Turkiston ASSR da arxivlarning vujudga kelishi - Tarix - Slaydlar

Turkiston ASSR da arxivlarning vujudga kelishi

Yuklangan vaqt:

29.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2254.7578125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Turkiston ASSR da arxivlarning vujudga kelishi Turkiston ASSRda arxiv ishining tashkil etilishi. Arxivlarni markazlashtirish. Yagona davlat arxiv fondi (YADAF) faoliyati. Turkistonda arxivlarda ish yuritish.

Turkiston ASSRda arxiv ishining tashkil etilishi Turkiston o‘lkasida 1918-yil mustabid sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan izohlanadi. 0 ‘zini idora qiladigan mustaqil davlat qurishga go‘yo ko‘maklashayotgandek ko‘ringan sovet hokimiyatining asl basharasi Turkiston Muxtoriyatini qonga botirishda yaqqol namoyon bo‘ldi. Sovet hukumati Turkiston Muxtoriyati tajribasidan muhim hulosa chiqarib, bu Turkiston hududida o‘ziga xos sovetlar andazasidagi avtonomiyani tashkil etishga kirishgan edi. Bundan ko‘zda tutilgan bosh maqsad Turkistonning kelajakda mustaqil, suviren davlat bo‘lib, ajralib chiqib ketishiga izm bermaslik edi. Bolsheviklar 1918- yil yanvar oyidayoq Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko‘tarishgan edi. 1918-yil 30-aprelda Turkiston Sovetlarining V s’ezdida “Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi haqida Nizom” qabul qilindi va Turkiston ASSRning tuzilganligi e’lon qilindi.

Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi ma’muriy jihatdan Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo, Ettisuv, Kaspiyorti, keyinchalik Amudaryo (Turkman) viloyatlariga bo‘lingan. Respublika hududi BXSR, XXSR, Qozog‘iston ASSR, Afg‘oniston, Eron, Xitoy davlatlari bilan chegaradosh boMgan. Sovet davridagi kelajakda amalga oshirilishi moMjallangan loyihalar o‘tmishdagi vaqe’a hodisalar va siyosatni kommunistik ma’murlar va tarixchilar arxiv hujjatlari bilan bog‘lab o‘rgandilar. 1917-yil inqilobidan keyin tarixiy taraqqiyotni namoyon qilishni ahamiyatli deb hisoblaydigan marksizm tarafdorlari hisoblangan bolsheviklar tezda chor Rossiyasi arxivlarini o‘z nazoratlariga oldilar. Progressiv va reaksion tendensiyalarni namoyon qilish uchun kommunistik tarixchilar materiallar yig‘a boshladilar.

Turkistonda sovet hokimiyati o‘matilgach o‘lkada arxiv ishining tashkil etilishga e’tibor qaratila boshlandi. Sho‘rolor hokimiyati rahbarlari yaxshi bilardiki, komunistik g‘oyalaming bajarilish vazifalarining muvaffaqiyatli olib borilishi ko‘p jihatdan qanchalik manbalar ko‘p to‘planishiga, tadqiqotchilar qaysi manbalardan ko‘proq foydalanishiga ham bogMiq edi. Dunyo ommasiga sho‘rolar tizimini ijobiy tomondan ko‘rsatish zarur edi. Bularning barchasi hujjatli materilallami maxsus boshqaruv markaziga konsetratratsiya qilishi hukumat vakillari uchun va davlatchilik siyosiy senzurasida efektiv instrument vazifasini o‘tab berishi talab qilinar edi. Shuning uchun sho‘rolar hukumati arxiv idoralari tizimini tiklanishiga katta diqqat-e’tibor qaratishdi.

1918-yilining aprelida RSFSR hukumati tashabbusi bilan Turkistonda markaziy arxiv idoralari boshqarmasini tuzish, arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish xususida qaror qabul qiladi, o‘shanda hukumat topshirig‘iga ko‘ra “arxiv tashkilotlari boshqaruvini tashkil etish” uchun maxsus komissiya tuziladi. Sovet hukumati arxiv ishlariga oktyabr inqilobidan so‘ng katta e’tibor bera boshladi. 1918-yilning 27-28-mayida Moskvada М. X. Pokrovskiy raisligida majlis bo‘lib, Markaziy arxiv boshqarmasini tuzishni rejalashtirish xususida kelishib olindi.

Rossiya hukumati tomonidan tashkil qilingan arxiv ishi tizimi Qizil Armiya arxiv ishini ham qisman o‘zida mujassamlashtirgan edi. Sovet hukumati harbiy kuchlar bosh qo‘mondonligi Qizil Armiya va fuqarolar urushi tarixi bo‘yicha materillar yig‘ish to‘g‘risida topshirqlar berdi. Shu maqsadda frontdagi shtablarda shu jumladan, Turkiston frontida harbiy ishlar arxiv bo‘linmalari tuzilib, har bir armiya o‘z ma’lumot (harbiy ishlari haqidagi)larini to‘plashi va ulami Moskvaga jo ‘natishlari shart edi.

1918-yilning mayida Markaziy Osiyoda yagona hisoblangan davlat arxiv jamg‘armasidan so‘ng, o‘sha yilning noyabirida arxiv ishlari boshqaruvi Bosh boshqarmasi kollegiyasi tuziladi. Uning tarkibiga V. Ryazonov (rais), B. N. Storojev (rais o‘rinbosari), A. Polyanskiy, S. B. Veselovskiy va boshqalar kiradi. Kollegiya shu zahotiyoq davlat arxiv idoralarini tashkil etish, arxiv ishlari infratuzilmasini yaxshilashga kirishib ketadi. RSFSR arxiv idoralari markaziy tuzilmasining ajralmas qismi sifatida Turkiston arxiv saqlanmasini joriy qilishga katta e’tibor berdi. Tarixiy nuqtai nazardan baho beradigan bo‘lsak, sovet arxivshunoslik siyosati tashkil etilishi bilanoq, Turkiston olkasida sho‘rolar arxivshunosligi ta’siri sezila boshladi. 1917-yilning birinchi kunlaridayoq o‘lkada yirik arxiv saqlanmasi yo‘q edi. Shu bilan birgalikda arxiv ishini yaxshilashga qaratilgan arxiv ishlari tizimli tashkil etilmagandi. Arxiv ishlarini tashkil qilish va rivojlantirish bo‘yicha o‘lka i' hukumatiga topshiriq 1918-yilning iyunida kelib tushdi. Bu ishni Turkiston respublikasi Byudjet moliya komissiyasi raisi (MIK xuziridagi) V. N. Kucherbayev boshqardi va 1919-yilning oktyabirida Turkiston ASSR Sovetining 13 - s’ezdida arxiv ishlarini tashkil qilish, boshqaruvi, topshiriq va vazifalari to‘g‘risida ma’ruza qildi. Shundan so‘ng 1919-yilning 30-oktyabirida Turkiston Respublikasi MIK Prezidumi respublika Markaziy arxiv boshqarmasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.

1919-yil 15-noyabrda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Arxiv ishi markaziy boshqarmasi tuzildi va V.N. Kucherbayev boshqarma boshlig‘i yetib tayinlandi. Tez orada RSFSR Arxiv ishi bosh boshqarmasi (Bosharxiv)dan Toshkentga vakil qilib D.I. Nechkin yuborildi. Turkkomissiya uni Turkiston ASSR Arxiv ishi markaziy boshqarmasi boshlig‘i qilib tayinladi. 51 D.I.Nechkin MIKning arxiv to‘g‘risidagi qaroriga o‘zgartirishlar kiritdi. Muhim o'zgartirish shu bo‘ldiki, Turkiston Respublikasi Arxiv ishi markaziy boshqarmasi boshlig‘i RSFSR Bosharxivi roziligi bilan Turkiston Respublikasi Maorf xalq komissarligi qaroriga asosan tayinlanadi deb ko‘rsatildi. Bu bilan Turkiston Respublikasi huquqi, shubhasiz, cheklandi.

Boshq arma boshlig ‘i huzuri dagi kengas h, Ilmiy statisti ka bo‘limi ,Davlat arxivla ri bo‘limi .Inspek siyaIsh boshqa rmasi,Tahriri yat kengas hiArxiv ishi markaziy boshqarmasi

Mahalliy arxiv tashkilotlari Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Soveti (XKS) ning 1921- yil 25-yanvardagi “Viloyat arxiv fondlari to‘g£risida”gi qaroriga asosan qonuniy jihatdan rasmiylashdi. Bu qarorga ko‘ra viloyat hududidagi barcha idoralarning ish yuritish hujjatlari viloyat davlat arxivi fondining tarkibiy qismi hisoblanadi, deb ko‘rsatilgan. Markaziy va mahalliy arxiv tashkilotlarining muhim vazifasi arxiv hujjatlarini qidirib topish va yig‘ish edi. 1920- 1921- yillari 500 dan ortiq fondlar hisobga olindi. 1921-yil oxirigacha davlat arxiv fondlariga 157 ta harbiy va fuqaro tashkilotlari 305 mingdan ortiq, 1922- yili esa 83 ta tashkilot tomonidan 200 mingga yaqin yig‘majild topshirildi. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi XKSning 1921-yil 25- yanvardagi qaroriga binoan arxivlarda qo‘lyozma hujjatlargina emas, balki nashr qilingan materiallar va foto hujjatlar ham yig‘ila boshlandi.

Arxivlarni markazlashtirish. Yagona davlat arxiv fondi (YADAF) faoliyati. 1917-yilgi oktyabr voqealariga qadar hujjatlar har bir idorada va tashkilotning o‘zida saqlangan. Arxivlar tarqoq holda bo‘lib, hujjatlar bir joyda yig‘ilmagan, markazlashmagan edi. Hukumat manbalarini saqlash va ulardan har tomonlama foydalanish maqsadida RSFSR Xalq Komissarlari Sovetining 1918-yil 1-iyunda “ RSFSRda arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish haqida” deb atalgan dekreti e'lon qilindi. Shu chiqarilgan dekretga asosan RSFSRda Davlat arxiv fondi (DAF) tashkil etildi. Keyinchalik bu DAF tarkibiga inqilobgacha bo‘lgan davr va inqilobdan keyingi barcha sovet tashkilotlari faoliyati, muassasalar va ayrim shaxslar, shuningdek tarixiy yozma yodgorliklar, huquq, san’at, adabiyot va SSSR xalqlarining maishiy, ma’naviy madaniyati, kino foto hujjat fondlari kinofilm negativlari, fotosuratlari, ularni to‘latuvchi pozetivlar, grammafon, potifon, plastinkalari va yozib olingan ovoz materiallari, ilmiy-tarixiy va amaliy ahamiyatga ega bo‘Jgan: illyustratsiyalar, qo‘l yozma negativlar, shunigdek, ogitatsiya va propoganda maqsadida nashr qilingan plakatlar, varaqalar, chaqiriqlar, e’lonlar va boshqalar, mikrofoto hujjatlar kiritilgan.

Shundan kelib chiqqan holda Turkiston Avtonom Sovet Respublikasi Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK) 1919-yil 5-noyabrda “ Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Bu qarorga asosan 1917-yilga qadar bo‘lgan barcha idoraviy arxivlar tugatildi, arxiv hujjatlari Turkiston Avtonom Sovet Respublikasining Yagona davlat arxiv fondi (YADAF) ni tashkil qiladi, deb e’lon qilindi. YADAFni boshqarish uchun Turkiston Respublikasi Arxiv ishi bosh boshqarmasi tashkil qilindi. YADAFga 1917-yil 25-oktyabrgacha bo‘lgan barcha hujjatlar topshirilishi kerak edi. Yuqorida ta’kidlangan qarorda arxiv hujjatlarini yo‘q qilish tartibi o‘rnatildi. Davlat idoralari Arxiv ishi bosh boshqarmasi ruxsatisiz o‘z hujjatlarini yo‘q qilish huquqiga ega emas, deb ko‘rsatilgan. Sovet idoralarida tashkil bo‘lgan hujjatlar YADAFning tarkibiy qismi deb qayd qilingan. Bu hujjatlarni arxiv ishi bosh boshqarmasiga nazorat qilib turish topshirilgan. Bu boshqarma Maorif xalq komissarligi huzurida tashkil qilingan.

YADAF 8 ta seksiya va 4 ta bo‘limdan iborat edi. Bo‘Iimlar quyidagilardan iborat bo‘lgan: Ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalami birlashtiradi); Harbiy seksiya Maorif va iqtisodiyot seksiyalari; Tarixiy-inqilobiy, Sharq va matbuot seksiyalaridan iborat boMgan.

Davlat arxivi fondiga faqat 1917-yildan oldingi tashkilotlar arxiv hujjatlarigina emas, balki sovet tashkilotlari arxiv hujjatlari ham qabul qilingan. Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi va keyin davlat arxiviga topshirilishi belgilangan. Shu davrdan boshlab YADAF tarkibidagi arxiv hujjatlari ekspertiza qilinib, doimiy saqlash uchun ajratilgan hujjatlar tartibga solindi va ro‘yxatlashtirildi. 1920-1922-yillarda YADAFda 150 mingga yaqin hujjatlar ro‘yxatga olingan. 1924-yilga kelib butun 54saqlanayotgan arxiv materiallarining uchdan bir qismi tartibga solingan edi. Shunday qilib, arxiv hujjatlarini tartibga solish, ulardan ilmiy va amaliy maqsadda foydalanish imkoni berildi. Arxivning ilmiy xodimlari bir necha ilmiy ishlar tayyorlashdi. Masalan, A.A. Galperin “ 1918-yil martda Kolesovning Buxoroga yurishi” asarini yozgan edi.

1920-1924-yillarda Turkistonda metodik qo‘llanmalar ham yozildi. Masalan, arxiv fondlarini bayon qilish, tashkilotlarda joriy arxivlar ishlarini olib borish tartibi, joriy arxivlami nazorat qilish va hisobga olish, hujjatlarni ajratish hamda yo‘q qilish to‘g‘risida yo‘riqnomalar tuzildi. Shunday qilib, oktyabr to‘ntarishidan keyingi dastlabki yillarda Turkiston arxivchilari respublika markazlashgan arxivni tashkil qilish uchun bor kuchlarini ayamadilar. Arxiv hujjatlarini tashish uchun transport va mablag1 bo‘lmagan hollarda ularni arxivchilarning o‘zlari tashidilar, saqlab qolish uchun qo‘ldan kelgan barcha choralami ko‘rdilar. 0 ‘sha yillar og‘ir yillar bo‘lib, maoshlar yarim yillab berilmas edi. Lekin arxivchilar isitilmaydigan sovuq xonalarda, och holda ishlasalar ham ishni tashlamay davom ettirganlar. Turkiston Avtonom Sovet Respublikasining arxiv hodimlari oktyabr to‘ntarishidan oldingi tashkilotlarning, ya’ni Turkiston general-gubernatorligi tashkilotlarining arxivlarini saqlab qolish uchun katta ishlarni bajardilar. Yagona davlat arxiv fondining tashkil etilishi natijasida arxiv hujjatlarini yig‘ish bilan birgalikda ularni tartibga solish, bayon qilish, ulardan foydalanishni yoiga qo‘yish bo‘yicha ham ko‘pgina ishlar amalga oshirildi

Turkiston ASSR arxivlarida ish yuritish Sho‘ro siyosati go‘yoki o‘zining "millatlar va tillarning tengligini ta’minlash" tamoyilini amalga oshirganday qilib ko‘rsatish maqsadida respublikamizda idoraviy ish yuritishni o‘zbekchalashtirish borasida ba’zi harakatlami amalga oshirgan. 1923-yil 29-avgustda qabul qilingan Turkiston ASSR MIQning 130- qarori 14 ta moddadan iborat bo‘lib, uning 1-moddasida: “Barcha dekret va qarorlar albatta rus, o‘zbek, turkman hamda qirg‘iz tillarida nashr etiladi” deb, qayd qilingan. Mazkur qarorga binoan respublika hududidagi barcha muassasalarining ish yuritishi 4 ta: rus, o‘zbek, qirg‘iz [qozoq] va turkman tillarida olib borilishi tartibi belgilandi. Shundan kelib chiqib, Yettisuv, Sirdaryo va Amudaryo viloyatlari - qirg‘iz tilida, Farg‘ona va Samarqandda o‘zbek tilida va Turkman viloyatida esa turkman tilida ish yuritish tizimi joriy qilingan.

Aytish lozimki, yaqin o‘tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi hujjatlar o‘zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o‘zbekcha deb aytish ancha qiyin. Yaqin-yaqinlargacha "Berildi ushbu spravkani falonchiyevga shul hakdakim, haqikatan ham bu о ‘rtoq shul joyda yashab turadi" qabilidagi 20-yillarda rus tilidan andoza olish tufayli paydo boigan, ya’ni shaklan o‘zbekcha ma’lumotnomalar yozib kelindi. Rus tilida mazkur matnning asli "Дана настоящая справка Иванову в том, что товарищ Иванов действительно проживает по такому-то адресу” tarzida boiib, bu matn til nuqtai nazaridan benihoya tugal, lo‘nda va benuqson. Ammo o‘zbek tilida ayni so‘z tartibini saqlashning o‘ziyoq o‘zbek tilining tabiatiga mutlaqo zid. Rus tilidan andoza olish (aytish kerakki, bunday hoi boshqa tillarda, masalan, tatar tilida ham kuzatiladi), biron-bir darajada boisin, o‘zini oqlay olmaydi. Umuman, o‘zbek hujjatchiligining boy va uzoq tariximizning ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud boisa-da, Oktyabr to‘ntarishidan keyin boshqa joylarda boigani kabi respublikamizda hujjatchilik bevosita o‘zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo‘nalish nusxa ko‘chirishdan iborat boiib qoldi. Ana shuning va boshqa bir qancha omillarning oqibati natijasida o‘zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli takomil topmadi.

Hujjatshunos A.S.Golovach shunday ta’kidlaydi: "Boshqaruv sohasidagi kamchiliklarning asosiy sabablaridan biri ayni soha xodimlarining ko‘pchiligida nazariy va amaliy tayyorgarlikning 57 bo‘shligidir. Ular muassasa, tashkilot va korxonalarda qabul kilingan hujjatlar bilan ishlash yo‘riqlari, usullari va yo‘llari majmuini yetarli darajada bilmaydilar". Ba’zan hujjatlarga jiddiy munosabatda boMinmaydi, unga shunchaki bir qog‘ozbozlik, nokerak va ortiqcha bir ish sifatida qaraladi. Bu albatta, nomaqbul munosabatdir. Mukammal va oqilona tashkil etilgan hujjatchilik har qanday idoradagi ish yuritishning asosi ekanligini isbotlab o‘tirishning hojati yo‘q.

Xulosa Turkiston ASSRda arxivlarning vujudga kelishi, asosan, Sovet Ittifoqining siyosiy va iqtisodiy tashkil etish jarayonlari bilan bog‘liqdir. Arxivlar nafaqat tarixiy ma'lumotlarni yig‘ish va saqlash, balki markaziy hukumatning siyosiy nazoratini amalga oshirish vositasi sifatida ham faoliyat yuritgan.

Foydalanilgan adabiyotlar Алимов И., Эргашев Ф., Бутаев А. Архившунослик. / Укув кулланма. - Тошкент: Шарк, 1997. 2. Алимов И.А. Архившунослик. / Укув кулланма. - Андижон: Андижон, 2005. 3. Бобокулов Б. Архив иши назарияси ва амалиёти. / Укув кулланма. - Т., 2011. 4. Исакова М, Иофе В. Архившунослик. / Укув кулланма. - Тошкент: Чулпон, 2007. 5. Исакова М. Становление и развитие архивного дела в Узбекистане. - Тошкент: Университет, 2012. 6. Исакова М., Хайдаров М. Бошкарувни ахборот (хужжатлар) билан таъминлаш. / Укув кулланма. - Т.,2012. 7. Antonina Burton. Archive Stories, (facts, fictions and the writing of history). - London.2005.

O'xshashlar

Xristianlik vujudga kelishi

Irqlar va ularning vujudga kelishi

Ilk savdo yo'llarining vujudga kelishi

Fransiyani markazlashtirish. Bosh shtatlarning vujudga kelishi

BMTning vujudga kelishi va xalqaro iqtisodiy institutlar tizimi