logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishiga qarshi xalq harakatlari

Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishiga qarshi xalq harakatlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

659 KB
Ko'chirib olish
Chor rossiya si ning turkistonni bosib olishiga qarshi xalq harakatlari Reja: 1. Chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi va uning mustamlakachilik mohiyati. 2. Turkiston xalqlarining chorizm zulmiga qarshi ozodlik kurashlari. 1916 yil qozg'oloni.3. Turkistondagi ma'naviy hayot. Jadidchilik harakati va uning mazmun, mohiyati. www.arxiv.uz Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi to’rt bosqichda ro’y berdi. I bosqich- 1847-1864-yillar bo’lib, bu davrda chorizm armiyasi 1847-yili Sirdaryoning quyi oqimini bosib oldi. 1853 yilda Qo’qon xonligining Oqmasjid qal'asi bosib olindi va uning o’rnida Pero’vsk istehkomi qurildi. 1864 yilda chor qo’shinilari Pishpek va To’qmoqni bosib oldi. II bosqich- 1865 yildan boshlanib, 1868 yilga qadar davom etadi. 1865 yilda Toshkent., 1866 yilda Xojand, O’ratepa, Jizzax, 1968 yilda Samarqand va Kattaqo’rg'on shaharlari bosib olindi. III bosqich-1873 yili fevralidan to 1879 yit avgust oyigacha davom etadi. 1873 yili Xiva, 1876 yil Namangan bosib olindi. Biroq Go’ktepa qal'asini qamal qilayotganida chor qo’shinilari mag'lubiyatga uchradi. IV bosqich-1880 yil oxiridan to 1885 yilga qadar davom etadi. 1881 yilda Go’ktepa (Ashxobod) qal'asi bosib olindi, 1885 yilda esa ingliz ofitserlari qo’mondonlik qilgan afg'on otryadlari tor- mor etildi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Rus mustamlakachvligming Turkistondagi asosiy tayanch ma'muriy va majbur qiluvchi tashkiloti politsiya idorasi bo’lib, u katta vakolatlarga ega edi. Mustamlakachilik ma'muriyatining muhim huquqiy bog'ini sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki xil ko’rinishga ega bo’lib, ular sudlar va xalq sudlari deb atalgan. Ularning birinchisi sof mustamlakachilik shaklida bo’lsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qo’zilik idorasi edi. Rossiya imperiyasining 1886 yilgi «Nizom»i o’lkaga rus aholisini ko’chirib keltirish yo’li bilan o’lkani ruslashtirish harakatini qonunan mustahkamlab, unga siyosiy tus berdi. Ko’chib keluvchi har bir oilaga 10 tanobdan kam bo’lmagan er ajratish belgilandi. Imperiyaning qora tuproqli markaziy hududlaridan er taqchilligidan qutulish siyosati oqibatida mustamlaka Turkistonda boyish uchun rus mujiklari ko’plab kela boshladi. www.arxiv.uz 15 yil davomida (1875-1890) Turkistonga 1300 oila ko’chib kelib joylashib, 19 ta rus qishlog'i tashkil topdi. Ayniqsa, 1891-1892-yillarda Rossiyada ocharchilik boshlanganda Turkistonga ko’chib keluvchilar nihoyatda ko’payib ketdi. Ana shu ikki yil davomida 25 ta yangi rus qishlog'i paydo bo’lib, rus dehqonlari soni ikki baravarga ko’paydi. Ko’chirib keltirilgan rus dehqonlari katta imtiyozlarga ega bo’ldilar, ulardan ma'lum muddatgacha soliq olinmadi. Turkiston aholisining 5 foizini tashkil etuvchi rus mustamlakachilari qo’liga hosildor erlarning 60 foizi berib qo’yilgan edi. Turkistonni paxta xom ashyosi etishtiradigan bazaga aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi deb belgilandi. Rossiya Turkistonni qisqa muddatda o’z sanoati uchun xom ashyo manbaiga aylantirdi. 1885-1915 yillar davomida paxta maydoni 13 barobarga o’sdi. O’lka Rossiyaning asosiy paxta bazasiga aylandi. Rus toqimachilik sanoati Turkiston paxtachiligining rivoji tufayli jahon bozorida mustahkam marrani egalladi. 1900 yilda Turkiston paxtasi rus sanoati ehtiyojining 25% ni tashkil qilib, bu raqam yil sayin oshib bordi va 1913 yilga kelib 50% ga oshdi. Xonliklar davrida davlat mulki hisoblangan katta er maydonlari Rossiya davlat xazinasiga tegishii deb e'lon qilindi. Vaqf mulklari ham asta-sekin davlat ixtiyoriga olindi. Chor ma'muriyati Turkistonni Rossiyaning bir qismiga aylantirish, uning janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, boyliklarni va etishtirilayotgan xom ashyoni tashib ketish maqsadida temir yo’l qurilishini boshlab yubordi. 1880-1889 yillarda Krasnovodsk, Ashxabod, Marv, Chorjoy, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qo’qon, Andijon shaharlarini bog'lovchi O’rta Osiyo temir yo’l qurildi. www.arxiv.uz Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma'naviy-madaniy jihatdan tutqunlikka solish, uzoqqa mo’ljallangan manfaatiga bo’ysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni mahalliy xalqni uning milliy, tarixiy ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma'naviy, madaniy, tarixiy merosini yo’q qilish, ruslashtirishdan iborat edi. 1884-yilda Toshkentda dastlabki «rus-tuzem maktabi» ochildi. Sunday maktablarda rus va ozbek muallimlari dars mashg'ulotlarini o’tadigan bo’ldi. Maqsad o’zbek yoshlariga rus tilini o’rgatish va rus turmush tarzini singdirish edi. Bu maktablarning ochilishi ham aslida o’lkada ruslashtirish siyosatini amalga oshirishning muhim belgilardan edi. Chor mustamlakachilari o’lkaning er osti va er usti boyliklarini ko’proq o’zlashtirish maqsadida Turkistonning tabiiy va geografik dunyosini tekshirishga alohida e'tibor berdilar. Ana shu maqsad yo’lida ko’plab rus olimlari-rus zoologi va sayyohi N.A.Severtsev, geografik olim P.P.Semyonov-Tyanshanskiy, geolog va geograf I.V.Mushketov, tabiatshunos olim V.V.Dokuchaev o’lkada ilmiy tadqiqot ishlari olib bordilar. 1867 yilda Toshkentda meteorologik stantsiya ochildi. U o’lka iqlimini o’rganish bilan shug'ullandi. 1870 yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilindi. 1874 yilda observatoriya ochildi. 1870 yil O’rta Osiyo olimlari jamiyati tuzildi. Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy- madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noro’ziligi oshib bordi, isyon va qozg'olonlar ko’tarishga sabab bo’ldi. 1880-1883 yillarda Ho’jand, O’ratepa, Namangan, Osh va Chustda ko’tarilgan qo’zg'olonlar bunga misol bo’la oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg'ona viloyatida xalqning 205 marta siyosiy chiqishlari qayd etilgan. Qo’zg'olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, kambag'allar bo’ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g'ururini yo’qotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar. www.arxiv.uz www.arxiv.uz 1892 yilning yozida Turkiston markazi Toshkentda rus mustamlakachilarini talvasaga solgan va tarixga «Vabo isyoni» yoki «Toshotar voqeasi» sifatida kirgan qo’zg'olon bo’ldi. lyun oyida Toshkentda vabo tarqaldi. Shahar ma'muriyati shoshilinch choralar ko’rdi. Vabo kasali bilan o’lganlarni shahar ichkarisidagi 12 ta qabristonga ko’mish man etildi, shahar tashqarisida 4 ta yangi qabriston ochiladi, deb e'lon qilindi. Shahardan chiqish va kirish nazorat ostiga olindi. Shaharda vabo kasaliga chalinganlar yo’q qilinar ekan, degan mish-mishlar tarqaldi. Mustamlaka ma'muriyati tibbiyot nuqtai nazardan tog'ri bo’lgan bu tadbirlar haqida aholi o’rtasida tushuntirish ishlari olib bormadi, musulmonchilik odatlari, marosim, qonun-qoidalarini hisobga olmadi. Va'da qilingan 4 ta yangi qabriston o’rniga faqat bittasi ochildi. Boshqa kasallik bilan o’lganlarni shahar ichkarisidagi qabristonlarga ko’mish ishlarini rasmiylashtirish ham cho’zilib ketdi. Odamlar noiloj vafot etganlarni eski qabristonlarga olib borib ko’mishga majbur bo’ldi. Politsiya bundaylarni topib hibsga ola boshladi. Qabristonni ochib, olganlarning ruhi haqorat qilindi. Shaharning taniqli kishilaridan hisoblanmish Aziziyor Eshon, Abdulqosim xo’ja , bozor oqsoqoli Ziyomuhammad boshchiligidagi mingga yaqin kishi shahar boshlig'i mahkamasi tomon yo’l oldilar. Ularga hokim to’ra shahar boshlig'i polkovnik S.R Putintsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub to’qnash kelishdi. Qamchisini o’ynatib kelgan oqsoqol xalqning so’zlarini, arz-dodini tinglash o’rniga unga dag'dag'a qila boshladi. Mashhur «Toshotar» voqeasi boshlanib ketdi. Oqsoqol otdan tushib hokimning idorasiga qochib yashirindi. Polkovnik Putintsev esa o’zining sodiq qulini panohiga olib, xalqni tinchitishga urindi. Xalq undan oqsoqolni berishni talab qildi. Putintsev ham muzokara o’rniga kuch ishlatishni afzal ko’rib, topponchasini g'ilofdan chiqarib dag'dag'aga o’tdi. Sabr kosasi to’lgan olomon, uzoq oylab o’tirmay, hokimga hujum boshladi. www.arxiv.uz Qurollangan soldatlar etib kelgach, xalq ayamay o’qqa tutildi. Natijada ko’p kishi halok bo’ldi va yaralandi. Qo’lga olingan 60 kishi turli muddatlarga qamoq jazosi va surgunga hukm qilindi. Mustamlakachilarning zo’ravonligi xalqning ozodlik harakatini to’xtatib qololmadi. Turkistonda ko’tarilgan ozodlik harakatining yana biri 1898 yilgi Andijon qo’zg'olonidir. Qozg'olonga Andijon yaqinidagi Mingtepa qishlog'ida yashovchi Muhammad Ali Eshon boshchilik qildi. Qo’zg'olonchilar Andijondagi mustamlakachilarning harbiy gornizoniga bostirib kiradi va kazarmaning piramidalarida 30 ga yaqin turli miltiqni o’lja qilib olib, birinchi qatordagi soldatlar ustiga tashlanishadi. Ularga ichkaridagi soldatlar qarshilik ko’rsatadilar. Chorak soat davom etgan o’tishmadan so’ng qozg'olonchilar to’rt olgan sheriklarini tashlab chekinadilar. Harbiy gornizondagilardan 23 kishi halok bo’ladi, 24 tasi yarador bo’ladi. Harbiy qo’shinilar shaharni o’rab olib, qo’zg'olonni harbiy kuch bilan shafqatsizlarcha bostiradi. Mustamlakachilar Muhammad Ali Eshonni tutish uchun Mingtepaga yurdilar, yo’lda duch kelgan kishini otib o’ldirib Mingtepaga bostirib kirdilar, uch soatcha otishma va tintuv o’tkazdilar. Nihoyat, Eshon Arslonbob yaqinidagi Toshkoprikda qo’lga tushirildi. Eshon va uning muridlari, tanish-bilishlari, maslakdoshlariga nisbatan dahshatli qatag'on uyushtirildi. Dukchi Eshon osib o’ldirildi, uning 45 nafar yordamchilari qatl etildi, 208 kishi Sibirga surgun qilindi. Dukchi Eshon qo’zg'oloni izsiz ketmadi. Butun Farg'ona vodiysida mustamlakachilarga qarshi harakat davom etdi. Yakkatut, Namangan, Beshariq, Marg'ilon va boshqa tuman, qishloqlarda bosqinchilarga qarshi harakatlar bo’ldi. XX asrning dastlabki o’n yilliklari jahon xalqlari uchun nihoyatda og'ir, tashvishli va inqirozlarga boy yillar bo’ldi. 1914-1918-yilIarni o’z ichiga olgan va dunyoning 28 mamlakatini o’z domiga tortgan Birinchi jahon urushi fikrimizning isbotidir. www.arxiv.uz Urushlar tarixda hech qachon yaxshilik va xayrli ishlarga olib kelmagan. U doimo o’z orqasidan xarobalik, vayronalik, ochlik va qashshoqlikni olib kelgan. O’lka mehnatkashlarining ahvoli 1914 yil Rossiyaning birinchi jahon urushiga kirishi bilan yanada og'irlashib ketdi. Ulkada g'alla etishtirish kamayib, urush tufayli o’z vaqtida etkazib kelinmagan. G'alla tanqisligi natijasida mahalliy aholi orasida ocharchilik boshlandi. Birinchi jahon urushi Rossiya imperiyasini tobora holdan toydirmoqda edi. O’n minglab askarlar jangda qurbon bo’ldilar. Vaziyat armiya ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch ajratishni zudlik bilan talab qildi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II 1916-yil 25-iyunda Turkiston, Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni front orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish to’g'risida farmon chiqardi. Turkiston general-gubernatoriga zudlik bilan farmonni amalga oshirish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg'ona zimmasiga 50 ming kishi yuborish majburiyati yuklandi. o’lkada safarbar qilinuvchilarning ro’yxatlari tuzila boshlandi. Xalq bu tadbirga «mardikorlikka» olish deb nom berdi. Mahalliy ma'muriyat mardikorlikka chaqirishni boylik orttirish vositasiga aylantirdi. Boylarning og'illari pul bilan qutulib qolar, kambag'al oilalar esa yolg'iz o’g'ildan, boquvchisidan ayrilar edi. Bu hol xalqning kuchli noro’ziligiga olib keldi. lyul oyida Xo’jand shahrida noro’zilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda dehqonlar, mardikorlar, chorakorlar, ayollar-jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor bermaymiz!» shiori ostida o’tdi. Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh yog'ildi. Harbiy qismdan soldatlar etib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi. Samarqand uezdining Urgut qishlog'ida g'azabga kelgan 2000 kishilik dehqonlar olomoni volost boshqaruvining mahkamasi oldiga to’plandi. Mahkama xodimlari kaltaklandi. O’sha kuni Samarqand uezdining Siyob, Mahalla, Ho’ja Axror va Angor volostlarida ham namoyishlar bo’lib o’tdi. www.arxiv.uz 11 iyulda Toshkentda hunarmandlar, ishchilar, shahar kambag'allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog'ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo’l oldilar. Namoy ishchilar «bolalarimizni bergandan kora o’zimiz olganimiz yaxshiroq, podshoh Slib ketsin» deya maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi faollaridan Yo’lchi Ibrohimov (ko’nchi), G'ulom Kamolov (g'isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musaeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat'iy kurash boshlashga da'vat etdilar. «Ur politsiyachilarni» degan qichqiriqlar bilan boshqarmaga hujum qildilar. Tez orada jazo qo’shinii etib keldi. Natijada ular 5 kishini otib o’ldirishdi, 15 kishi yarador bo’ldi. Noroziliklar Farg'ona vodiysida tobora kuchaya boshladi. G'alayonlar Qo’qon shahri, Kattaqorg'on, Rishton qishloqlarida ham bo’lib o’tdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi. 9 iyul kuni Andijon jome masjidida podshoh farmoni o’qib eshittirildi. Aholi yashin tezligida maydonni to’ldirdi. Xalq safarbarlikni bekor qilishni talab etdi. Politsiya va kazaklarga hujum boshlandi. Jazolovchilar qo’zg'olonchilarga o’t ochib 3 kishini o’ldirib, 12 kishini yarador qildilar. 1916 yildagi qo’zg'olonning eng kuchli nuqtasi Jizzaxda bo’ldi. Shahar aholisi 13 iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar ro’yxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi mahkamasiga to’plandilar. Oqsoqolni o’ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, ro’yxatni topib olib yondirib tashladilar. Iyul oyiga kelib butun Turkiston o’lkasida harbiy holat e'lon qilindi. Jazo otryadlari va mustamlakachi ma'murlarga juda katta huquq berildi. Shu munosabat bilan aholining ko’cha va maydonlarda to’planishi ta'qiqlandi. Qo’zg'olonni bostirishga etib kelgan jazo otryadi katta zarbaga uchradi. Qo’zg'olonchilar safi kengayib bordi. 18 iyul kuni Nazirxo’ja Eshon boshchiligida yangi shahar tomon yurdilar. Jazo otryadi bilan qozg'olonchilar o’rtasida bo’lgan toqnashuvda ikkala tomondan ham qurbonlar bo’ldi. Qo’zg'olonchilar telefon simlarini uzib, neftli baklarni yondirib, binolarni vayron qildilar. Lomnakino bekatida temir yo’l ko’prigi, relslar buzib tashlandi. Obruchevo, Kurapatkino, Rostovtsevo temir yo’l bekatlari ham vayron qilindi, 6 ta temir yo’l ko’prigi buzib tashlandi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Turkiston general-gubernatori Jizzax qo’zg'olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov boshchiligida oltita to’pi bor 13 ta rota askar, 300 kishilik kazak otryadi va 3 rota sapyorlarni safarbar etdi. Jazo I otryadi qo’zg'olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan Jizzax aholisi jazirama cho’lga haydaldi. Jizzax ishi boyicha 1000 dan ortiq kishi hibsga olindi, 151 kishi sud qilinib, turli muddatlarga qamaldi. 1916 yilgi qo’zg'olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va kambag'allar qo’zg'olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’ldi. Qo’zg'olon bostirilgan bolsa-da, mustamlakachilar ham anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham, A.F Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front-Turkiston fronti qoshildi»,-deb vaziyatga jiddiy baho bergan edi. 1916 yil qo’zg'oloni o’lkadagi Chor Rossiya mustamlakachilik tizimining tagi bosh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, g'ururi sonmasligini ko’rsatdi. Mustamlaka tuzumiga, chorizmga qarshi harakatda istiqlol kurashchilari bilan inqilobchilar o’rtasidagi mushtaraklik 1917 yil fevral inqilobiga qadar davom etdi. Sinfiy kurashni maqsad qilgan inqilobchilar hamda tinch rivojlanish va islohotlar yo’lini tanlagan istiqlolchilar o’rtasidagi ziddiyatlar Turkistondagi 1917 yit voqealari rivojidagi asosiy yo’nalishlarni belgiladi. Rus mustamlakachilari qanchalik urinmasin, mahalliy aholining hurlik, ozodlik uchun intilishini so’ndirolmadi, milliy ozodlik harakati kuchayib bordi. Tarixiy vaziyat millat ravnaqini o’ylovchi ziyolilar, mahalliy burjuaziya vakillari, ulamolar orasidan xalqni uyg'otish, milliy ongini oshirish, birlashtirish uchun kurashuvchi kuchlarni tayyorlab etishtirdi. Islohotchilikka intiluvchi, yangilik yaratuvchi faoliyat bilan mashg'ul bo’lgan taraqqiyparvar, ilg'or ruhdagi ziyolilar tarixda «jadid» deb nomlandilar. Jadidchilik harakatining paydo bo’lishi bevosita o’sha davrdagi ichki hamda tashqi xalqaro maydondagi ijtimoiy-siyosiy muhit va vaziyat bilan bog'liq bo’ldi. www.arxiv.uz Sharq bilan G'arbni taqqoslab, xususan Rossiya tasarrufiga olingan musulmonlaming jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi Ismoil Gaspirali birinchi bo’lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni yo’q qilish, ma'naviyat-ma'rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga ko’tarilish harakatini boshlab berdi. Ismoil Gaspirali maorifni isloh qilish, maktablarda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasim ko’tardi. U 1884 yilda Qrimdagi Bog'chasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi. "Jadid" arabcha so’z bo’lib, "yangi" degan ma'noni bildiradi. Ismoilbek g'oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari "jadidlar", uning g'oyalari esa jadidchilik nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali darslik yaratdi, o’zining "Tarjimon" (1883- 1914) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida targ'ib qildi. Bu gazeta Turkiston olkasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham tarqala boshladi. 1892 yilda Ismoil Gaspirali Turkistonga tashrifi ham jadidchilik g'oyalarining keyingi rivojiga ta'sir ko’rsatdi. U chor ma'murlari xukmdorlari va Buxoro amiri Abdulaxadxon qabulida bo’ldi. U Buxoro amirini qiyinchilik bilan amirlik poytaxtida yangi usul maktabi ochishga kondirishga erishdi. Bu maktabga "Muzaffariya" nomi berildi. 1899 yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901 yilda Qo’qonda Salohiddin domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda Abduqodir Shakuriylar birinchi bo’lib jadid maktablari ochdilar. 1903 yilga kelib birgina Turkiston o’lkasida 100 dan ziyod boshlang'ich jadid usuli maktablari ochilgan edi. Turkiston jadidlariga Maxmudxqja Bexbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o’nlab milliy ziyolilar rahnomolik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning "Usto’zi avval" (1903), Munavvarqorining "Adibi avval" (1907), Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim" (1912) darsliklari alohida e'tiborga molikdir. Jadidlar yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning ilg'or vakillari jadidlarning bu harakatini ma'qullab tegishli mablag' bilan komaklashdilar. Ko’pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga o’qishga yuborildi. 1910 yili Buxoroda mudarris Hoji Rafiy va boshqalar "Bolalar tarbiyasi" xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911 yilda 15 ta, 1912 yilda 30 ta talabani Turkiyaga o’qishga jo’natdi. Jadidchilik Turkistonda madaniy-ma'rifiy harakat sifatida rivojlandi va asosiy maqsadi milliy hayotni zamonaviylashtirishga qaratildi. Bu jumladan quyidagilarni anglatar edi; -xalq ta'limini isloh qilish; -adabiyotni rivojlantirish; -zamonaviy matbuotni yaratish; -islom aqidaparastligi va mutaassiblikni rad etish; -zamonaviy teatr va dramaturgiyani yaratish; -tarix fanini rivojlantirish va o’zbek xalqining yangi tarixini yo’zish. Jadidlar etiqodli, izchil va chinakam musulmonlar bo’lib, hech mahal Turkistonda islom dini arkonlarini taftish qilishni istamaganlar. Jadidlar islomni bar xil soxtaliklardan tozalab, xaqiqiy dinni qaror toptirish va dunyoviy bilimlami egallash yo’li bilan jamiyatda uning ta'sirini mustahkamlashga erishmoqchi edilar. Jadidlarga mutaassib ruxoniylar qarshilik ko’rsatdilar. Ular jadidlarni padarkushlar, maktablari haqida esa «bu xil maktabda O’quvchi-talabalar birinchi yili gazeta o’qiy boshlaydi, ikkinchi yili ozodlikni talab qilishadi, uchinchi yili esa janobi oliylarni taxtdan ag'darib turmaga tiqib qo’yishadi», -der edilar. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Aholini tarbiyalash va o’z mafkurasini belgilashda Jadidlar tarix va o’z milliy qadriyatlarini ishlab chiqish masalalariga katta e'tibor berishgan. Jadidlarning xalqaro aloqalari keng qamrovli bo’lgan. Ular Rossiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi Jadidchilik oqimlari dasturlaridan xabardor bo’lganlar. Shu bilan birga, Jadidlar milliy teatrga asos soldilar. Munavvar qori rahnamoligida 1913 yilda musulmon drama san'ati havaskorlari jamiyati-«Turon» truppasi tuzildi. 1914-yil 27-fevralda Toshkentdagi «Kolizey» teatr binosida O’zbek milliy teatrining 1-rasmiy ochilish marosimi bo’ldi. O’sha kuni sahnada M.Behbudiyning «Padarkush» pesasi namoyish etildi. Milliy teatr san’ati odamlarga millatda mavjud bo’lgan qusurlar va ijobiy tomonlarning tushuntiruvchi oyna bo’lib xizmat qildi. Abduqodir Shukuriy, Maxmudxo’ja Bexbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvar qori va boshqalar kuch-g'ayratlarini o’z islohotchilik g'oyalarini aholi orasida targ'ib etishga qaratishdi. Qattiq qo’l senzuraga qaramasdan, ular o’z gazeta va jurnallarini nashr eta boshlashdi. Turkistonda 1906-1908 yillarda Jadidlarning «Taraqqiy», «Shuxrat», «Xurshid», 1913-1917 yillarda «Sadoi Turkiston», «Samarqand», «Oyina», «Turon», «Buxoroi Sharif», «Sadoi Farg'ona» va boshqa gazetalari bosmadan chiqa boshladi. Mustamlakachi ma'murlar jadidlar harakatini jilovlash choralarini ko’rdilar. Ular ustidan nazorat o’rnatar, gazeta va jurnallarini man etib, nashriyotlarni buzib tashlar, kitob do’konlari, qiroatxonalarni yopib tashlar edi. Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan zo’ravonlik choralari ularni ma'naviy-ma'rifiy islohotdan siyosiy qarshilik ko’rsatish darajasiga ko’tarilishga olib keldi. www.arxiv.uz Jadidlar boy tarixiy merosida milliy g'oya va milliy mafkura alohida o’rin tutadi. Jadidchilik faqat madaniy hodisa bo’lib qolmasdan, u, avvalo, siyosiy hodisa ham edi. Milliy taraqqiyparvarlar o’z faoliyatida davlat va uning qurilishidan tortib, jamiyat va uning ma'naviy hayotigacha bo’lgan barcha masalalarni qamrab olishgandi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda maydonga kelgan Jadidchilik madaniy-ma'rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U o’sib mustamlakachilarga qarshi ko’tarilgan milliy-ozodlik harakatining mafkurasiga aylandi. Xulosa qilib aytganda, XIX asrdagi parokandalik, uch xonlikdagi o’zaro notinchlik va mahalliychilik yurtimizni jahongir davlatlar iskanjasiga soldi. Bosqinchilar uchun qulay zamin yaratdi. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi Turkiston xalqlarini asoratga soldi. U o’lkani siyosiy-hududiy jihatdan zabt etibgina qolmay, balki erksevar, zahmatkash xalqni ma'naviy-ruhiy bo’ysundirishga erishdi. Rossiya imperiyasi o’lkani Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga bo’lib, tub aholi birligi va siyosiy qudratini sindirish yo’lida barcha vositalardan foydalandi. Mustamlakachilar Turkiston xalqlari turmushida nimaiki ularning istiqboliga to’g'anoq bo’lsa, ularni ozodlik uchun kurashdan chalg'itsa, hammasini qo’llab- quvvatlagan holda, istiqlolga xizmat qiluvchi barcha intilishlarning payini qirqdilar. Rossiya mustamlakachilarining og'ir asorati sharoitida ham xalqimiz o’zligini, milliy qadriyatlarini, ma'naviyatini, madaniyatini, urf odatlari va turmush tarzini saqlab qola oldi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Chor Rossiyasining O’rta Osiyoga bosqini
Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi, uning istibdodiga qarshi milliy ozodlik kurashi. Jadidchilik
AQSH fuqarolar urushi
Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari
Rossiya imperiyasi tomonidan Buxoro amirligining bosib olinishi