi barcha shaxslardan Turkiston Muxtoriyati Muavqqat hukumatini tan olganligi haqidagi tilxatni olish uchun s'yezd prezidiumi a'zolaridan maxsus komissiya tuzish haqida taklif bildirildi. Bundan tashqari, Muxtoriyatni qo'llab- quvvatlash va mustahkamlash uchun har bir volostdan vakillarni jalb etgan holda xalq milisiyasini tashkil qilish haqida qaror qilindi. www.arxiv.uz Biroq, hujjatli ma'lumotlarga ko'ra, Turkiston Muxtoriyatining tashkil topishi va uning o'lka mahalliy aholisi manfaatlariga mos tushuvchi siyosati bolsheviklar tomonidan salbiy tarzda kutib olindi. Voqealar rivoji Qo'qonda tuzilgan Muxtor hukumatning 1918 yilning fevral oyida qonga botirilishi bilan xotima topdi. 18 fevraldan 19 fevralga o'tar kechasi Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tomonidan yuborilgan 11 eshelon harbiy qismlar Qo'qonga yetib keldi. Otliq askarlar, artilleriya va piyoda qismlari bilan birga harbiy komissar YE. O. Perfilyev ham keldi. Tish tirnog'i bilan qurollangan bolsheviklar qo'shini Turkiston Muxtoriyatini zo'rlik bilan tor-mor qildi. Turkistonda «buyuk oktabr inqilobi»dan keyingi sodir bo'lgan voqealar jarayoni shuni ko'rsatadiki, markaziy sovet hukumati o'lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, xatto milliy muxtoriyatni ham ravo qurishni istamadi. To'g'ri, bu achchiq xaqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib yetmadi. Buni faqat milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar. Bolsheviklarning makkorona siyosatiga ishonib, uning tarafdori bo'lgan yoki unga xayrixox bo'lganlar ham oz emas edi. Ular Turkistonda mavjud bo'lgan zavod va korxonalarda yevropalik ishchilar bilan yonma-yon ishlagan, ularning ta'siriga berilgan mahalliy aholi vakillaridan bo'lgan ishchilar, shaharlarda oilasini boqish uchun sarson bo'lib ish qidirib yurgan ishsizlar (mardikorlar), qishloqlarda yersiz bo'lib, chorikorlik, mardikorlik qilib kun kechirib yurgan kambag'al dexqonlarning bir qismini tashkil qilar edi. Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor etilishi va shundan keyin mahalliy aholiga qarshi jazo kompaniyasining avj olishi, vodiyda istiqlolchilik harakatining kelib chiqishiga, Vatan va millatning, avvalo Farg'onaning asl farzandlarini erk va ozodlik uchun qo'llariga qurol olishga majbur etdi. www.arxiv.uz Istiqlolchilik harakati «Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi» deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e'tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati ag'darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo'lmaganida ham istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi tabiiy bir xol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat istiqlolchilik harakatining boshlanishini muqarrar qilib qo'ygan edi. Chunki Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor-mor qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. Birinchidan , 1917 yilda sodir bo'lgan oktabr to'ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo'lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g'oyani avval boshdanoq o'ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan, yangi tuzum o'rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qo'yildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg'ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o'tadi, xolos. Chorizmning mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg'onaliklar Turkistonda birinchi bo'lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Dastlabki istiqlolchi guruhlarning tashkil topishi Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog'liqdir. www.arxiv.uz Ko'p o'tmay Mulla Ergash qo'rboshi yigitlari safiga Farg'onadagi sovetlar tuzumidan norozi bo'lgan yuzlarcha va minglarcha kishilar kelib qo'shildilar. Markazi Bachqir qishlog'i bo'lgan Qo'qon uyezdi istiqlolchilik harakatining dastlabki tayanch nuqtasi bo'lib qolgan edi. 1918 yil mart oyining oxiriga kelib Katta Ergashning nomi Farg'ona vodiysi aholisi o'rtasida juda mashhur bo'lib ketdi. Sovet ayg'oqchilaridan birining ma'lumotiga ko'ra, «Ergash qo'rboshining musulmon va rus aholisi o'rtasida paydo bo'lishi olqishlarga sazovor bo'ldi, unga eng yuksak tilaklar tilandi hamda uning qiyofasida Andijon va Qo'qonda o'rnashgan sovet qo'shinlaridan, hukumat vakillaridan va har qanday zo'ravonlikdan halos qiluvchi insonni ko'rdilar». U 1921 yil 19 dekabrda o'z qarorgohi Xonobodda qizil askarlarga qarshi bo'lgan jangda halok bo'lgan. 1918 yil mart oyiga kelib Farg'ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo'rboshi dastalari faoliyat ko'rsatardi. Madaminbek Skobelev uyezdida, Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek Marg'ilon atroflarida, Omon Pahlavon, Qobul, Sotiboldi qozi va Rahmonqul Namangan uyezdida, Parpi qo'rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo'rboshi Qo'qonning Buvayda qishlog'ida, Umar-Choli Urganji qishlog'ida, Jonibek qozi O'zgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat qilmoqda edi. Bu tarqoq holda bo'lgan istiqlolchilik harakatini yagona qo'mondonlikka bo'ysundirish va birgalikda harakat qilish maqsadida «Sho'roi Islom» va «Sho'roi Ulamo» tashkilotlari a'zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirida Bachqir qishlog'ida Farg'onadagi butun qo'rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo'rboshilar qatnashdi. Farg'ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining boshlig'i qilib Katta Mulla Ergash saylandi va unga butun musulmon qo'shinlarining Oliy Bosh Qo'mondoni—«Amir al- muslimin» unvoni berildi. Ergash qo'rboshining o'rinbosarlari qilib Madaminbek va Shermuhammadbek tayinlandi. Umuman olganda, Farg'ona vodiysida 1918 yilning o'rtalariga kelib, taxminan yuzga yaqin qo'rboshi o'z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bormoqda edi. www.arxiv.uz Turkistondagi istiqlolchilik harakatining muhim xususiyati shundaki, bu harakatda maqsadlar, vazifalar qanday bo'lishidan qat'i nazar, boshdan oxirigacha bir ustivor g'oya — Turkistonning milliy istiqloli va mustaqilligi yotadi. Istiqlolchilik harakati goh kuchayib, goh pasayib turishi, unda ishtirok etuvchilarning tarkibi o'zgarib borishi va ikkilamchi manfaatlar o'rtada turganligi hamda ob'yektiv va sub'yektiv omillar kuchlar muvozanatiga salbiy ta'sir qilishiga qaramay, harakatning asosiy mohiyati Turkiston mustaqilligi uchun kurash bo'lib qolaverdi. Madaminbek 1919 yil 11 martda Farg'ona fronti (1919 yil 23 fevral) qo'shinlari qo'mondoni M.V.Safonov nomiga yo'llagan maktubida istiqlolchilar qanday maqsad yo'lida kurashayotganliklarini, bu harakatning mohiyati va «bosmachi» deb kimni aytish kerakligini yaqqol ko'rsatib, quyidagi so'zlarni yozgan edi: «Gapning lo'ndasini aytsam, bizning xalqimiz o'z turmushida Karl Marks yoki bolsheviklar dasturini qo'llab ko'rish darajasida hali ongi rivojlanmagan... Turkistonda bo'lsa, yana qaytaraman, sizlar qiladigan ish yo'q va bu yerda zo'ravonlik bilan dushmanlar orttirasiz, holos... Siz federasiya tuziladi deb e'lon qildingiz, siz xalqning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini e'lon qildingiz, shunday ekan, nega siz ularni bizga bermaysiz? Yoki biz faqat musulmon bo'lganligimiz uchunmi? Bizga ko'nglimiz tusagancha yashashga imkon bering, mayli, siz e'lon qilgan shiorlarga biz amal qilamiz, bizlarga o'zimiz xohlagandek boshqaruv usulini tanlashga imkon bering, axir biz— musulmonlar ko'pchilikni tashkil qilamiz-ku. Ammo zo'ravonlik qilmang...» Shuningdek, Madaminbek xatida o'zlarini proletariat himoyachisi va kapitalistlarga qarshi kurashayotgan qilib ko'rsatayotgan qizil armiya jangchilari va komandirlarining xaqiqiy bosqinchilar to'dasiga aylanganliklarini ta'kidlab, «...otryad boshliqlarining bittasidan 20 million so'mlik mol-mulk topilgan, haqiqiy bolshevik-kommunist — bosmachilar to'dasi bizning qambag'al, yarim och musulmonlarimizdan so'nggi ko'rpa va kigizlarini ham tortib olishdi», deb yozgan edi. www.arxiv.uz Sovetlar tarafiga o'tgan Madaminbek qizil askarlarning katta kuchga ega ekanligini, istiqlolchilar bu kuchga bardosh bera olmasliklarini o'sha davrdayoq yaxshi tushungan edi. Kurboshilarga ishonib o'z hayotlarini ozodlikka tikkan yigitlar behuda qurbon bo'lib ketishini istamagan Madaminbek ularning qurolini tashlab, tinch hayotga qaytishga undash uchun sovetlar tomonida turib harakat qildi. Lekin Madaminbekning diplomatik tadbirlari samarasiz tugadi. Sovetlar tomonidan muzokaralar o'tkazish uchun qo'rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbek Shermuhammadbekning roziligi bilan Xolxo'ja Eshon tomonidan 1920 yil 14 mayda Qorovul qishlog'ida o'ldirildi. Farg'ona vodiysida boshlangan istiqlolchilik harakati keyinchalik butun Turkiston o'lkasiga yoyildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarshi sovet larning harbiy huruji bu yerlarda ham musulmon aholisining ommaviy qurolli qarshiligini keltirib chiqardi. Tengsiz janglarda yuzlab vatanparvar lashkar boshilar istilolchilar safidan yetilib chiqdilar. Ulardan Madaminbek, Shermuhammadbek, Katta va Kichik Ergashlar, Muhiddinbek, Omon polvon, Nurmuhammadbek, Junaidxon, Islom qo'rboshi, Ibrohimbek va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Turkistondagi bu milliy-ozodlik harakati 1936 yilga davom etdi. Son va harbiy-texnik jihatdan ustunlikka ega bo'lgan qizil armiya qo'shinlari g'alabaga erishgan bo'lsalar-da, Turkiston xalqini ozodlik uchun kurash g'oyalarini yo'qqa chiqara olmadi. Respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyingina istiqlol uchun qurbon bo'lgan vatanpar varlarimiz haqidagi asl haqiqat xalqimizga yetkazilmoqda. Turkiston bolsheviklar tomonidan zabt etilgach, bevosita markaziy hududlarda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga tortildi. Chunonchi, Markaziy hududlarda ro'y bergan ocharchilik tashvishlari turkistonliklar hayotiga hamta'sir etmay qolmadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz 1919 yil 22 oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida bo'lgan anjumanda Madaminbek boshchiligida «Farg'ona Muvaqqat Muxtoriyat hukumati» tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bo'lib 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig'i bo'lishi bilan bir qatorda bosh qo'mondon qilib ham tayinlandi. Oradan sal o'tmay, ya'ni 1919 yil oktabr oyining so'nggi kunlarida Farg'ona vodiysidagi barcha yirik qo'rboshilar Oyim qishloqda to'plandi. Tarixiy hujjatlarning dalolat berishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo'lgan bu qurultoyda, Farg'ona vodiysida harakat kilayotgan 150 tacha qo'rboshi dastalari to'rtta yirik lashkarboshi: Madaminbek, Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo'ja Eshon qo'mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo'shinlarining Oliy Bosh Qo'mondoni — «Amir al-muslimin» qilib Madaminbek saylandi. Ammo bu birlashuv kutilgan natijani bermadi. Qurultoydan keyinoq Xolxo'ja Eshon bosh qo'mondon Madaminbekka bo'ysunmas ligini aytib, mustaqil harakat boshladi. U o'zining ta'sir doirasidagi hududlarda Islom shariati asosida qattiq-qo'llik bilan tartib-qoida o'rnatdi. Bu davrda Madaminbek qo'l ostida 30 mingga yaqin, Shermuhammadbekda 20.000, Ergash qo'rboshida esa 8.000 yigit bo'lib, aynan shu uchta lashkarboshilar vodiydagi jangovar harakatlarni boshqarib turgan edilar. Biroq, Farg'ona vodiysiga tobora qo'shimcha kuchlarning tashlanishi nati ja sida 1920 yil yanvar oyining o'rtalariga kelib jangovar tashabbus qizil armiya qo'liga o'tdi. Farg'ona fronti qo'shinlari (qizil armiya) birinchi bo'lib Katta Ergash qo'rboshini mag'lubiyatga uchratishdi. P.Paramonov boshchiligidagi yig'ma otryad Qo'qondan chiqib 1920 yil 18 yanvarda Ergashning qarorgohi joylashgan Bachqir qishlog'ini egalladi. www.arxiv.uz FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q.-T.: Sharq,1998y. 2. Karimov I.A. O'zbekiston xalqi o'z yo'lidan qaytmaydi. Asarlar. 4-jild.-T.: O'zbekiston, 1996 y. 3. A'zamxo'jayev S. Turkiston Muxtoriyati.-T.: Ma'naviyat, 2000y. 4. Агзамходжаев С. История Туркестанской Автономии.-Т.: Тошкент Ислом университети, 2006.-268 с. 5. Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi.-T.: Fan, 1991 y. 6. Vatan tuyg'usi.- T.: O'zbekiston, 1996 y. 7. Ziyoyeva D.H. Bosmachilik: haqiqat va uydirma.-T.: O'zbekiston, 2000.-32 b. 8. Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati.-T.: Adabiyot va san'at, 2000.-176 b. 9. Rasulov A. Turkiston va Volgabo'yi, Uraloldi xalqlari o'rtasidagi munosabatlar.(1917- 1924 yillar).-Toshkent: Universitet, 2005.-B.95-96. 10. Ibrohim Karim. Madaminbek.-T.: Yozuvchi, 1993 y. 11. Inqilob jangchilari.-T.: O'zbekiston, 1996 y. 12. Tohir Qahhor. Hur Turkiston uchun.-T.:Cho'lpon,1994 y. 13. Hasanov M. Turkiston Muxtoriyati: haqiqat va uydirma ((Fan va Turmush.-1990.-№ 9-10. 14. O'zbekiston tarixi. Oliy o'quv yurtlarining nomutaxassis fakultetlari talabalri uchun darslik  R.Murtazayevaningumuiy tahriri ostida.-T.: Yangi asr avlodi, 2003.-676b. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Turkiston Muxtoriyati – tub yerli xalqlar davlatchiligi tarixida yangi bosqich
Rossiyadagi inqilobiy voqealar Turkiston o’lkasiga ta’siri
Turkiston general gubernatorligida ijtimoiy iqtisodiy hayot
Turkistonda sovet hokimiyatining o`rnatilishi va unga qarshi qurolli harakat
Buxoro va Xorazm xalq Respublikasining tuzilishi, ichki va tashqi siyosati hamda ularning tugatilishi