Jadidchilik harakatining Turkiston Ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga ta’siri - Tarix - Slaydlar

Jadidchilik harakatining Turkiston Ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga ta’siri

Yuklangan vaqt:

22.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

917.796875 KB

Ko'chirib olish

Jadidchilik harakatining Turkiston Ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga ta’siri

 1. Jadidlar va islom dini  2. Tarqqiyparvarlarning Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy sohasidagi faoliyati  3. Jadidchilikning siyosiy harakatga aylanishi Reja:

 Jadidlar mafkurasiga ko’ra islom dini shaxsning ma’naviy kamoloti va jamiyat rivojida muhim o’rin tugan. Ular ushbu vazifani hal etmay turib, boshqa muammolarni bartaraf qilishning iloji yo’qligini anglab yetganlar.Ana shu maqsadda 1909-yilda Mahmudxo’ja Behbudiy, 1910-yilda Abdulla Avloniy, 1915-yilda Abdurauf Abdurahim o’g’li Fitrat tomonidan islom tarixiga oid asarlar yaratildi. Ushbu asarlarda ular islomning paydo bo’lishi va tarqalishining eng muhim bosqichlarini yoritib berdilar, shuningdek, islom aqidalarining nono’g’ri talqin qilinishiga qarshi chiqdilar

Islom tarixiga oid asarlar yozgan jadidlar. Mahmudxo’ja Behbudiy 1909-yilda. Abdulla Avloniy 1910- yilda. Abdurauf.Fitr at 1915-yilda.

 Turkiston taraqqiyparvarlari tomonidan birincghi navbatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar qatorida islom dini me’yorlarini, Qur’on oyatlari va hadislarni,, shariat hukmlarini to’g’ri talqin etish, ta’lim tizimini isloh qilish, uni zamon talablariga moslashtirish kabilar bor edi.  Milliy tarqqiyparvarlar musulmon ruhoniylarining fanga nisbatan salbiy munosabatda bo’lgan vakillarini qoraladilar. Taraqqiyparvarlar islom dini har bir musulmon erkak va ayollarning bilimga ega bo’lishini ularning zimmasiga burch qilib qo’yganligini keng targ’ib qildilar.  Jadidlar ilm-fanni taraqqiyotning va farovonlikning asosiy yo’naltiruvchi kuchi hamda jaholatga qarshi kurashning birdan bir vositasi deb hisobladilar. Ularning fikriga ko’ra chin musulmon bo’lish uchun diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlarni, ayniqsa, matematika, fizika, kimyo, tibbiyot, tarix va boshqa fanlarni bilishlari zarur deb hisoblaganlar. Buni muqadds Qur’on oyatlari va hadislar asosida tasdiqladilar.

 Jadidlarning islomga oid g’oyalari ularni islomning asosiy ta’limotini o’zgartirishga intilganlar, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Sababi ular o’z faoliyatlarida Qur’onni ham, umuman, butun islom ta’limotini ham to’g’ri izohlab berganlar.  Ularning barchasi islom diniga va musulmon an’analariga sodiq edilar. Ular islomga putur yetkazadigan urf-odatlarga, jamiyat rivojiga va taraqqiyotiga xalal beradigan salbiy ko’rinishdagi holatlarga qarshi chiqdilar. Jadidlar johillikni tugatishga, omma orasida taraqqiyparvar g’oyalar uyg’otishga intildilar.

 Jadidlar o’lkani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish borasida ham o’ziga xos qarashlarga ega edi.Taraqqiyparvarlar o’z faoliyatlari davomida o’lka xalqlarining ijtimoiy hayoti, turmush tarsi, kasb- kori, shart-sharoitlaridan xabardor bo’lganlar.Xalqning ahvoli yildan yilga og’irlashib borayotganini angladilar.  Ularning fikricha, mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlamay turibm sityosiy va huquqiy erkinlikka erishish mumkin emas edi. Buning uchun birinchi navbatda yerni, yeroti va yerusti boyliklarini, suvni Turkiston xalqlarining umumiy boyligi deb e’lon qilish, barcha sohalarni rivojlantirishga qodir mahalliy kadrlarni tayyorlash, zavod va fabrikalar qurib, mahsulotlarni o’lkaning o’zida ishlab chiqarishni zarur deb bildilar.

 Jadidlar ko’plab yoshlarni rivojlangan xorijiy davlatlarga, jumladan, Germaniyaga o’qishga yuborish, u yerda ular tahsil olib kelib, yurt va millat uchun xizmat qilishi g’oyalarini ilgari surdi. Ularning sa’y- harakatlari bilan mahalliy aholi tomonidan yoshlarning xorijda o’qib kelishiga ketadigan xarajatlario uchun mablag’lar yig’ildi. O’lkada va xorijda savdo-sotiq, sanoat va qishloq xo’jaligi rivojining qiyosiy tahliliga bag’ishlangan ko’plab maqolalar e’lon qilindi.  Turkiston taraqqiyparvarlaridan biri, Toshkentning “Qoryog’di” mahallasidan bo’lgan Asadullxo’ja o’g’li Ubaydullaxo’ja Rossiyada huquqshunoslik sohasi bo’yicha ta’lim olib, birinchi oliy ma’lumotli o’zbek advokati bo’ldi.U buyuk rus yozuvchisi Lev Tolstoy bilan yozishmalar olib brogan.

 Turkiston tarqqiyparvarlari XXasrning boshlaridagi dunyoda ro’y bergan siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib bordilar.Bu davrda xorijdagi siyosiy partiyalarning dasturlarini tahlil qildilar. Shu vaziyatda taraqqiyparvarlar o’zbek xalqining tinchliksevarligi, bosiqligidan kelib chiqib, barcha muammolarni tinch yo’l bilan hal etishga intildilar., chunki ular qonli to’qnashuv va urushlarga qarshi edilar.  1917-yildagi Rossiya fevral voqealari arafasida Turkiston jadidchiligi kuchli siyosiy harakatga aylandi.Birinchi jahon urushidan keyin jadidlar parlamentar monarxiya uchun kurashgan bo’lsalar, fevral voqealaridan keyin ancha keng qamrovli, bir qator siyosiy talablarni ilgari surdilar.Jumladan, mahalliy aholi huquqlarini kengaytirish, o’lkani boshqarish yuzasidan islohotlar o’tkazish, Davlat Dumasidan o’lka aholisi sonidan kelib chiqib o’rin ajratish, milliy matbuot erkinligini ta’minlash kabilar. Ayni vaqtda, milliy-siyosiy partiyalar va tashkilotlar, masalan, “Sho’roi Islomiya” , “Ittifoq” kabi bir qator tashkilotlar tuzildi. Bu paytda jadidlar tub yerli aholi ijtimoiy tarkibining barcha qatlam vakillarini o’z ortidan ergashtira oldilar. Turkistonda jadidlar faoliyati mahalliy aholini ma’rifatli qilishga, ularda milliy o’zlikni anglashning kuchayishiga, ozodlik uchun kurashlarning ko’tarilishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi.Jadidchilik harakati o’lkada podsho hukumatining mustamlakachilik siyosatiga qarshi turuvchi asosiy ma’naviy kuch sifatida namoyon bo’ldi.

 1917-yil mart oyi boshlarida jadidlar tomonidan Toshkentda barcha erksevar tashkilotlarning umumiy dasturiga ega bo’lgan yagona tashkilot – “Musulmon markaziy sho’rosi” tuzildi.Uning ta’sis syezdida 350 delegatr qatnashgan.Ular orasida ozarbayjonlar, tatarlar, turmanlar, boshqirdlar kabi boshqa musulmon xalqalrining vakillari ham bo’lgan. Syezdda barcha delegatlar bo’lajak davlat Turkiston deb atalishi, uning tarkibiga Buxoro, Xiva va Turkiston general-gubernatorligi kirishi kerak degan fikrni ma’qulladilar. Biroq turkistonda 1917-yildagi oktabr voqealari va boshsheviklarning hokimiyatni egallashi jadidlarning o’z maqsadlarini oxirigacha amalga oshirishlariga imkon bermadi. Shunga qarama, ular markazi Qo’qonda bo’lgan, Turkiston muxtoriyati deb atalgan mustaqil muxtor respublika e’lon qildilar. 72 kun yashagan bu muxtor respublika sovet hokimiyati tomonidan tor-mor etildi. Natijada jadidlar ta’qibga uchradi va oxir-oqibat, 1937-1938-yillarda qatag’on qurboni bo’ldilar

O'xshashlar

Ilk o‘rta asrlar o‘zbek davlatchiligi ijtimoiy-siyosiy, Iqtisodiy va madaniy hayot

Rossiyadagi inqilobiy voqealar Turkiston o’lkasiga ta’siri

18 asr ohiri 19 asr boshlarida taʼlim, ilm-fan sohasidagi oqim

Amir Temur va temuriylar davrida o‘zbek davlatchiligining yuksalishi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot

Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishiga qarshi xalq harakatlari